خبرگزاری مهر؛ گروه استانها - مهدی بخشی سورکی: خشکسالی و تنش‌های آبی این روزها به اصلی ترین چالش اکثر استانها تبدیل شده و گریبان بسیاری از شهرهای کشور را گرفته است و قم نیز از این ماجرا مستثنی نبوده و اغراق نیست اگر بگوییم تأمین آب، بزرگترین دغدغه و مشکل استان قم است.
قم با مساحت حدود ۱۱ هزار کیلومتری در منطقه‌ای کویری کشور قرار گرفته و از جهت بارش نزولات آسمانی، در ردیف استان‌های کم بارش قرار دارد؛ با این شرایط متأسفانه آب در این منطقه گرم و خشک سخاوتمندانه مصرف می‌شود و شهروندان به بحران کم آبی توجه لازم ندارند و اهتمام جدی به امر صرفه جویی وجود ندارد.
سرانه مصرف آب در شهر قم را ۱۶۹ لیتر در شبانه‌روز است که این میزان بالاتر از استانداردهای کشوری و جهانی است و میزان متوسط بارش در استان قم نیز ۶۰ درصد کمتر از میزان میانگین کشور است و منابع آب سطحی و زیر زمینی پاسخگوی استان نیست و همین عوامل نشان می‌دهد که قم از جمله استان‌های با شرایط بحرانی در تأمین آب شرب است.
در سالهای اخیر سرانه مصرف آب شرب در استان قم تا ۱۲ درصد نیز افزایش یافته و در حال حاضر ۸۰ درصد آب استان از منابع سطحی شامل سدهای کوچری و ۱۵ خرداد تأمین می‌شود و شرایط اقلیمی و کاهش بارندگی در حوزه آبریز مربوط به این دو سد، افت شدید حجم ذخیره مخزن آن‌ها را به دنبال داشته است.
در اکثر سفره‌های آب زیرزمینی موجود در استان قم، افت سطح آب و کاهش کیفیت آب به یک پدیده دائمی و مستمر تبدیل شده، به گونه‌ای که میانگین افت سطح ایستایی در استان حدود ۱ متر و در بعضی نقاط به ۲ متر در سال نیز می‌رسد.
میزان برداشت آب از منابع زیرزمینی در قم فراتر از استانداردهای تعیین شده است
متأسفانه میزان برداشت آب از منابع زیرزمینی استان فراتر از استانداردهای تعیین شده و به مراتب بیش از میزان آب تجدید شونده است که بی شک مخاطراتی از قبیل فرونشست زمین و کاهش کیفیت آب‌های استحصالی را موجب می‌گردد.
در مناطق خشک و نیمه خشک مانند استان قم، مدیریت منابع آب به خصوص در بخش کشاورزی، اهمیت زیادی دارد و همواره کشاورزی به‌عنوان عمده‌ترین مصرف‌کننده آب در این استان موجب ایجاد چالش بوده است.
استان قم بیش از ۱۰۵ هزار هکتار زمین کشاورزی قابل‌کشت دارد و هم اکنون بخش کشاورزی استان قم با مصرف ۸۰ درصدی، بیشترین سهم در استحصال آب‌های زیر زمینی دارد که عدم تناسب برداشت آب زیرزمینی با بهره‌وری حاصل از آن؛ نیاز استان را به داشتن برنامه کارآمد در زمینه تغییر و اصلاح الگوی کشت و استفاده از تکنولوژی‌ها و سامانه‌های نوین آبیاری که امکان به‌کارگیری حدود ۶۰ تا ۷۰ درصد مساحت زیر کشت قم فراهم است و نیز کاهش کشت محصولات پر آب بر را بیش از پیش ضروری می‌سازد.
خوشبختانه در این زمینه اقدامات خوبی در استان قم صورت گرفته و از آنجایی که دولت از کشاورزانی که مزارع و باغ‌های خود را به این سامانه‌های نوین آبیاری مجهز کنند حمایت می‌کند و بیشتر هزینه اجرای آن را برعهده می‌گیرد؛ به طور میانگین سالانه بیش از ۴۰۰۰ هکتار از زمین‌های کشاورزی قم به این سامانه‌ها مجهز می‌شود و قم در توسعه این بخش رتبه خوبی در سطح کشور دارد.
ضرورت استفاده از سامانه‌های نوین آبیاری در بخش کشاورزی قم
ضرورت دارد در تدوین برنامه تحولی بخش کشاورزی استان قم موضوع تنش آبی در آن به عنوان یک راهبرد مورد توجه قرار گیرد و اجرای طرح تغییر الگوی کشت که موجب افزایش کاشت گیاهان کم‌آبر و متناسب با شرایط آب و هوایی قم می‌شود، در کنار تجهیز کردن باغ‌ها و مزارع استان به سامانه‌های نوین آبیاری که مصرف آب را تا حدود ۵۰ درصد کاهش می‌دهد می‌بایست به عنوان مهمترین راهکارهای سازمان جهاد کشاورزی قم مورد توجه باشد.
از جمله راهکاری‌های مؤثر در مقابله با مشکل کم آبی در بخش کشاورزی، تغییر الگوی کشت در قم است که در این راستا کشت گلخانه‌ای در سطح استان می‌بایست توسعه یابد و با این شرایط ضرورت دارد تا کشت محصول‌های کشاورزی زودرس که به دوره آبیاری کمتری احتیاج دارند نیز در دستور کار قرار گیرد و استفاده از پساب به‌جای آب‌های زیرزمینی نیز می‌بایست در اولویت باشد که متأسفانه استان قم در این سال‌ها در این زمینه شاهد انجام اقدامات حداقلی بوده است.
ضرورت ارتقای فرهنگ عمومی در مصرف بهینه و صرفه جویی همگانی آب در قم
یکی از راهکارهای مؤثر جهت جلوگیری و کنترل تنش آبی در استان قم ارتقای فرهنگ عمومی در مصرف بهینه و صرفه جویی همگانی در استفاده از این مایه حیات است تا مردم با درک کمبود آب و آگاهی از تبعات فقدان آن؛ مصرف بی رویه خود را متوقف کنند.
اجرای برنامه‌های ترویجی و آموزشی در مدارس استان قم از سوی آبفای قم و با همکاری آموزش و پرورش استان در ترویج استفاده صحیح آب از جمله برنامه‌های اجرا شده در سالهای اخیر بوده که به نظر می‌رسد باید برگزاری برنامه‌هایی این چنین؛ جشنواره‌ها، پویش‌ها و کمپین‌ها در هشدار کمبود آب در طول سال استمرار داشته باشد تا در نبود هشدارهای لازم شهروندان تصور نکنند که مشکل آب در استان وجود ندارد.
در این زمینه ضرورت دارد مزایای استفاده از قطعات کم مصرف آب برای مردم تبیین شود که به عنوان نمونه از ساده‌ترین و اثربخش‌ترین و همچنین کم هزینه‌ترین کار در راستای کاهش مصرف آب را می‌توان تعویض سرشیرها و مجهز کردن شیرآلات به درفشان‌های کاهنده مصرف برشمرد.
حدود ۳۰ درصد کل مصارف خانگی در استان قم مربوط به مصارف حمام است که سردوش های معمولی، آبی بیشتر از نیاز واقعی تحویل می‌دهند که با استفاده از سردوش های کم مصرف به میزان زیادی در مصرف آب صرفه جویی می‌شود.
لزوم جداسازی استفاده از آب شرب در آبیاری فضای سبز قم
در سالهای اخیر در زمینه توسعه فضای سبز قم اقدامات گسترده‌ای صورت گرفته به گونه‌ای که سرانه فضای سبز شهر قم از سال ۹۴ که عددی برابر ۱۳ مترمربع به ازای هر نفر بوده به عدد ۲۰ و نیم مترمربع رسیده که نشان‌دهنده افزایش بیش از ۹ میلیون مترمربع فضای سبز در ۶ سال گذشته است و هم اکنون مساحت فضای سبز شهر قم به بیش از ۲۶ میلیون مترمربع رسیده است که این حجم فضای سبز نیازمند آب قابل توجهی جهت آبیاری است.
از سویی دیگر به نظر می‌رسد در کاشت چمن و گونه‌های آب بر؛ برای توسعه فضای سبز در قم می‌بایست تجدید نظر شود و آب مورد نیاز برای آبیاری فضای سبز از آب شرب جدا شوند.
مدیرعامل سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهرداری قم، میزان استفاده از آب شرب را در آبیاری درختان و فضای سبز شهری تنها ۱۷ درصد اعلام کرد و اظهار داشت: در حال حاضر تنها ۲.۸ میلیون مترمربع از آب شرب در آبیاری درختان استفاده می‌شود و با توجه به تکمیل شبکه انتقال آب و استفاده از پساب توانسته‌ایم توسعه پایدار قضای سبز را در شهر رقم بزنیم.
پیام جوادیان اختصاص حق‌آبه رودخانه قمرود را یکی از اتفاقات خوب در حوزه فضای سبز دانست و افزود: با پیگیری‌هایی که انجام شد توانستیم از سال ۹۹ این حق‌آبه را احیا کرده و بخشی از فضای سبز خود را با این آب آبیاری کنیم.
وی در ادامه به تفاهم‌نامه‌ای بین وزارت نیرو و کشور اشاره کرد و گفت: شهرداری‌ها در راستای جداسازی آب شرب از آب فضای سبز باید اقدام کند و وزارت نیرو نیز باید چاه‌های که بلااستفاده است را در اختیار شهرداری قرار دهد اما متأسفانه هنوز این تفاهم‌نامه محقق نشده است.
جوادیان تأکید کرد: تعدادی از چاه‌های که در اختیار وزارت نیرو است قابل‌استفاده به‌عنوان آب شرب نبوده و اگر این چاه‌ها در اختیار ما قرار بگیرد می‌توانید استفاده از آب شرب را به حداقل برسانیم، همچنین شهرداری برنامه‌های خود را در راستای استفاده از پساب ادامه خواهد داد.
گفتنی است سالانه ۴۰ میلیون مترمکعب پساب در تصفیه‌خانه‌های فاضلاب قم تولید می‌شود که برنامه‌ریزی جهت استفاده از این منبع آبی پایدار در صنعت و پرهیز از استفاده از شبکه آب بهداشتی می‌بایست در اولویت برنامه ریزی ها باشد.
سیاست استان توسعه صنایع کم آب‌بر است
استاندار قم در این خصوص اظهار داشت: سیاست استان توسعه صنایع کم آب‌بر است، از این رو باید چنین صنایعی مشخص و بر اساس توانمندی‌های موجود به صنایع جدید مجوز اعطا شود.
سید محمد تقی شاهچراغی با اشاره به سرانه بالای مصرف آب شهری برای آبیاری فضاهای سبز در قم، تعیین مهلت مشخصی برای تغییر در چنین سیاستی را ضروری دانست و افزود: آبیاری فضای سبز شهرداری، اداره‌های دولتی و دانشگاه‌ها باید منوط به تصفیه پساب باشد.
استاندار قم گفت: برای استفاده از پساب موجود و احداث تصفیه‌خانه فاضلاب در مجموعه‌هایی که مصرف آب بالایی برای آبیاری فضای سبز دارند، باید برنامه‌ریزی لازم صورت گیرد.
وی بحران خشکسالی به دلیل کاهش نزولات آسمانی را نیز مورد توجه قرار داد و خاطرنشان کرد: در چنین شرایطی، مدیریت بهینه و صرفه جویی در مصرف آب باید در اولویت بخش‌های دولتی و خصوصی باشد و باید برای مشکل تأمین آب و اصلاح و توسعه شبکه توزیع در استان بصورت جهادی اقدام شود.
وی با اشاره به اینکه در یک دهه گذشته سرمایه گذاری مناسبی در حوزه آب و انرژی در استان قم صورت نگرفته است افزود: باید با توجه به محدودیت منابع و کاهش نزولات آسمانی که در کشور داریم با اصلاح و توسعه شبکه توزیع و تصفیه آب برای سالهای آینده و خشکسالی‌های احتمالی آمادگی‌های لازم را داشته باشیم.
پیگیری طرح انتقال آب از خلیج فارس و دریای عمان و یا از دریای خزر به استان قم
وی تاکید کرد: طرح انتقال آب از خلیج فارس و دریای عمان و یا از دریای خزر به استان قم باید با جدیت بیشتر پیگیری شود و اعلام آمادگی تمام مجموعه استانداری را در مطالعه و پیشبرد این هدف اعلام نمود.
شاهچراغی افزود: در حوزه مصرف نیاز به کار فرهنگی و توجه بیشتر به موضوع صرفه جویی در مصارف خانگی، صنعتی و کشاورزی داریم تا در سالهای پیش رو دچار بحران کمبود آب نباشیم.
قائم‌مقام شرکت آب و فاضلاب استان قم نیز با اشاره به قرار گرفتن کشور ایران در منطقه خشک و نیمه‌خشک کره زمین اظهار داشت: اگر مصرف آب در کشور به‌ویژه در استان قم مدیریت نشود دچار بحران و مشکل خواهیم بود.
محمد احمدی جبلی با بیان اینکه سالانه در کشور حدود ۹۳ میلیارد مترمکعب آب مصرف می‌شود، خاطرنشان کرد: از این میزان حدود ۹۰ درصد در بخش کشاورزی، ۸ درصد در بخش بهداشت و شرب و مابقی در بخش صنعت و معدن مصرف می‌شود.
وی با تأکید بر اینکه نیازمند اصلاح الگوی مصرف در تمام بخش‌ها هستیم، یادآور شد: در بخش کشاورزی عمده کار ما باید توجه به افزایش نرخ بهره‌وری باشد در حالی که در حال حاضر استخراج آب جایگزین بهره وری شده است.
قائم‌مقام شرکت آب و فاضلاب استان قم تصفیه فاضلاب‌ها و استفاده از پساب در چرخه تولید را نیز در اصلاح الگوی مصرف آب در صنایع ضروری دانست و تصریح کرد: جداسازی شبکه آبیاری فضای سبز از شبکه آب شرب شهر نیز از مسائلی مهمی است که باید به آن توجه ویژه شود.
وی با بیان اینکه نگاه به آب به عنوان یک کالای یک‌بار مصرف باید تغییر کند، اظهار داشت: حدود ۸۰ درصد فاضلاب‌ها امکان تصفیه و بازچرخانی پساب آن در مصارف مختلف از جمله فضای سبز را دارد.
احمدی جبلی سرانه مصرف آب را در کشور ۲۵۰ لیتر به ازای هر نفر در شبانه‌روز اعلام کرد و گفت: این میزان بسیار بالاتر از استانداردهای جهانی است که می‌توان با مدیریت مصرف و استفاده از تجهیزات کاهنده تا ۵۰ درصد این میزان را کاهش داد.
امروز در عمق ۳۰۰ متری قم هم به آب مناسب دسترسی نداریم
وی با اشاره به خالی شدن سفره‌های زیرزمینی آب به علت برداشت‌های بی‌رویه و حفر چاه‌های غیرمجاز اذعان داشت: ما در حدود ۲۵ سال پیش در برخی از مناطق قم در عمق ۵۰ متری زمین به آب مطلوب و باکیفیت مناسب می‌رسیدیم ولی در حال حاضر در همان نقاط با حفاری تا عمق ۳۰۰ متری هم به آبی با کمیت و کیفیت مناسب دسترسی نداریم.
قائم‌مقام آبفای استان، از استان قم به‌عنوان یکی از تالابی‌ترین استان‌های کشور یاد و خاطرنشان کرد: متأسفانه با ایجاد سدها و بندها در بالادست رودخانه‌هایی که به قم منتهی می‌شدند حقابه‌های زیست‌محیطی استان از بین رفته و شرایط بحرانی در تالاب‌های قم ایجاد شده است که انتظار می‌رود این حقابه‌ها به استان بازگردد.
بر اساس اعلام شرکت آب و فاضلاب استان قم، کل تخصیص آب از سرشاخه‌های دز به استان قم حدود ۱۰۰ میلیون مترمکعب است و این در حالی است که میزان مصرف آب در قم در سال گذشته به بیش از ۱۲۶ میلیون مترمکعب نیز رسیده است.
در حال حاضر حدود ۸۵ درصد آب مورد نیاز قم، از خارج از مرزهای استان تأمین می‌شود و پس از انقلاب اسلامی از تمام منابعی که امکان بهره‌برداری بوده برای تأمین آب قم استفاده شده و هیچ گزینه‌ای برای تأمین آب قم باقی نمانده و تنها راه برای عبور از شرایط موجود، مدیریت مصرف و صرفه جویی حداکثری در بخش‌های مختلف است.
با توجه به رشد جمعیت و افزایش مصرف، اگر تمام منابع آبی در اختیار در استان وارد مدار بهره‌برداری گردد تنها تا سال ۱۴۰۷ می‌توان نیاز آبی شهر را برطرف کرد و در آن زمان با کمبود آب مواجه خواهیم بود.