خبرگزاری مهر - گروه استانها: با توجه به هشدارهای مطرح‌شده درزمینه وضعیت منابع آب در استان‌های مختلف کشور قصد داریم در قالب یک پرونده با انتشار گونه‌های مختلف رسانه‌ای به بحث‌های مهم پیرامون این چالش بپردازیم.
در قالب این سلسله مطالب به دنبال نگاهی بومی به راهکارهای مدیریت منابع آب و مقابله با خشک‌سالی و کم‌آبی هستیم، گزارش‌های تولیدی در این پرونده راهکار محور و با استفاده از ظرفیت اساتید، پژوهشگران و نخبگان دانشگاهی بوده و راهکارها قابلیت عملیاتی شدن دارند.
«پرونده‌های ویژه» اداره کل اخبار استانی خبرگزاری مهر به‌عنوان ابتکاری از سوی این خبرگزاری بنا دارد تا سوژه‌ها و دغدغه‌های مشترک کشوری را به نحوی جامع در ۳۱ استان کشور پیگیری کرده و در فاصله‌های زمانی معین هرکدام از این سوژه‌ها را روی خروجی خبرگزاری منتشر کند. در این گزارش به استان زنجان سفر می‌کنیم.
به‌روز کردن شیوه‌های مدیریت منابع آب اصلی فراموش‌شده!
به‌روز کردن شیوه‌های آبیاری و مدیریت منابع آب اصل فراموش‌شده‌ای است که این روزها با توجه به وضعیت منابع آبی باید به آن توجه شود و اگر به سمت این اصل حرکت نشود کم‌آبی به‌عنوان یک چالش جدی برای آیندگان تداوم خواهد داشت و مانع از تحقق طرح‌های توسعه‌ای در بخش‌های مختلف خواهد شد.
بی‌شک فرآیندی که امروز ایران در مواجهه با آن قرار دارد، مغایر با ساختارها و مفاهیم توسعه‌ای است، فرآیندی که در بخش‌های مختلف آثار خود را به‌خوبی نشان داده و به‌تناسب اقلیم‌های مختلف، چالش‌های منطقه‌ای و اجتماعی را در پی داشته است.
گذر ازآنچه امروز به‌عنوان بحران خشک‌سالی و تغییر اقلیم مطرح است، نیازمند مدیریت درست، اصلاح ساختارها و به‌روزرسانی راهکارهای بومی و قدیمی در مدیریت منابع آب در کشور است.
در مقطعی از مدیریت کشور، دولت وقت با به راه انداختن نهضت سدسازی در کشور و تنها با داشتن نگاه سیاسی به مقوله توسعه مناطق و دادن وعده‌هایی همچون ساخت سد بدون داشتن طرح مطالعاتی، ضربات سنگینی را به اقلیم و ساختار این مناطق زد.
یک استاد دانشگاه زنجان با بیان اینکه بحث آب و کمبود آن در حدود دو دهه است که بیش از هر زمان دیگری در خاورمیانه با مرکزیت ایران مطرح بوده و این منطقه با مشکل و بحران کم‌آبی و بارش کم روبه‌رو است، می‌گوید: متأسفانه اقدامات زیادی در خصوص مدیریت منابع آبی انجام‌نشده است و این موضوع می‌تواند خطر بحران کم‌آبی را تشدید کند.
ما تجربه‌های چند هزار ساله کشور را زیر پا گذاشته و به آن توجه نکردیم و به سراغ تکنولوژی‌های جدید رفته و درگیر این موارد شدیم، در حالی که بیشتر این تکنولوژی‌ها و روش‌ها با شرایط محیط‌زیست ایران سازگار نیست
عبدالحسین پری‌زنگنه با اشاره به اینکه مسیرهایی که تا به امروز برای مدیریت آب طی شده، تا حدود زیادی غلط و اشتباه بوده است، تصریح می‌کند: ما تجربه‌های چند هزارساله کشور را زیر پا گذاشته و به آن توجه نکردیم و به سراغ تکنولوژی‌های جدید رفته و درگیر این موارد شدیم، درحالی‌که بیشتر این تکنولوژی‌ها و روش‌ها با شرایط محیط‌زیست ایران سازگار نیست.
استاد گروه علوم محیط‌زیست دانشکده علوم پایه دانشگاه زنجان با یادآوری اینکه آنچه ما از گذشتگان خود به ارث بردیم و با آن آشنا هستیم، انتقال آب‌های سطحی به سفره آب‌های زیرزمینی است، ادامه می‌دهد: متأسفانه امروز در این خصوص روند غلطی را دنبال کرده و روش معمول گذشتگان را انجام نمی‌دهیم.
وی می‌گوید: این در حالی است که در حوزه سدسازی فعالیت کرده و منابع آبی خود را بر روی سطح زمین نگه داشتیم که قسمت عمده این نوع نگه‌داری آب تبخیر شده و علاوه بر این، آلودگی‌های زیادی نیز وارد آب می‌شود و به همین دلیل مشکلات زیادی در زمینه کیفیت آب مخازن سدها داریم.
پری‌زنگنه در ادامه به مهم‌ترین مسئله در خصوص نگه‌داری آب در سطح زمین یعنی موضوع تبخیر اشاره‌کرده و اظهار می‌کند: ما در منطقه‌ای قرار داریم که میزان بارندگی حدود یک‌پنجم مقدار تبخیر است، بنابراین عاقلانه نیست که آب را در سطح زمین نگه‌داریم و آن را در پشت مخازن سدها ذخیره کرده و اجازه دهیم عمل تبخیر با شدت زیادی بر روی این آب‌های سطحی ذخیره‌شده در پشت سدها انجام شود و درصد قابل‌توجهی از منابع آب ما به این طریق از چرخه حذف‌شده و از بین برود، لذا معتقدیم باید از تجربه گذشتگان خود در این خصوص بهره ببریم.
تداوم روش‌های غلط مدیریت منابع آب بخشی از منابع آبی را هدر داد
این استاد دانشگاه با بیان اینکه تقریباً آب‌وهوا و وضعیت اقلیمی کشور در طول چند هزار سال تغییرات فاحشی نداشته است، عنوان می‌کند: سیستم‌هایی چون قنات و آبخیزداری که از گذشته برای ما به ارث مانده، خود نشان‌دهنده آن است که گذشتگان ما به مسائلی چون کمبود و تبخیر آب توجه زیادی داشتند، به همین خاطر تلاش کردند تا نگه‌داری و هدایت آب‌ها از زیر زمین باشد و با معضلی که امروز با آن مواجه هستیم، روبه‌رو نشوند.
فارغ از اینکه برای انجام این روش‌های غلط به ویژه سدسازی هزینه‌های هنگفتی نیز متحمل می‌شویم، امروز این سوال نیز مطرح است که سدها به چه میزان در ادوار گذشته برای کنترل سیلاب‌ها و موارد این چنینی مؤثر بوده است
وی با تأکید بر اینکه تداوم روش‌های غلط مدیریت منابع آب باعث شده است تا بخشی از منابع آبی به‌راحتی به هدر برود، متذکر شد: فارغ از اینکه برای انجام این روش‌های غلط به‌ویژه سدسازی هزینه‌های هنگفتی نیز متحمل می‌شویم، امروز این سؤال نیز مطرح است که سدها به چه میزان در ادوار گذشته برای کنترل سیلاب‌ها و موارد این‌چنینی مؤثر بوده است.
پری‌زنگنه با یادآوری اینکه در چنین شرایطی باید مدیریت و آموزش مصرف آب را به حداکثر برسانیم، بیان می‌کند: این در حالی است که از این حیث نیز هیچ‌گونه فرهنگ‌سازی صورت نگرفته است. باوجوداینکه کشوری کم‌آب هستیم، سرانه مصرف آب در ایران بسیار بالا بوده و این نیز معضل بسیار بزرگی است که می‌توانستیم آن را به سهولت مدیریت کنیم.
وی با اشاره به اینکه ۸۰ درصد منابع آبی در حوزه کشاورزی مصرف می‌شود، خاطرنشان می‌کند: به همین خاطر باید موضوع مدیریت مصرف منابع آب بیش از هر حوزه‌ای در بخش کشاورزی دیده‌شده و مدنظر قرار گیرد. در این خصوص بخش کشاورزی برای مدیریت مصرف آب نیاز به تکنولوژی دارد که متأسفانه در این زمینه نیز کوتاهی شده و ما از تکنولوژی‌های آبیاری قطره‌ای در کشور کم‌بهره هستیم.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه زنجان با بیان اینکه اگر میزان آبی که در منازل که معادل ۶ درصد مصرف کل آب است، درست مصرف شود، قادر خواهیم بود ذخیره آبی خوبی داشته و در حل این معضل نیز بسیار کمک‌حال باشیم، می‌گوید: معتقدیم این مسئله را نیز باید جدی گرفت و آموزش‌های لازم را در این زمینه ارائه داد و به مردم توصیه کرد که در این خصوص مصرف بهینه داشته باشند.
وی با تأکید بر اینکه تداوم ضعف در مدیریت منابع آبی و نیز نبود فرهنگ‌سازی لازم در این خصوص باعث شده است که امروز در سراسر کشور شاهد تنش آبی باشیم، می‌افزاید: این تنش حاصل اشتباهاتی است که در مباحث مدیریتی آب داشته‌ایم و در صورت تداوم این روند، وضعیت به‌مراتب بدتر خواهد شد، بنابراین باید از هر روشی که می‌توانیم برای مدیریت مصرف آب بهره ببریم.
وی ادامه می‌دهد: از طرفی باید اقدام به تصفیه پساب‌ها کنیم اما امروز این پساب‌ها را به‌عنوان منابع آلوده‌کننده وارد محیط‌زیست می‌کنیم که این خود مشکل را دوچندان کرده است.
این استاد دانشگاه، تفکیک آب شرب از آبی که برای سایر موارد استفاده می‌شود را یکی دیگر از راهکارهای مدیریت منابع آبی استان دانسته و تصریح می‌کند: یکی از موارد مدیریت نیز همین روش است که البته این به شرایط محیطی نیز بستگی دارد، به همین خاطر باید این مورد را در هر محیطی به‌صورت جداگانه موردسنجش قرار داد. به‌عنوان‌مثال در شمال کشور موضوع تصفیه آب امری حیاتی و مهم است، این در حالی است که می‌توان در حجم کمتری این تصفیه را با کیفیت بالا و فقط برای مصارف شرب انجام داد.
سدسازی در اقلیم ایران باعث به وجود آمدن مشکلات زیادی خواهد شد
پری‌زنگنه یادآور می‌شود: سدسازی در اقلیم ایران باعث به وجود آمدن مشکلات زیادی خواهد شد که این موضوع هم به لحاظ اقتصادی و هم به لحاظ زیست‌محیطی مقرون به صرفه نیست.
وقتی در طول یک سال در حدود ۳۰۰ میلی‌متر بارندگی داریم و این آب را در داخل یک محفظه بزرگ در سطح زمین قرار دهیم، مقدار ۱۲۰۰ میلی‌متر از آن در سال تبخیر خواهد شد
وی با یادآوری اینکه وقتی در طول یک سال در حدود ۳۰۰ میلی‌متر بارندگی داریم و این آب را در داخل یک محفظه بزرگ در سطح زمین قرار دهیم، مقدار ۱۲۰۰ میلی‌متر از آن در سال تبخیر خواهد شد، اظهار می‌کند: حدود پنج سال طول می‌کشد تا محل ذخیره آب پر شود اما در طول یک سال تبخیر خواهد شد و هیچ عقل سلیمی این نوع مدیریت منابع آبی را قبول نمی‌کند.
این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه ایران کشوری زلزله‌خیز است و ۹۵ درصد از سطح این کشور هر لحظه امکان وقوع لرزش‌های بالای ۷ ریشتر را دارد، خاطرنشان می‌کند: به طور متوسط هر هفت سال شاهد وقوع زلزله ۷ ریشتری در کشور هستیم که در چنین شرایطی وقوع زلزله می‌تواند خسارات را ده‌ها برابر افزایش دهد؛ چرا که با شکستن یکی از این سدها و آبی که جاری خواهد شد، بحران جبران‌ناپذیری ایجاد می‌شود.
استفاده از فاضلاب در صنعت و شرب با استفاده از تکنولوژی
وی در خصوص استفاده از پساب تصفیه شده برای استفاده در صنایع در استان زنجان عنوان می‌کند: مراحل آغازین تصفیه پساب‌ها به آب‌های قابل استفاده مجدد در استان زنجان شروع شده است و برخی از واحدهای صنعتی نیز متقاضی برای خرید پساب تصفیه شده هستند که معتقدیم این موضوع باید ادامه‌دار باشد.
استاد گروه علوم محیط‌زیست دانشکده علوم دانشگاه زنجان یادآور می‌شود: ما می‌توانیم حتی از فاضلاب آب شرب تهیه کنیم و هیچ مشکل و معضلی نیز در این خصوص به وجود نخواهد آمد؛ چرا که تکنولوژی این کار وجود دارد و دانشگاه‌ها می‌توانند در این زمینه کمک‌حال باشند اما به دلیل هزینه بالای آن می‌توان در مرحله اول از پساب آبی تولید کرد که برای کشاورزی و صنعت مفید باشد.
در این میان بنا به یک تحقیق کارشناسی ارائه‌شده در کنگره بین‌المللی تخصصی علوم و زمین در سال ۱۳۹۴، یکی از مشکلات اصلی بحران آب در کشور، اجرای ناقص قوانین مرتبط با مدیریت منابع آب است.
ابتدایی‌ترین مشکلات پیش روی برنامه‌ریزان و مدیران کشور، استفاده از نسخه‌های مدیریتی غربی است که بعضاً در شرایط خاص اقتصادی، اجتماعی و سیاسی اقلیم‌هایی تهیه‌شده که هیچ هم‌خوانی با فرهنگ‌های رایج سیاسی و اجتماعی ایران ندارد.
کشاورزان اصلی‌ترین عامل در مدیریت مصرف آب و تولید فرآورده‌های کشاورزی برای دست‌یابی به توسعه محسوب می‌شود.
ایران با دارا بودن فقط یک‌سوم میانگین بارش در سطح دنیا، کشوری خشک و کم‌آب محسوب می‌شود و مدیریت آب در ایران با مشکلات و چالش‌های جدی مواجه است. وضع قوانین اصلی منابع آب در کشور نه‌تنها کمکی به جبران خسارات کسری مخازن نکرده است، بلکه در برخی مواقع آن را تشدید نیز کرده است.