به گزارش خبرنگار مهر، بیست و نهمین نمایشگاه بین‌المللی قرآن پس از دو سال وقفه با شعار «قرآن، کتاب امید و آرامش» که از روز شنبه ۲۷ فروردین ماه مصادف با ولادت امام حسن مجتبی (ع) کار خود را آغاز کرده دیروز جمعه نهم اردیبهشت ماه بعد از ۱۴ روز به ایستگاه پایانی رسید. این رویداد در قالب ۴۵ کمیته و بخش نمایشگاهی و صدها غرفه میزبان مشتاقان قرآن و عترت بود که اظهار نظر بسیاری را از سوی متخصصان و صاحب نظران به دنبال داشت. در این گزارش سعی شده است نقاط ضعف و قوت این دوره از نمایشگاه را بررسی کنیم.
طراحی نوستالوژیک در بخش جلسات خانگی قرآن
در بخش جلسات خانگی قرآن گویی به تاریخ سفر کرده و به سال‌های دهه ۲۰ شمسی قدم گذاشته‌ایم. حوض با فواره کوچکی که آب درونش می‌جوشد دور تا دور حیاط تخت‌هایی را به سبک قدیم چیده‌اند تا بازدیدکنندگان دمی بیاسایند و بیشتر با این فضای نوستالوژیک آشنا شوند. گلدان‌های شمعدانی به رنگ صورتی و سفید روح هر رهگذری را نوازش می‌دهد و او را ترغیب می‌کند ساعت‌ها بنشیند و ذهنش به سال‌هایی برود که جلسه‌های قرآن‌خوانی در خانه‌ها برگزار می‌شد و با چه صفا و صمیمیتی در هر منطقه یا کوچه و خیابان جلسه‌های قرآن‌خوانی برگزار می‌شد.
وسط اتاق کرسی چیده‌اند و روی آن را با ترمه فیروزه رنگی پوشانده‌اند. سینی چای با استکان‌های کمر باریک نیز روی کرسی قابل مشاهده است. در این اتاق کودکان و نوجوانان کنار هم روی زمین می‌نشینند و قرآن می‌آموزند.سردر اتاق همجوار آن نوشته است: «جلسات خانگی قرآن کریم»؛ دور این اتاق پشتی‌هایی چیده‌اند و در طاقچه‌ای به شکل خانه‌های تهران قدیم، چراغ گردسوز گذاشته‌اند. یکی از تابلوهایی که به دیوار آویخته‌اند نظرم را جلب می‌کند: «منزل سادات مؤمنی و سنت روضه مادر» مشخص است که از آن خانه‌هایی بوده که دهه‌های گذشته در آنجا روضه برگزار می‌شده است. این اتاق ویژه بانوانی است که می‌خواهند به شکل نمادین در روضه شرکت کنند. بازدیدکنندگان غالباً در این فضا به عکسبرداری می‌پرداختند. شاید بتوان گفت برای همین این بخش را دقیقاً وسط سالن نمایشگاه گذاشتند چرا که همه مخاطبان را با نماهایی تاریخی به سوی خود جذب می‌کند.
البته می‌شد در طراحی این بخش شاهد خلاقیت بیشتری باشیم. تفاوت این بخش با بخش‌های مشابه در نمایشگاه‌های مربوط به صنایع دستی و مردم شناسی که حال و هوای نوروز یا شب چله را برای مخاطب امروزی بازسازی می‌کنند بسیار بسیار اندک بود.
نکته‌ای که در این بخش مغفول مانده، توجه به امروز است. وقتی که طرح‌هایی برای احیای جلسات خانگی قرآن کریم در دست اقدام است و نهادهای مختلف قرآنی در تلاش هستند که این مدل جلسات احیا شوند، نمی‌شود صرفاً با یک بازسازی نوستالوژیک نه چندان کامل پیام لزوم احیای جلسات خانگی قرآن کریم را به مخاطب نمایشگاه منتقل کرد. خانه‌ها و آپارتمان‌های قرن پانزدهمی، نه آن حوض و کرسی را دارند و فضایی شبیه بخش بازسازی شده. خوب بود در این بخش با عنایت به شرایط امروزه مردم اعم از شرایط زمانی و مکانی یعنی خانه‌های مردم، راهکارها و روش‌هایی را برای به کار بستن توسط خانواده‌ها برای احیای جلسات قرآن معرفی می‌کرد.
حضور پررنگ کودکان
در این دوره از نمایشگاه شاهد حضور پررنگ کودکان و خردسالان بودیم. شاید بتوان گفت مهمترین مخاطبان خردسال نمایشگاه قرآن، کودکانی هستند که در خانواده‌های مذهبی و متدین تا حدی با مفاهیم دینی و قرآنی رشد یافته‌اند و حضور در نمایشگاه می‌تواند برای آنان تبدیل به خاطره‌ای مهم و معنوی شود.باغ آیات نام بخش کودکان نمایشگاه قرآن بود که ساعاتی از نمایشگاه جای سوزن انداختن نبود. اجرای نمایش‌های ۴۵ دقیقه‌ای باغ آیات که توسط گروه‌های حرفه‌ای نمایش کودک با ارائه محتوا و قصه‌های قرآنی صورت می‌گرفت باعث جذب کودکانی در رده سنی ۳ الی ۱۰ سال بود که برای چند دقیقه از پدر و مادر خود جدا شده و به قصه‌های مجری گوش فرا می‌دادند. این بخش با استقبال زیادی از سوی کودکان و خانواده‌ها در طول مدت ۱۴ روز روبرو شد که این مهم را گوشزد می‌کند که برای نهادینه کردن مفاهیم دینی بیش از هر چیزی نیازمند بستری مناسب هستیم. طراحی این بخش از نمایشگاه قرآن نیز می‌توانست بهتر از این صورت گیرد و از جذابیت‌های تصویری بیشتری برای کودکان استفاده کرد.
خانواده محوری؛ برنامه وزارت ارشاد در این دوره از نمایشگاه قرآن
محمد مهدی اسماعیلی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در گفتگوهای مختلف با رسانه‌ها تاکید زیادی بر روی خانواده محور بودن بیست و نهمین نمایشگاه بین‌المللی قرآن داشت. وی ذات نمایشگاه قرآن را محلی برای حضور خانواده می‌داند. از نکات قابل توجه اینکه وزیر ارشاد در تمام بازدیدهایش از نمایشگاه قرآن به همراه فرزندش حضور یافت.حضور برخی از وزیران دیگر مانند حجت‌الله عبدالملکی وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی با خانواده برای بازدید از نمایشگاه نیز موید همین رویکرد دولت باشد. با توجه به بخش‌های مختلف نمایشگاه می‌توان گفت ظرفیت‌های مغفولی نیز در این حوزه موجود بود. به خصوص ایجاد فضایی برای تمامی اعضای خانواده در سنین مختلف در بخش‌های مختلف نمایشگاه که از نقطه‌های مغفول مانده‌ای است که در دوره‌های بعد حتماً باید به آن توجه ویژه شود.
الگو نما یا ظرفیتی برای عکس دو نفره نوجوانان با قهرمان‌های کارتونی
بخش الگو نما بخشی جدید و تازه‌ای در بیست و نهمین نمایشگاه بین‌المللی قرآن به حساب می‌آمد. هدف این بخش آشنایی اجمالی نوجوانان با فضای مخرب برخی انیمیشن‌ها و قهرمان‌های غربی آنان و آگاه سازی والدین درباره ارائه سرگرمی‌های نادرست به فرزندانشان و جلوگیری از ترویج آن در خانواده‌ها بود که متأسفانه نتیجه‌ای معکوس داشت. چرا که این فضا تبدیل به آتلیه‌ای رایگان برای نوجوانان مخاطب این انیمیشن‌ها شده بود. در روزهای مختلف برگزاری نمایشگاه شاهد عکس یادگاری بسیاری از نوجوانان با شخصیت‌های کارتونی در فضای نمایشگاه بودیم که قرار بود درج تصویر آنان باعث توجه خانواده‌ها به رویکرد منفی انیمیشن‌های غربی باشد. درج تصاویر شخصیت‌های جذاب کارتونی مانند آنا و السا فروزن، بت من، مرد عنکبوتی و دیگر شخصیت‌هایی که نوجوانان با مشاهده انیمیشن‌ها با آنها ارتباط گرفته‌اند و شخصیت‌های آن را دوست دارد آن هم در این فضا جای سوال دارد.
هدف اصلی الگو نما این بوده است که شکل‌گیری سبک زندگی و نظام فرهنگی مردم را از دوران کودکی و نوجوانی مورد توجه قرار دهد و به ما گوشزد کند که اگر می‌خواهیم ابتکار عمل را در عرصه صنایع فرهنگی یا به عبارتی مصرف فرهنگی شهروندان در دست بگیریم باید بتوانیم با استفاده از بازارپردازی فرهنگی و فهم زنجیره ارزشی و شبکه به هم پیوسته از ایده تا بازار در فرهنگ عمل کنیم چراکه رویکرد تک نگارانه و منقطع در ترویج نظام ارزشی عمدتاً غیر بازده است. اما این هدف با این اجرا چگونه به نتیجه خواهد رسید خود جای سوال فراوان دارد. گرچه غرفه «الگونما» افزون بر تشریح این موارد، به قیاس قهرمان‌های غربی با الگوها و اسطوره‌های ایرانی طی تاریخ و فرهنگ کشورمان پرداخت و معرفی اسطوره‌های تاریخی ایران را در قالب کتاب‌هایی در انتهای این غرفه برای نوجوانان در دسترس قرار می‌داد اما کلیت این بخش را می‌توان نقض غرضی در این حوزه دانست.
غرفه‌هایی بزرگ برای فعالیت‌های محدود و کم مخاطب
بنا به گفته مسئولین نمایشگاه، نمایشگاه قرآن امسال در فضایی در حدود ۴۰ هزار متر مربعی برگزار شد و غرفه‌ها و بخش‌های مختلف به فعالیت پرداختند. بعضی غرفه‌های خیلی بزرگ، محتوای تخصصی با دایره مخاطب کم با حداقلی از جذابیت برای مخاطبان عام داشتند و با متراژی بسیار بالا، مخاطب بسیار کمی را برای بازدید از آن ترغیب می‌کردند.
مسجد جامعه پرداز
مسجد جامعه پرداز یکی از بخش‌های ویژه نمایشگاه قرآن امسال بود که بخش وسیعی از فضای نمایشگاه قرآن را به خود اختصاص داده بود.نمایشگاه مسجد جامعه پرداز محلی برای ارائه فناوری نرم حکمرانی اسلامی در مقیاس میانی در نظر گرفته شده بود.بررسی سیر توسعه و تکامل الگوی امامت میانی از جمله اهداف برپایی بخش مسجد جامعه پرداز در بیست و نهمین نمایشگاه بین‌المللی قرآن کریم بود. جا دارد این بخش از نمایشگاه در سال‌های آتی جذب مخاطب بیشتری را مدنظر قرار داده و با گسترش دایره مخاطبان خود شاهد تأثیرگذاری بیشتری باشد. در خصوص بخش مسجد جامعه پرداز می‌شد ایده‌های بسیار جذاب و مفهومی را به کار بست تا با جذب مخاطبی که عموماً می‌توان آنها را مخاطبان اهل مسجد دانست، حق این ظرفیت بزرگ نمایشگاهی را به درستی ادا کرد.
رهیافتگان؛ پای صحبت مبلغان بین‌المللی و تازه مسلمانان
یکی از بخش‌هایی که حضور مردم در آن پرتعداد و دیدنی به حساب می‌آمد بخش رهیافتگان نمایشگاه قرآن بود.این بخش که هر شب مهمانی خارجی از تازه مسلمانان، مبلغین و فعالان عرصه بین‌الملل اسلامی داشت با وجود قرارگیری غرفه دور از چشم مردم و در بخش انتهایی نمایشگاه همواره شاهد حضور چشمگیر مردم به وقت سخنرانی‌ها بودیم به حدی که در یکی از شب‌ها که سهیل اسعد مبلغ بین‌المللی اسلام مهمان این بخش بود جمعیت زیادی از مخاطبان ایستاده و با گوش دل و جان خاطرات این مبلغ آرژانتینی-لبنانی را می‌شنیدند.
چیدمانی گیج کننده برای مخاطبان
در بدو ورود به نمایشگاه مخاطب با دیدن تابلوهایی هنری و تزئینی سرگرم می‌شود. مخاطب تا اواسط راهروی اصلی هنوز نمی‌داند که چه چیزی در نمایشگاه قرآن برایش عرضه می‌شود. این سردرگمی در نمایشگاه باعث می‌شود که مخاطب احساس بی نظمی داشته باشد و نتواند از آنچه انتظارش را داشته بهره مند شود. از مناظر دیدنی و جذاب نمایشگاه در ابتدای ورودی نمایش تصاویری از جبهه مقاومت، خصوصاً سردار دل‌ها شهید حاج قاسم سلیمانی بود که روح و جان مخاطبان نمایشگاه را تازه می‌کرد.
عدم توجه به نیازها و توقعات نوجوانان دهه هشتادی و نودی
غرفه «نوجوان و سرگرمی‌های دیجیتال» که در آن به واسطه انجام بازی‌ها، نوجوانان با مفاهیمی همچون گفتمان عاشورایی و مقاومت اسلامی آشنایی پیدا می‌کنند از پر بازدیدترین بخش‌ها خصوصاً در بخش بازی کامپیوتری بود ولی در این بخش فعالیتی مبتنی بر ارائه مفاهیم قرآنی مشهود نبود. استقبال زیاد از این غرفه توسط خانواده‌ها نشان داد که والدین امروزی نیاز به تولیدات جذابی با مفاهیمی قرآنی برای نوجوانان خود دارند. آن هم در زمانی که نوجوانان دهه هشتادی و دهه نودی از رشد چشمگیر محصولات و بازی‌های دیجیتال بهره مند شده و در این حوزه با نوجوانان دهه‌های شصت و حتی هفتاد قابل مقایسه نیستند. می‌توان گفت این بخش از نمایشگاه هر چند بیش از سایر قسمت‌های نمایشگاه برای نوجوانان جذابیت داشت اما فاصله چشمگیر آن با فضایی که نوجوانان در خارج از نمایشگاه قرآن در این حوزه تجربه می‌کنند، باعث شده بود که آنچنان که ظرفیت این بخش اقتضای آن را دارد، از آن به درستی استفاده نشده بود.
فرصت اندک بازدید از نمایشگاه قرآن
در سال‌های ابتدایی برپایی نمایشگاه قرآن مدت یک ماهه ای برای این رویداد در نظر گرفته می‌شد اما رفته رفته به دلایلی این زمان کوتاه شد و امسال تنها شاهد برپایی نمایشگاه به مدت ۱۴ روز بودیم که به دلیل مقارن شدن با شبهای قدر و برگزاری مراسم احیا در مصلی نمایشگاه قرآن زودتر از ساعت اعلامی خود تعطیل می‌شد. این امر فرصت بازدید علاقه مندان قرآنی را خصوصاً از سایر شهرستان‌ها و استان‌ها کم می‌کند.
برپایی نشست‌های تخصصی در نمایشگاهی با مخاطب عام
نشست‌های تخصصی زیادی در بخش‌های مختلفی اعم از بخش بین‌الملل، بخش مشاوره‌های قرآن بنیان، تربیت فرزند، ترویج نهج‌البلاغه خوانی، مسجد جامعه پرداز برگزار شد که با توجه به محتوای ارائه شده حضور نخبگان و متخصصان هر حوزه را می‌طلبید. با توجه اینکه رویکرد نمایشگاه قرآن خصوصاً در این دوره برگزاری یک رویداد خانواده محور با حضور عموم مردم است این نشست‌های تخصصی متعدد، نسبتی با مخاطبان عام نمایشگاه که اکثریت قریب به اتفاق آنان را شامل می‌شد، نداشت.
یک میلیون بازدید از نمایشگاه؛ کافی یا اندک؟
با اعلام برگزار کنندگان، بیست و نهمین نمایشگاه بین‌المللی قرآن کریم با یک میلیون بازدید مواجهه شد. محمدمهدی اسماعیلی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در اختتامیه نمایشگاه قرآن در این خصوص گفت: نزدیک به ۱۴ روز این نمایشگاه در شهر تهران دایر بوده است. کارهای خوبی شکل گرفت و علیرغم مشکلات و زمان اندک، نمایشگاه با بیش از یک میلیون بازدیدکننده به ایستگاه پایانی خود رسید.
مشاهدات خبرنگار مهر نشان می‌داد در شبهای منتهی به تعطیلات آخر هفته نمایشگاه مملو از جمعیت و حتی ظرفیت پارکینگ‌ها هم تکمیل می‌شد. جمعیت شهر تهران را اگر هشت میلیون نفر و جمعیت ایران را هشتاد میلیون نفر در نظر بگیریم تقریباً یک هشتم از جمعیت تهران و کمتر از ۲ درصد مردم ایران از فضای این نمایشگاه استفاده کرده و بهره برده‌اند. حال باید به این امر فکر کرد که آیا این جامعه آماری در مقیاس با کلان شهر تهران و جمعیت کل کشور قابل قبول است یا همین که گنجایش و ظرفیت مصلی امام خمینی (ره) به حداکثر خود رسیده است کفایت می‌کند؟ آیا می‌توان با تغییر در تاریخ برگزاری آن مثلاً از ۱۵ شعبان تا ۱۵ رمضان، امکان استفاده و حضور هموطنان غیر تهرانی را فراهم کرد یا نه؟
بازدید گسترده از بخش عفاف و حجاب نمایشگاه
طرح تعویض چادر کهنه و دوخت رایگان چادر از مواردی بود که این بخش از نمایشگاه را با استقبال گسترده بانوان روبرو کرده بود. مشاهدات خبرنگار مهر در طول دو هفته برگزاری نمایشگاه قرآن نشان می‌دهد علی رغم حضور پرشور بانوان در این بخش نمایشگاه، اکثر بانوان بازدید کننده نمایشگاه از قیمت‌های بالای محصولات عفاف و حجاب گلایه داشتند.
توجه به فرم بیش از معنا
عبدالحمید قدیریان نقاش، گریمور، طراح صحنه و لباس در گفتگو با خبرنگار مهر در خصوص نمایشگاه بین‌المللی قرآن کریم گفت: هر سال به نمایشگاه قرآن می‌آیم و خودم از قرار گرفتن در این فضا بسیار لذت می‌برم.
وی در نقدی به نمایشگاه بین‌المللی قرآن گفت: در این نمایشگاه آنچنان که به فرم توجه می‌شود به معنا توجه خاصی نمی‌شود اما فضای شیرینی را در مجموع به ارمغان آورده است. چه نمایشگاه قرآن و چه هر نمایشگاه و جشنواره دیگری ذاتش این است که فضایی را به وجود بیاورد تا در خصوص موضوعی مشخص صحبت کند مشکل آنجایی است که غایت ذهنی برخی مدیران برپا شدن نمایشگاه می‌شود اما باید نمایشگاه برپا کردن شروع و آغاز حرکتی باشد. به عنوان مثال فکر کنید امسال نمایشگاه گذاشته شد. این نمایشگاه طوری باشد که در طول سال حرکتی قرآنی را ارزیابی کند. در این صورت است که در اصل چند قدمی جلو رفتیم در غیر این صورت تنها بیلان کار شده و یک کار معمولی قلمداد می‌شود که خروجی خاصی هم ندارد.
قدیریان افزود: یکی از معضلات ما این است که در دینداری قانعیم. ما دینی داریم که می‌توان از آن بهره‌ها برد و متأسفانه در فضای بهره بردن متبحرانه ورود نمی‌کنیم. نمایشگاهی مثل نمایشگاه قرآن اول باید خودش یاد بگیرد بهره بردن یعنی چه و به مردم هم یاد بدهد تا از دین چگونه بهره ببرند.
این هنرمند عرصه سینما و تلویزیون ادامه داد: اگر برپایی نمایشگاه برای بالا رفتن معرفت خود برپا کنندگان و مخاطبان باشد وقتی چنین نیتی را داریم خلاقیت و چیدمانی که در اجرای نمایشگاه می‌گذاریم جنسش فرق می‌کند. چون چنین موضوعی مطرح شده است راجع به آن فکر می‌کنیم. طبیعی است وقتی تیتر سناریو تغییر می‌کند یعنی از برپایی صرف نمایشگاه قرآن تبدیل به مکان رأفت دادن جامعه می‌شود، کاری در این نمایشگاه صورت می‌گیرد که با عواطف احساسات و معرفت مخاطب همراه شود. تا وقتی فردی از نمایشگاه قرآن خارج می‌شود احساس افزایش توکل و ایمان به خدا داشته باشد. نه اینکه بگویند چه نمایشگاه خوبی بود پارسال صد کتاب بود و امسال ۱۲۰ کتاب داشت این امر چه فرقی می‌کند؟ پارسال ۲۰۰ تابلو بود امسال ۳۰۰ تابلو. چه فرقی می‌کند؟ حالا در این تابلوها داخلش بسم‌الله نوشته یا الحمدالله چه فرقی می‌کند؟ اما اگر طوری حرکت کنیم که وقتی مخاطب از نمایشگاه بیرون رفته احساس کند ایمانش یک درجه قوی شده آن زمان پیروز شده‌ایم.
چرا از معجزات پیامبران و امامان در نمایشگاه قرآن صحبتی نیست؟
وی گفت: چرا از معجزات پیامبران و کرامات اهل بیت در این نمایشگاه هیچ صحبتی نیست. چرا از یکی از عناصر قدرتمند فرهنگی استفاده نمی‌کنیم. در هرکدام از معجزات و کرامات اهل بیت و پیامبران ایمان جامعه و توکل به خدا بیشتر حس می‌شود. فطرتا من نیاز به موجوداتی دارم که من را به آسمان وصل کنند. یکی از مجراهایی که می‌شود آنها را نشان داد بازگو کردن معجزات است. چرا به عواطف مخاطب توجه نمی‌کنیم و تنها معلوماتش را مد نظر قرار می‌دهیم؟ چرا صفات الهی را در نمایشگاه به تصویر نمی‌کشیم؟ و صرفاً به نوشته‌هایی مکتوب از نام مقدس «الله» «محمد (ص)» و «علی (ع)» بسنده کرده‌ایم. همه نمایشگاه یک سری از کلمات شده است که اولی با دومی فرق نمی‌کند و تنها تفاوت آنها خوشگل‌تر بودن یکی از دیگری است. تأثیر را باید بر روان، عاطفه، فطرت و روان انسان‌ها گذاشت. روی همین حساب اگر نیاز احساس شود ذهن فعال شده و راهش را پیدا خواهد کرد ولی این امر در حال حاضر موضوعیت ندارد. ما باید نمایشگاه را از نظر معرفتی ساختار داده و به سمت آینده و مفاهیم آن ببریم.
دیروز جمعه نهم اردیبهشت ماه آخرین روز از برپایی بیست و نهمین نمایشگاه بین‌المللی قرآن کریم بعد از دوسال وقفه بود. نمایشگاهی که نشان داد می‌تواند با همه مشکلات و موانع، ضعف‌ها و نقص‌ها باز هم اقشار مختلفی از سطح جامعه را جذب کرده و با قرآن آشنا سازد. به نظر می‌رسد لزوم تشکیل اتاق فکری دائمی برای برپایی نمایشگاه‌ها و رویدادهایی این چنین که با لایه‌های عمیقی دینی و باورها مذهبی مرتبط است ضرورت دارد. ذات برپایی نمایشگاه قرآن بسیار نیکو و پسندیده است و در نظام جمهوری اسلامی ایران نیز مورد انتظار است اما اینکه این نمایشگاه تا چه اندازه برای مخاطبان دستاورد داشته و مورد بهره برداری قرار گرفته است بسیار مهم بود و باید اولویت داده شود.