خبرگزاری مهر، گروه بین الملل: شیخ «تمیم بن حمد آل ثانی» دیروز پنجشنبه ۲۲ اردیبهشت‌ماه در صدر هیأتی اقتصادی- سیاسی وارد تهران شد و با مقامات بلندپایه کشورمان دیدار و در زمینه‌های گوناگون از مراودات دوجانبه گرفته تا مسائل هم پیوند با کشورهای منطقه همچون فلسطین، سوریه، عراق، یمن و ترور وحشیانه «شیرین ابوعاقله» گزارشگر شبکه تلویزیونی الجزیره قطر به گفت‌وگو پرداخت.
در جریان این سفر که امیر قطر دیدارهایی با رهبر معظم انقلاب و آیت‌الله «سیدابراهیم رئیسی» رئیس‌جمهوری کشورمان داشت بیش از هر موضوعی بر ضرورت افزایش همکاری‌های سیاسی و اقتصادی دوجانبه تاکید شد؛ مسائلی که پیشتر در جریان آمد و شدهای دیپلماتیک بسترسازی و توافقاتی نیز در این حوزه حاصل شده‌بود.
سنگ بنای تحکیم همکاری‌های راهبردی با سفر رئیسی به دوحه
دولت سیزدهم از بدو شروع به کار در حوزه سیاست خارجی در صدد اتخاذ سیاست متوازن در مواجهه با شرق و غرب جهان برآمد و در این میان شاهد اولویت یافتن رویکرد «اول همسایگان» در مسیر دیپلماسی بودیم و افزون بر بازیگران همجوار، کشورهای عربی حوزه خلیج فارس نیز در اولویت قرار گرفتند.
با همین رویکرد رئیس‌جمهوری کشورمان دوم اسفند به دعوت امیر قطر برای مأموریت دو وجهی یعنی تقویت روابط دوجانبه و نیز شرکت در ششمین «مجمع کشورهای صادرکننده گاز» (GECF) وارد دوحه شد؛ مجمعی که معمولاً از آن با عنوان «اوپک گازی» نام برده می‌شود.
همچنین در جریان آن سفر فرصتی رقم خورد تا ۱۴ سند همکاری در زمینه‌های هواپیمایی، تجاری، کشتیرانی، رادیو تلویزیون، سیاست خارجی (لغو روادید)، برق، استاندارد و فرهنگی و آموزشی امضا شود.
سفر رئیسی به دوحه به قدری ثمربخش و سرآغاز فصلی نو در روابط دو کشور بود که امیر قطر روز پنجشنبه در تهران، اظهار داشت: سفر قبلی شما به دوحه بسیار مهم و اثرگذار بود و تاریخ روابط دو کشور را باید به قبل و بعد از آن سفر تقسیم کرد و ما به طور جدی خواهان اجرایی شدن همه توافقات آن سفر و گسترش روابط دو کشور بویژه در زمینه‌های تجاری و اقتصادی هستیم.
روابط تهران- دوحه؛ از جنسی متفاوت با احترام متقابل
ایران و قطر طی دهه‌های گذشته همواره در عمل نشان داده‌اند که از روابط حسنه و دوستی پایداری بهره‌مند هستند و در بزنگاه‌ها و برهه‌های مختلف نیز این فرضیه اثبات شده‌است.
در همین پیوند، رئیسی روز پنجشنبه در دیدار با امیر قطر، روابط دو کشور را برادرانه توصیف کرد و گفت که «جمهوری اسلامی ایران دوستی خود را در روزهای سخت به دوستان و برادران خود از جمله کشور دوست و برادر قطر، اثبات کرده‌است»
روی سخنان رئیس‌جمهوری کشورمان به حمایت ایران در جریان محاصره و تحریم قطر در ژوئن ۲۰۱۷ بود. زمانی که چهار کشور عربستان، امارات، مصر و بحرین با متهم کردن قطر به حمایت از تروریسم، روابط دیپلماتیک با این کشور را قطع و مرزهای زمینی و هوایی خود را بسته و قطر را محاصره کردند.
محاصره طولانی‌مدت قطر به دلیل حمایت‌های مجدانه ایران نه تنها نتوانست رفتارهای دوحه را مطابق خواست ریاض اصلاح کند بلکه روابط ایران و قطر را تقویت کرد. ایران محموله‌های غذایی را برای کمک به دوحه در جلوگیری از بحران امنیت غذایی فراهم کرد. صادرات ایران به قطر از ۶۰ میلیون دلار در سال‌های ۲۰۱۶ و ۲۰۱۷ به ۲۵۰ میلیون دلار بین ۲۰۱۷ و ۲۰۱۸ افزایش یافت. هواپیمایی قطر (Qatar Airways) با استفاده از حریم هوایی ایران موفق به ادامه فعالیت خود شد.
در نهایت اعضای شورای همکاری در نشستی با عنوان «همبستگی و ثبات منطقه‌ای» در ژانویه ۲۰۲۱ اعلامیه‌ای را برای پایان دادن به محاصره قطر در «العلا» عربستان امضا کردند؛ اعلامیه‌ای که یک پیروزی بزرگ برای دوحه در مقابل ائتلاف چهارجانبه ضد قطری به شمار می‌رفت.
اگرچه تحریم قطر با هدف کاستن از سطح روابط تهران و دوحه یکی از اهداف مهم ائتلاف عربی محسوب می‌شد اما آنها نتیجه‌ای عکس دریافت کردند. نتیجه آن شد که روند محاصره، دوحه را به تهران نزدیک کرد و برداشت‌های قطر مبنی بر اینکه تهدید فوری برای امنیت کشورش از همسایگان شورای همکاری خلیج‌فارس و نه ایران را ناشی می‌شود، تقویت کرد. برای دوحه، ایران نه یک تهدید بلکه یک حلقه نجات بوده‌است.
از نگاه کارشناسان، مناسبات آنها جنسی متفاوت از دیگر بازیگران شورای همکاری خلیج فارس یافت به عنوان نمونه در برهه‌ای که کشورهای این حوزه به دلیل فعالیت‌های هسته‌ای صلح‌آمیز ایران در پی ایجاد اجماع و فشار بین‌المللی بر تهران برآمده‌بودند، سران دوحه در مجامع بین‌المللی آشکارا کنار ایران می‌ایستادند و مخالفت خود را با افزایش فشارها به ایران علنی می‌کردند.
حمایت قطر از ایران در جریان قطعنامه ۱۶۹۶ شورای امنیت سازمان ملل متحد که در تاریخ ۳۱ ژوئیه ۲۰۰۶ تصویب شد، مشهود بود و این قطعنامه با ۱۴ رأی موافق و ۱ رأی مخالف (قطر) به تصویب رسید. همچنین در سال ۲۰۱۵، قطر از برنامه جامع اقدام مشترک موسوم به «برجام» حمایت کرد.
ضرورت تحکیم همکاری دوجانبه با اولویت اقتصاد
همان طور که اشاره شد یکی از مهمترین اهداف سفر امیر قطر به ایران، پیگیری و پیشبرد توافقات چهارده‌گانه‌ای بود که پیشتر بین دو کشور به امضا رسید و شیخ تمیم بن حمد آل ثانی در عین حال نخستین رهبر کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس است که پس از روی کار آمدن رئیسی به تهران سفر کرده‌است.
بنابراین در جریان این سفر فرصتی حاصل شد تا سران دو کشور همسایه همکاری‌های دوجانبه در مورد موازنه‌های منطقه‌ای، تقویت روابط دوجانبه و چندجانبه و همچنین همکاری در راستای جام جهانی فوتبال را که چند ماه دیگر به میزبانی قطر برگزار می‌شود، پیگیری کنند.
لازم به ذکر است که تهران با تکیه بر رعایت اصل حُسن همجواری، خواستار بهره‌وری توریستی از جزایر خود در خلیج فارس و در رأس آنها قشم و کیش در جریان برگزاری جام جهانی فوتبال است. با هدف تحقق این امر، قرار است که صدور روادید برای تماشاچی‌های بازی‌های جام جهانی در قطر برای سفر به ایران رایگان و پروازها در این مدت، روزانه چند برابر شود.
افزون بر همکاری تهران و دوحه در زمینه میزبانی گردشگران، بسترها و ظرفیت‌های اقتصادی قابل‌توجه دیگری برای همکاری فی‌مابین وجود دارد. از نگاه کارشناسان اقتصاد سیاسی، صنایع ساختمان، کشتیرانی، ترانزیت، پتروشیمی، انرژی، هتل‌سازی، غذایی، شیلات، آبزیان، لبنی، دارویی و لوازم پزشکی از جمله مهمترین زمینه همکاری مشترک ایران و قطر به شمار می‌روند.
ضمن اینکه ایران و قطر بزرگ‌ترین میدان گازی طبیعی مشترک جهان (گنبد شمالی / پارس جنوبی) را دارند که جنس همکاری‌ها را فراتر از ابعاد سیاسی برده‌است و ازنظر اقتصادی به آن وابستگی زیادی دارند. به‌طور مشخص تضمین امنیت این میدان و دسترسی به آن همکاری‌های قطر با ایران را ضروری می‌کند. علاوه بر این، هرگونه درگیری نظامی در خلیج‌فارس که شامل ایران شود می‌تواند زیرساخت‌های مهم و آسیب‌پذیر قطر را نیز دچار آسیب جدی نماید.
اگرچه روابط ایران از نظر سیاسی با دوحه مثبت و سازنده است اما متأسفانه آنها نتوانسته‌اند از ظرفیت‌های اقتصادی یکدیگر بهره ببرند. «حسام حلاج» معاون امور بین‌الملل اتاق بازرگانی تهران اواخر خردادماه سال گذشته با اشاره به سهم ایران از بازار قطر گفت: از مجموع حدوداً ۲۶ میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار واردات قطر متأسفانه سهم به خصوصی نداریم و سهم ما از آن بین ۳۵۰ تا ۳۶۰ میلیون دلار است. متأسفانه ما حتی در بین ۲۰ شریک اول تجاری قطر نیز نیستیم و عمدتاً کشورهای اروپایی و از بین کشورهای همسایه ما ترکیه در این کشور کار می‌کند. بنابراین نیاز است که یک کار تحقیقاتی مفصل در این مورد انجام شود.
معاون امور بین‌الملل اتاق بازرگانی تهران در پاسخ به سوالی پیرامون واردات ایران از قطر اظهار کرد: متأسفانه ما واردات چندانی از قطر نداریم. کل حجم وارداتی ما از قطر حدود ۳۰ میلیون دلار است که بیشتر مربوط به وسایل برقی، صوتی- تصویری و لاستیک است. تراز تجاری دو کشور نیز ۳۱۰ میلیون دلار به نفع ایران است. باید سعی کنیم از کشور قطر به عنوان کشوری که از طریق آن تحریم‌ها را دور بزنیم و کشور واسط استفاده کنیم تا دست کم رغبتی در طرف مقابل برای گسترش روابط به وجود بیاید.
کارشناسان معتقدند که در صورت حرکت در مسیر یک برنامه مدون در کوتاه مدت این دو کشور پتانسیل آن را دارند که در گام نخست مراودات تجاری را به ۵۰۰ میلیون دلار و در گام دوم به یک میلیارد دلار برسانند.
در همین ارتباط بود که رهبر معظم انقلاب روز پنجشنبه در دیدار امیر قطر، استحکام و پایداری روابط دو کشور را به نفع تهران و دوحه دانستند و افزودند: «سطح کنونی ارتباطات اقتصادی دو کشور بسیار پایین است و باید چند برابر شود.»
آخرین تلاش‌ها برای احیای برجام
قطر از جمله کشورهایی است که در حوزه سیاسی همواره نقش میانجی و کاتالیزور مذاکرات هسته‌ای را ایفا می‌کند همان گونه که بارها در جریان مذاکرات، دوحه میزبان دیپلمات‌های ایران و طرف‌های مقابل بود.
از نگاه کارشناسان همزمانی سفر شیخ تمیم بن حمد آل ثانی با «انریکه مورا» معاون مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا و «زبیگنیو رائو» وزیر امور خارجه لهستان به تهران نمی‌تواند، تصادفی باشد و این فرضیه را تقویت کرده که آنها در دقیقه ۹۰ و با طولانی شدن توقف مذاکرات در راند هشتم، قدم در مسیر احیای برجام گذاشته‌اند.
از آنجا که امیر قطر بعد از تهران راهی اروپا خواهد شد، برآورد می‌شود که افزون بر میانجیگری بین تهران- واشنگتن، مسائل مهم دیگری از جمله پیگیری آزادسازی منابع مسدود شده تهران، آزاد سازی و تبادل زندانی‌ها با کشورهای غربی هم در این سفر مطرح شود.
بنابراین مذاکراتی که به دلیل اختلاف‌نظرها بر سر موضوعاتی چون شمار و موارد تحریمی، راستی‌آزمایی، تضمین و مهمتر از همه، تلاش آمریکا برای ابقای سپاه پاسداران ذیل گروه‌های تروریستی از بیستم اسفندماه پارسال متوقف شد، اینک می‌تواند با میانجیگری‌ها از سرگ رفته شود.
البته خطوط قرمز ایران مشخص و توپ در زمین طرف غربی قرار دارد و حال آمریکا و متحدان اروپایی باید تصمیم نهایی خود را بگیرند که بین یکجانبه‌گرایی و مرگ برجام یا تعهدپذیری و احیای توافقی که به آن نیازمندند، کدام مسیر را برگزینند.