خبرگزاری مهر - گروه استانها - یزدان روحانی: نقش جهان مهم‌ترین انگیزه بسیاری از گردشگران برای سفر ایران است، میدانی به قدمت تاریخ یک تمدن که این روزها تبدیل به موزه ای از کاستی ها و سوءمدیریت ها شده است.
این میدان تاریخی را این روزها داربست‌های ترک دوم گنبد مسجد شیخ لطف‌الله، ترک‌های ناشی از فرونشست، فروشگاه‌های نامنظم و نامربوط، سیما و منظر از دست رفته احاطه کرده است. نقش جهانی که از گوشه و کنار آن ساختمان‌های نوساز قد علم کردند و از سوی دیگر دیوارهای خسته و خانه‌های شکسته بافت پیرامونی نیز روز به روز به زوال نزدیک‌تر می‌شود.
محمد آقاجانی، معمار و کارشناس میراث فرهنگی اصفهان است که شرایط میدان نقش جهان را خوب نمی‌داند و مهم‌ترین مشکل آن را نیز عملیات مرمتی گنبد مسجد شیخ لطف‌الله که ترک دوم آن برداشته شده و پس از فوت مرمتگر رها شد، عنوان می‌کند. او در صحبت‌های خود در گفت و گو با خبرنگار مهر می‌گوید: این ترک‌ها در زمستان و بهار در معرض بارندگی قرار داشت و در حال حاضر هم سرنوشت مشخصی ندارد.
این کارشناس میراث فرهنگی درباره عملیات مرمت گنبد مسجد شیخ لطف الله اعتقاد دارد: «قطعا نیاز به مرمت در این گنبد دیده می‌شد، اما اینکه مرمت چقدر بر پایه اصول و منطق بوده جای سوال دارد. شاید اگر یک مشاور فنی قوی بالای سر عملیات مرمت ترک اول گنبد بود، این مرمت بدون هیچ حرف و نقل حاشیه‌ای انجام می‌گرفت. عمده ضعف کار مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله عدم نظارت و توانایی نظارت علمی و منطقی درست بر استادکار بود ضمن اینکه طرح مرمت این گنبد نیز از ابتدا اشتباه بود».
آقاجانی به المان‌های ظاهری و تزئینی میدان نیز اشاره و تاکید کرد که سنگ‌هایی که دورتادور مسیرهای داخل میدان نقش جهان وجود شکسته شده و آسیب زیادی به آنها وارد شده است. آقاجانی معتقد است که «حتی وضعیت ظاهری سطحی و ویترینی میدان نقش جهان نیز دچار خدشه است. در این میدان دو دروازه چوگان وجود دارد که بسیار ارزشمند و شکیل هستند، اما دروازه جنوبی پس از انجام عملیات عمرانی در میدان، در فضای سبز و چمن‌ها قرار گرفت؛ این چمن‌ها هر روز آبیاری می‌شود و این موضوع باعث آسیب رسیدن به این دروازه‌های سنگی می‌شود».
او درباره شرایط نامطلوب در بافت پیرامونی میدان نقش جهان هم تصریح می‌کند: با دیدن میدان از روی بام، متوجه محل‌های انباشت زباله و شرایط بسیار بد بام و برخی سراها می‌توان شد. بافت پیرامونی اوضاع وخیم و ناجوری دارد، تخریب‌های تکه به تکه، آسیب به بدنه میدان، مجوزهای شهرداری بابت ساخت و ساز و عدم رعایت حریم نقش جهان شرایط بافت پیرامونی را تبدیل به چالش کرده است. هر کس با هر متریالی که بخواهد ساخت و ساز می‌کند و با هر ارتفاع و ضوابطی که بخواهد پروانه ساخت می‌گیرد. از طرفی بناهای تاریخی در اطراف میدان نیز به راحتی تخریب و تبدیل به کوچه‌های پهن می‌شود. منطق قبول نمی‌کند که در بافت تاریخی طرح گذر عقب‌نشینی و خیابان سازی داده شود.
رشته‌ای که سر دراز دارد
اما قصه مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله سر دراز دارد و حواشی آن از زمانی آغاز شد که حدود چهار سال پیش مهدی حجت، رئیس ایکوموس ایران در دانشگاه هنر اصفهان گفت: «گنبد مسجد شیخ لطف الله را به اسم مرمت خراب کردند، رنگ کاشی‌ها تغییر یافته و لچکی جا نیافتاده است».
حجت اخیراً درباره مرمت گنبد مسجد شیخ لطف الله اصفهان که نحوه اجرای آن مورد انتقاد بسیاری از افراد قرار گرفته است پیشتر به خبرنگار مهر گفته بود: «به میدان نقش جهان رفته بودم و وضعیت گنبد را دیدم گفتم چرا این قدر افتضاح مرمت شده است، معاون اول رئیس جمهور وقت تماس گرفت و من دلایلم را بیان کردم، گفتم اگر این میدان و آثارش جزو میراث جهانی است باید برای انجام هر کاری در آن به صورت گروهی تصمیم‌گیری شود و یک شورا برای مرمت بخش‌هایی از آن تصمیم بگیرد نه یک نفر. حتی باید از کارشناسان خارجی نیز دعوت کرده تا از نظرات آنها هم استفاده کنیم. اما گفتند مرمت این گنبد به شرکتی در مناقصه واگذار شده که مرمتگران دیگر معتقد بودند تخصصش در طاق زنی است.»
درباره موضوع گنبد مسجد شیخ لطف الله شخصیت‌های بسیاری اظهار نظر کردند، حتی بعدها برای مرمت ترک دوم شورایی راهبردی در اداره‌کل میراث فرهنگی اصفهان تشکیل شد که سرنوشت نامشخصی دارد. حتی ترک دوم مسجد شیخ لطف‌الله برداشته شد و بدون هیچ حفاظی زیر بارش‌های زمستانی و بهاری رها شد ومشخص نیست پس از درگذشت رحمت‌الله رضایت (مرمتگر ترک اول) چه سرنوشتی خواهد داشت.
علیرضا جعفری‌زند، باستان شناس نیز یکی از افرادی بود که در شورای راهبردی مذکور عضویت داشت، اما بعد از مدتی انصراف داشت. او پیشتر در گفت‌وگویی با خبرنگار مهر گفت: ترکی از گنبد مسجد شیخ لطف الله که برای مرمت برداشته شده، بدون محافظ و پوشش در زیر باران‌های شدید بهاری اصفهان رها شده است. این بنای ثبت جهانی باید یکی از اصلی‌ترین اولویت‌های حفاظتی میراث فرهنگی اصفهان باشد.
تفکری برای حفظ بنا وجود ندارد
این کارشناس میراث فرهنگی با بیان اینکه «در تمام دنیا برای مرمت یک اثر جهانی از تجربیات جهانی کمک می‌گیرند، اما در کشور ما یک کاشی‌کار بالای سر کار می‌آورند و می‌گویند این را درست کن» تاکید کرد: کشوری مثل ایتالیا که حداقل ۱۵۰ سال سابقه در زمینه مرمت دارد، در سال ۲۰۱۷ برای مرمت بناهای رم از تمام دنیا درخواست کمک کردند، اما در مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله هیأت راهبردی معنا و مفهومی ندارد، این یک اثر جهانی است و باید با شرکا جهانی وارد مرمت گنبد شد، نه اینکه کار را به کاشی‌کاران سنتی سپرد و از آنها خواست کاشی را بردارند و بعد بگذارند سر جایش.
وی افزود: کار مرمت گنبد مسجد شیخ لطف الله هیچ استانداری ندارد و به همین دلیل از حضور در شورای راهبردی مرمت این گنبد کناره‌گیری کردم. حکایت مسجد شیخ لطف الله مانند حکایت «خشت اول را نهد معمار کج» شده است. اگر مرمت و اتفاقات پیرامونی آن اثر بدی روی گنبد نگذارد جای شکر دارد. امروز مرمت یک علمی است که به روز پیشرفت می‌کند، اما در کشور ما بین علم مرمت و نوسازی، بهسازی و حتی بازسازی تفاوتی وجود ندارد اگر برای این گنبد هر اتفاقی رخ دهد چه پاسخی برای آن خواهند داشت؟ اگر بر فرض تا چند سال آینده پوسته بیرونی مرمت شد، پوسته داخلی دچار مشکل خواهد شد. بنابراین تفکری درباره حفظ این گنبد وجود ندارد. مشخص نیست که در مرمت این گنبد چه راهی را دارند می‌روند و خطرات مختلفی گنبد مسجد شیخ لطف الله را تهدید می‌کند.
جعفری‌زند همچنین درباره شرایط بافت پیرامونی و ایمنی بازار بزرگ اصفهان نیز ابراز نگرانی کرده بود.
آینده گنبد نامشخص است
پس از درگذشت رحمت‌الله رضایت و رها شدن ترک دوم گنبد مسجد شیخ لطف‌الله نام محمدحسن مقضی، کاشی‌کار پیشکسوت اصفهانی به عنوان جانشینی برای مرمتگر گنبد مسجد شیخ لطف‌الله مطرح شد، اما او در واکنش به این شایعات پیشتر به خبرنگار مهر گفت: آقای رحمت‌الله رضایت بنای درجه یک اصفهان بودند، اما ایشان کاشی‌کار نبودند و حالا هم مثل اینکه پسرشان مسئولیت مرمت گنبد را عهده دارند. اول رفتم کارگاه کار را دیدم و فهمیدم این مرمت کار خودش را با این طریق کار کردن نابود کرده. بعد به پشت‌بام رفتیم، آنجا چندین مورد اشتباه و خطا وجود داشت.
وی درباره نحوه کار در مرمت ترک اول گنبد مسجد شیخ لطف الله خاطرنشان کرد: تصمیم گرفتند که ترک را پایین بیاورند و مرمت صورت بگیرد، اما در این فرآیند باید یک کارهایی انجام می‌شده که نکردند و باید اصلاح شود. برخی کارها کاملاً غیر اصولی انجام شده و باید از کار شود. باید کار را متوقف کنند و آن را اصولی پیش ببرند، اما اگر می‌خواهند با همین روند پیش بروند، آینده گنبد مشخص نیست، حتی نمی‌توان اطمینان داد ترک‌ها درست در جای خود قرار بگیرند.
مرمتگر ترک دوم گنبد کیست؟
این صحبت‌ها در حالی مطرح شد که علیرضا ایزدی، مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان که پنج ماه و نیم از زمان تصدی‌گری‌اش می‌گذرد در مصاحبه‌های خود تاکید کرده بود: «کاری که در مسجد شیخ لطف الله انجام می‌شود را تأیید می‌کنم. متأسفانه پیمانکار ما به دلیل ابتلاء به کرونا فوت کرد، کاری که روی گنبد مسجد شیخ لطف الله صورت گرفته به هیچ وجه غیر اصولی نیست و ادامه کار هم غیراصولی نخواهد بود. تغییر رنگ در پوسته بیرونی گنبد پس از مرمت طبیعی است، کاشی که مدت‌ها آفتاب خورده با کاشی‌ای که پس از مرمت نصب می‌شود، می‌تواند یک رنگ نباشد. زیر ساخت و عملیات مرمت این گنبد یک کار اصولی و کارشناسانه بوده است. گنبد مسجد شیخ لطف الله، مسجد جامع و امثال این بناها جای آزمون و خطا نیست و به کسی اجازه این کار را نخواهیم داد، این گنبدها هویت ایران هستند و کارشناسان میراث فرهنگی دائماً روی آنها نظارت دارند. بنای ما پایدار است و مشکلی ندارد».
وی حتی درباره بافت پیرامونی میدان نقش جهان و بافت تاریخی اصفهان تاکید داشت: «اولین اولویت ما این است که به هر طریق ممکن مردم را به بافت برگردانیم و پاخور مردمی آن را بیشتر کنیم. اصفهان یک محور تاریخی ارزشمندی دارد که ثبت جهانی نشده و این یک معضل بزرگ است. محور زمانی هویت خواهد داشت که به عنوان یک عنصر و ارزش جهانی از آن یاد شود، تلاش ما این است که فرصت سوزی که در دو دهه گذشته پیرامون ثبت بافت تاریخی اصفهان رخ داده را جبران و این بافت احیا شود».
با این حال پس از گذشت چند ماه از دوره مدیریتی جدید در میراث فرهنگی اصفهان خبری از تعیین تکلیف برای گنبد مسجد شیخ لطف‌الله نیست. از طرفی در روزهای گذشته بر روی داربست‌های ترک دوم فعالیت‌هایی دیده شده، اما مدیر پایگاه جهانی نقش جهان و یا دیگر مدیران مربوطه درباره روند و فرآیند مرمت و حتی مرمتگر حاضر به اطلاع رسانی نشدند.