خبرگزاری مهر - گروه دانش و فناوری، میترا سعیدی کیا؛ «بنیاد ملی نخبگان» سازمانی برای شناسایی، جذب و پشتیبانی مادی و معنوی از نخبگان با تأیید شورای عالی انقلاب فرهنگی در سال ۱۳۸۵ راه اندازی شد. سرآغاز حرکت برای تأسیس این سازمان ملی، سخنان مقام معظم رهبری بود که در مهر ماه سال ۱۳۸۳ در جمع نخبگان فرمودند: «لازم است بنیادی در دستگاه ریاست جمهوری در راستای پیگیری و تلاش برای حل مشکلات نخبگان، توجه به پیشنهادها و نظرات شأن، شناسایی استعدادها، هدایت آنان در مسیر پیشرفت‌های علمی و نخبه پروری در جامعه ایجاد شود». لذا با توصیه و نگاه ویژه ایشان اساسنامه بنیاد ملی نخبگان در خرداد ماه سال ۱۳۸۴ توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب رسید.
از آن پس، رهبر معظم انقلاب طی جلسات و دیدارهای متعدد با جامعه علمی کشور به نقش نخبگان و استعدادهای درخشان برای یافتن راه‌حل‌های علمی مشکلات مختلف تاکید دارند و به استفاده از ظرفیت نخبگی جوانان ملت ایران که می‌تواند زمینه‌ساز پر کردن شکاف علمی کشور با علم جهانی، عبور از مرزهای جهانی علم، ایجاد تمدن نوین اسلامی و تحقق آینده درخشان کشور شود، سفارش می‌کنند.
چندی پیش رئیس جمهور دولت سیزدهم نیز در راستای منویات رهبری و اهمیت بهره مندی از پتاسیل نخبگان، در جمع رؤسای دانشگاه‌های کشور و مسئولان اجرایی به اهمیت بهره‌گیری از توان کارشناسی نخبگان و دانشگاهیان در نظام حکمرانی، تاکید کرد و گفت: مهم است سازوکارهای کارآمدی برای شکل‌گیری یک رابطه مؤثر میان دولت و نهاد علم فراهم شود تا بتوانیم مساله‌محور از توان علمی مراکز دانشگاهی و نخبگانی بهره ببریم.
در راستای اهمیت موضوع نخبگان و بکارگیری از ظرفیت‌های آنان برای حل مسائل کشور و تسهیلات ارائه شده از سوی بنیاد ملی نخبگان در صدد برآمدیم تا با دکتر ناصر باقری مقدم قائم مقام بنیاد ملی نخبگان گفتگویی داشته باشیم. محورهای این گفتگو درباره آخرین وضعیت تفکیک شده مهاجرت نخبگان، سندراهبردی امور نخبگان، معیارهای سنجش نخبگی و شناسایی نخبگان، نحوه چگونگی دریافت تسهیلات در راستای استفاده از ظرفیت استعدادهای برتر در راستای تحقق منویات رهبری و… است.
مشروح گفتگوی خبرنگار مهر با قائم مقام بنیاد ملی نخبگان را در زیر می‌خوانیم؛
*آقای دکتر باقری مقدم، سالهای سال است که موضوع مهاجرت نخبگان ایرانی یا همان فرار مغزها بر سر زبان هاست؛ این آمارهای ضد و نقیض دلیلی است تا در ابتدا گفتگو را با پرسشی درباره آخرین وضعیت مهاجرت نخبگان به صورت تفکیک شده آغاز کنیم؛ در سالهای اخیر مهاجرت سیر نزولی داشته یا صعودی؟
یکی از مأموریت‌های بنیاد ملی نخبگان مقابله با جریان مهاجرتی بدون بازگشت است؛ مقام معظم رهبری قریب به مضمون فرموده اند «اگر انسان‌ها برای طلب علم به اقصی نقاط دنیا سفر و کسب علم کنند نه تنها برای ما امر مضموم نیست بلکه امر پسندیده‌ای است»؛ اما بخشی از مهاجرتها بدون بازگشت هستند که چنین موضوعی به بدنه علمی و فناوری کشور ضربه وارد می‌کند. لذا ما با چرخش نخبگان مشکلی نداریم و این یکی از راهبردهای سند نخبگان است.
در کشور ما نهادهای مختلفی برای احصای آمار مهاجرت نخبگان شکل گرفته اند اما در این راستا رصدخانه شریف که اندیشکده ای نوپا است شکل گرفته که گزارش‌های دقیقی در خصوص مهاجرت نخبگان ارائه می‌کند. بر اساس آخرین آمار و گزارش‌های این اندیشکده، بیش از ۶۰ درصد المپیادی‌ها در کشور حاضر هستند و ۴۰ درصد آنها مهاجرت می‌کنند. ما در تعامل با ایشان هستیم و سعی می‌کنیم که با ارائه انواع طرح‌های جذاب علمی مسیر بازگشت به کشور نخبگان را هموار کنیم. در بین رتبه‌های یک تا صد کنکور وضعیت بهتری داریم به طوریکه تعداد بیشتری از آنها در کشور و مشغول خدمت رسانی هستند. این آمار در رتبه‌های یک تا هزار کنکور هم به نفع کشور تغییر می‌کند و کمتر می‌شود.
بر اساس تفکیک رشته می‌توان گفت عمده این مهاجرتها ابتدا در گروه علوم ریاضی و علوم پایه (عمدتاً به ریاضی و فیزیک) است؛ رتبه دوم مهاجرت بر اساس رشته به طور مساوی تجربی و انسانی و سپس هنر هستند.
در حال حاضر مشکل عمده ما در مهاجرت دانشجویان «حوزه فنی» هستند؛ البته نه اینکه مابقی جوانان نخبه کشور توانایی ندارند؛ اتفاقاً در حوزه‌های پزشکی و انسانی کشور توانمندی‌های خوبی وجود دارد اما سیاست کشورهای پذیرنده مهاجر به این ترتیب است که بیشتر به دنبال نیروی انسانی مهندس و فنی و علوم پایه ما هستند.
*مقصد مهاجرت نخبگان بیشتر چه کشورهایی است؟
بر اساس آمار بدست آمده، مقصد نخبگان کشور، کشورهای آمریکای شمالی و اروپایی، است؛ همچنین مهاجرت به کشورهای آسیای شرقی نیز در رتبه‌های پایین‌تر قرار می‌گیرد. همچنین بر طبق اطلاعات بنیاد ملی نخبگان، طی ۱۰ سال اخیر میزان این مهاجرت ثابت مانده اما با نوسان‌هایی مواجه شده است. به طور کلی طی یکی دو سال اخیر شیوع اپیدمی کرونا بحث جابجایی نیروی انسانی را کاهش داده است. اما پس از فروکاهش کرونا شاهد افزایش اهتمام به مهاجرت در کشور و همچنین در دنیا هستیم.
بر اساس آمار، مهاجرت مبتنی بر تفکیک جنسیتی تمایل به مهاجرت در مردان بیشتر از زنان بوده و بیشتر در رشته‌های برق، مکانیک، کامپیوتر، علوم پایه و فیزیک و ریاضی است.
دغدغه اصلی ما مهاجرت نیست زیرا ارتباطات علمی لازم است ولی بایستی بازگشت این افراد به کشور رشد یابد. در حال حاضر یک فضای رسانه‌ای منفی در کشور وجود دارد که بیانگر این است میل به مهاجرت افزایش یافته؛ این میل به مهاجرت با اقدام برای مهاجرت متفاوت است و می‌تواند ناشی از تلاش‌های رسانه‌ای رسانه‌های بیگانه که سعی در سیاه‌نمایی وضعیت کشور و ایجاد یاس و ناامیدی دارند باشد. بر اساس مطالعات بنیاد ملی نخبگان، مهاجرت نزد بسیاری از جوانان کشور امر پسندیده‌ای نیست و سختی‌های خودش را دارد. دوری از خانواده و مبهم بودن سرنوشت من‌جمله این سختی هاست.
* از ابتدای شروع کار بنیاد ملی نخبگان معیارهایی برای احراز نخبگی وجود داشته؛ بفرمائید که تاکنون این افراد بر اساس چه شاخص‌هایی شناسایی شده اند و اینکه آیا برنامه‌ای برای تغییر این شاخص‌ها دارید یا خیر؟
در بنیاد ملی نخبگان عمده تمرکز روی توانمندی‌های آموزشی مانند کنکور استوار است؛ در بخش‌های دیگر کمی پژوهش هم مورد توجه قرار می‌گرفت. اما اخیراً معیارهای سنجش نخبگی را به ۴ دسته توسعه داده ایم؛ «معیارهای آموزشی»، «پژوهشی»، «فناوری و مهارتی» و «فرهنگی- اجتماعی»؛ این معیارها در شناسایی و رتبه بندی نخبگان و استعدادهای برتر لحاظ می‌شود.
همچنین امتیازاتی به افرادی که فعال در عرصه جهادی برای حل مسائل مناطق محروم هستند و یا در انجمن‌های علمی که نشان دهنده فعالیت‌های نخبگان یا مستعدان برای ترویج علم است اختصاص می‌یابد. البته که این معیارها در حال حاضر امتیاز زیادی ندارد اما در صدد هستیم که نشانه و سیگنال‌ها را به مخاطبان بدهیم که علاوه برداشتن هوش بالا، افرادی که از استعداد زیادی برای حل مسائل کشور در سطوح مختلف برخوردارند نیز برای بنیاد ملی نخبگان مهم هستند.
*مقام معظم رهبری در راستای حل مسائل کشور به استفاده از ظرفیت نخبگانی تاکید دارند و به تکمیل سند راهبردی نخبگان اشاره کردند؛ بنیاد ملی نخبگان در راستای پیگیری مطالبه مقام معظم رهبری در ارتباط با به روزرسانی سند راهبری نخبگان چه اقداماتی انجام داده است؟
مقام معظم رهبری محور مدیریت تحولات کشور را نخبگان می‌دانند و توجه ایشان مربوط به چند سال اخیر نمی‌شود. حضرت آقا، در سال ۸۶ و پیش تر از آن به بحث نخبگان توجه داشتند و تشکیل بنیاد ملی نخبگان حاصل فرمایشات ایشان است. سند راهبردی نخبگان، از سال ۹۱ مصوب شده است؛ جمع بندی ما در بنیاد ملی نخبگان طی سالهای اخیر زمینه‌های خوبی را برای توانمندسازی استعدادهای برتر فراهم کرده است و اکنون به یک سهم اولیه ای از نخبگان در کشور رسیده ایم.
سعی کردیم در این راستا فرمایشات رهبری را در چند شاخه اجرایی کنیم؛ بخش اول به استفاده از نخبگان در حل مسائل بومی و منطقه‌ای در قالب کانون‌های تفکر مربوط می‌شود که یکی از اقدامات مهم سند راهبردی کشور در امور نخبگان محسوب می‌شود. با ایجاد این کانون، نخبگان به یاری مسئولان اجرایی کشور می آیند.
در حال حاضر با همراهی وزیر کشور بخشنامه‌ای برای استان‌ها صادر شده که هر ۳۱ استان چنین کانونی را با محوریت استانداران راه اندازی کنند. در صدد هستیم تا پایان سال، برای هر استانداری، یک تیم فکری را برای این کانون‌ها تشکیل دهیم. البته که برخی استان‌ها، ظرفیتی بیشتر از یک کانون دارند. از این رو امکان راه اندازی چندین کانون تفکر در برخی استان‌ها وجود دارد. همچنین همین فرایند را در پایتخت هم پیاده سازی کردیم.
ما در بنیاد ملی نخبگان در حال ساماندهی نخبگان هستیم به طوریکه این کانون تفکر را علاوه بر استان‌ها، برای تمام وزارتخانه‌ها، دستگاههای سطح عالی و سیاست گذاری کشور مانند مجمع تشخیص مصلحت نظام، شورایعالی انقلاب فرهنگی، معاونت‌های مختلف دفتر مقام معظم رهبری در قالب کارگروه در نظر گرفته ایم که وظیفه حل مسائل را بر عهده بگیرند؛ اکنون در حال یافتن سازوکارهایی در این زمینه هستیم.
در حال حاضر تعدادی از استان‌ها مانند بوشهر، یزد، فارس، اصفهان توانسته اند به خوبی در قالب کانون‌های تفکر عمل کنند؛ طبیعتاً هر کدام از استان‌ها مسائل خاص خودشان را دارند و بایستی روی مسائل خودشان تفکر کنند اما باید سازوکار اجرایی مسائل در عمل هم وارد شود. این فرایند از ابتدای امسال آغاز شده و طی ۳-۴ ماه توانستیم زیرساخت‌های قانونی کار را فراهم کنیم.
ریاست سازمان اداری استخدامی هم بخشنامه‌ای صادر کرده و اجازه داده که رؤسای دستگاه‌ها، وزارتخانه‌ها و استانداران هر کدام حداقل چندین مشاور نخبه در کشور داشته باشند؛ باید این زیرساختها ایجاد شود که به راحتی بتوانیم بستر عملیاتی در استان‌ها و وزارتخانه‌های مختلف و عالی در کشور داشته باشیم؛ در ضمن آخرین نامه ما به رئیس مجلس شورای اسلامی بوده که پیشنهاد داده ایم همه کمیسیون‌های مجلس شورای اسلامی چنین کانون‌های تفکری را با پشتیبانی بنیاد ملی نخبگان ایجاد کنند.
اکثر افراد در نگاه اول تصور می‌کنند دلیل اصلی مهاجرت نخبگان به مسائل اقتصادی مربوط می‌شود اما باید بدانیم علاوه بر مسائل اقتصادی، موضوع مسکن برای نخبگان یک معضل است.
مقام معظم رهبری به حل مسائل کشور با استفاده ظرفیت نخبگان تاکید دارند و می‌فرمایند این نه تنها برای کشور برکات و اثرات خیر خواهد داشت بلکه در مهاجرت نخبگان هم نقش بسزایی دارد؛ ایشان سال گذشته به موضوع هوش مصنوعی کشور اشاره کردند که این حوزه حرکت رو به جلویی داشته باشد؛ در این راستا بنیاد نخبگان اصفهان بلافاصله تیمی از نخبگان را سازماندهی کرد که روی هوش مصنوعی کار می‌کنند. طبیعتاً نخبه ای که روی هوش مصنوعی کار کرده اگر بداند پروژه‌ای یا طرح‌های تحقیقاتی مشخصی در اختیارش قرار می‌گیرد میل و رغبت برای مهاجرت در او کاسته خواهد شد.
دومین موضوعی که در راستای مطالبه رهبری از بنیاد ملی نخبگان در پیش گرفته ایم جذب، بکارگیری و بهره مندی از نخبگان در دستگاههای اجرایی کشور است. مستحضر هستید که بخش عمده‌ای از اقتصاد کشور دست دستگاههای اجرایی است؛ در کنار وزارتخانه‌ها نزدیک به ۱۴۰ شرکت دولتی و همین حدود شرکتهای حاکمیتی و ۷ هزار دستگاه عمومی غیر دولتی در کشور داریم که عموماً کیان اقتصاد را در دست خودشان گرفته اند؛ صنایع مس، فولاد، شستا، بنیاد مستضعفان، شرکت نفت و تمام شرکتهای دولتی که ذیل وزارت خانه‌ها شکل گرفتند و امور دولت را انجام می‌دهند بخش زیادی از آنها صنعتی هستند. برآورد ما این است که اگر تمام این شرکتها و مجموعه‌ها از ظرفیت نخبگان بهره مند شوند نخبه ای نمی‌ماند که نگران مهاجرت آن باشیم.
در اسفند ماه سال گذشته مصوبه‌ای در دولت سیزدهم مطرح شد که مربوط به آئین نامه جذب و نگهداری استعدادهای برتر در دستگاههای اجرایی بود؛ اکنون این آئین نامه تصویب شده و سازمان امور استخدامی با حمایت قاطع دولت و بنیاد ملی نخبگان، شیوه نامه این آئین نامه را تعیین کرده که اکنون مصوب و ابلاغ شده است. بر اساس این شیوه نامه به زودی عملیات اجرایی شناسایی توانمندسازی، آموزش و بکارگیری نخبگان در دستگاههای اجرایی را با کمک سازمان اداری استخدامی در دستور کار خود قرار می‌دهیم.
*نحوه شناسایی نخبگان با نحوه شناسایی مستعدان برتر در راستای بکارگیری شأن در دستگاههای اجرایی تفاوت دارد؟ برای این منظور اقداماتی انجام داده اید؟
بله. سامانه‌ای در بنیاد ملی نخبگان برای این منظور بارگذاری کردیم؛ به مدت ۱۰ روز این سامانه را باز نگه داشتیم تا به صورت پایلوت وضعیت را بررسی کنیم. طی این بازه زمانی ۲ هزار و ۲۰۰ نفر ثبت نام کردند. از این تعداد هزار و ۲۰۰ نفر مدرک دکتری و نزدیک به ۸۶۰ نفرشان کارشناسی ارشد دارند. می‌توان چنین برداشت کرد که ۹۰ درصد تعداد ثبت نام کنندگان در این سامانه دارای مدارک ارشد و دکتری هستند.
*البته صرف داشتن مدرک دکتری و ارشد دلیلی بر نخبه بودن فرد نیست.
حدود ۲۰۰ نفر از این تعداد از دانشگاه تهران، ۹۰ نفر از دانشگاه تربیت مدرس، ۷۵ نفر از دانشگاه امام خمینی، ۷۰ نفر از دانشگاه صنعتی شریف، ۶۵ نفر از دانشگاه شهید بهشتی، ۶۰ نفر از دانشگاه فردوسی مشهد، ۶۲ نفر از دانشگاه شیراز، ۶۰ نفر از دانشگاه علم و صنعت فارغ التحصیل شده اند. اینها بالاترین رکوردهایی هستند که در این سامانه ثبت نام کردند. این افراد از بهترین دانشگاه‌های کشور فارغ التحصیل شده اند. همچنین از این تعداد یک هزار و صد نفر در بنیاد ملی نخبگان پرونده داشتند و جز نفرات برتر بودند.
این میزان از ثبت نام نشان می‌دهد که بخش مهمی از نخبگان ما شغل مناسبی ندارند؛ با این حال سعی کردیم فعلاً از این جمع با شاخص‌های سخت گیرانه یک بسته ۲۰۰ نفری از این تعداد برای معرفی به دستگاههای اجرایی جدا کنیم؛ بنا داریم در نیمه دوم سال مجدداً این فراخوان را اعلام کنیم.
*این ۲۰۰ نفر مستقیماً به دستگاههای اجرایی معرفی می‌شوند؟
این ۲۰۰ نفر را به مراکز ارزیابی رسمی سازمان امور استخدامی معرفی می‌کنیم که از دیدگاه فکری و براساس مدل‌های علمی بررسی و شغل متناسب آنها تعیین شود؛ در واقع این مراکز ارزیابی تیپ و نیمرخ شخصیتی افراد را مشخص می‌کنند.
*بعد از تعیین تیپ شخصیتی بنیاد ملی نخبگان چه نقشی را برعهده دارد؟
بنیاد ملی نخبگان بعد از این مدل شناسی ۳ ماه دوره توانمندسازی را برای این افراد بر اساس نیمرخ‌های شخصیتی شأن در نظر می‌گیرد تا دوره آموزشی را بگذرانند و به دستگاههای مختلف معرفی شوند.
ما در بنیاد ملی نخبگان آئین نامه‌ای پیش بینی کردیم که مشاغل نخبگی طبقه بندی شده باشند. مشاغل این نخبگان جز مشاغل ستاره دار در هر شرکت دولتی، خصوصی یا وزارتخانه‌های محسوب می‌شود؛ امیدوار هستیم با این آئین نامه و شیوه نامه طراحی شده در بنیاد ملی نخبگان سالانه چندهزار نخبه را در کشور مشغول فعالیت کنیم.
*برای جذب و به کارگیری نخبگان و استعدادهای برتر در بخش خصوصی نیز برنامه‌ای وجود دارد؟
بله. روش سوم ما جذب و بکارگیری نخبگان در بخش خصوصی است؛ در این راستا بنیاد ملی نخبگان با مجموعه‌هایی مانند اتاق بازرگانی و شرکتهای بزرگ خصوصی وارد تعامل شده است.
درصدد هستیم به صورت جداگانه با هر کدام از این بخش‌ها تفاهم نامه امضا و در یک شرایط دیگری تعدادی از نخبگان را به این شرکتهای بزرگ خصوصی معرفی کنیم زیرا شرکتهای بزرگ صنعتی محل جذب خوبی برای نخبگان هستند. به صورت کلی اگر این مجموعه استراتژی ما تحقق بیرونی پیدا کند امیدوار هستیم که ورود نخبگان به بدنه دولت و بخش خصوصی باعث ارتقا کیفیت مدیریت و عملیات فنی در بخش‌های مختلف شود.
برای این منظور حضور نخبگان در بخش خصوصی شرکتهای دانش بنیان خصوصاً شرکتهای بزرگ اولویت است زیرا شرکتهای بزرگ قابلیت جذب بالاتری دارند. به صورت کلی این ۴ روش را انتخاب کردیم برای اینکه جلوی مهاجرت را بگیریم.
*تسهیلات بنیاد ملی نخبگان در زمینه استعدادهای برتر چیست؟
البته که ما در بنیاد، فعالیت‌هایی در زمینه مسائل اقتصادی نخبگان شروع کردیم که مهم‌ترین کار در دستور کارمان، مسکن نخبگان و ایجاد زیرساختهایی برای اسکان آنهاست. همچنین نخبگان در دستگاههای اجرایی از حقوق بیشتری نسبت به سایرین برخوردار می‌شوند و مراتب مدیریتی را سریع‌تر طی کنند. بر اساس آئین نامه بنیاد ملی نخبگان، فرمولی که ما پیشنهاد کردیم این بود که ۲ رتبه بالاتر از طبقه تعیین شده افراد دیگر در بدو استخدام شامل حال نخبگان می‌شود. همچنین این نخبگان سقف امتیاز فوق العاده ویژه مدیریت را بدست می‌آوردند.
علاوه بر اینها، نخبگان در راتبه‌های آموزشی داخل و خارج کشور در اولویت قرار می‌گیرند و سوابق تجربی شأن برای انتصاب پست‌های مدیریتی به نسبت ۵۰ درصد کاهش پیدا می‌کند.
در استخدام نخبگان وضعیت آنها از پیمانی به رسمی تغییر خواهد کرد و می‌توانند از ساعت‌های شناور و دورکاری استفاده کنند. در ادامه حتی برای برعهده گرفتن مسئولیتهای تخصصی و خبرگی اولویت با نخبگان خواهد بود. پرداخت حق التحقیق به این نخبگان ۵۰ درصد بیشتر از سایر کارکنان خواهد بود.
همچنین دستگاههای اجرایی به جابجایی برگزیدگان به شکل انتقال بین دستگاههای اجرایی و واحدهای سازمان در صورت موافقت دستگاه مقصد به سهولت انجام می‌شود؛ یعنی حتی کمک کنیم نخبه ای راحت از دستگاهی به دستگاه دیگر منتقل شود. در این آئین نامه مجموعه‌ای از تسهیلات را به مجموعه‌ای این افراد خواهیم داد.
*درست است که یکی از دلایل اصلی مهاجرت نخبگان نبود شغل مناسب است اما نبود امکانات و تسهیلات معیشتی نیز یکی از دغدغه‌های نخبگان محسوب می‌شود برای این منظور چه تسهیلاتی را در نظر گرفته اید؟
بر اساس مطالعاتی که شده محور اثربخش بودن و داشتن شغل مناسب که تاکید می‌کنم ایجاد زیرساخت زندگی اولیه است از دلایل اصلی مهاجرت به شمار می‌رود. ما با همین مکانیزم درصدد افزایش حقوق نخبه‌ها حداقل به نسبت کارمندان دولت و دستگاههای اجرایی هستیم.
به اساتید نخبه به طور مشخص و افرادی که فارغ التحصیل شدند و زندگی تشکیل داده اند چند نوع وام اعطا می‌کنیم اولین آن وام فرزند آوری است که در سال جدید میزان آن افزایش یافته است و تسهیلات بعدی مربوط به وام ازدواج است.
البته متوجه شدیم که عمده مشکلات در شهرهای بزرگ مسکن است؛ ما الحمدالله با همت دولت سیزدهم طرح ملی مسکن را برای نخبگان داریم؛ به طور خاص و به طرق مختلف به دفتر رئیس جمهور پیشنهاد داده ایم برای چندهزار نخبه کشور شهرکهای نخبگانی را در شهرهای بزرگ داشته باشیم. برای اینکه عمده استقرار نخبگان ما در مراکز استان‌ها و شهر تهران است؛ باید برای شهر تهران و سایر استان‌های مهم به فکر باشیم تا شهرک نخبگانی ایجاد کنیم.
ایجاد چنین تسهیلاتی یک امر بدیهی و معمول در دنیاست که به صورت یکجا اسکان را برای این افراد ایجاد می‌کنند؛ البته می‌توان این کار را توسعه داد و در کنار اینها مراکز آزمایشگاهی را نیز برای نخبگان فراهم کرد. بدین واسطه مناطق نخبگانی را در سطح کشوری ایجاد می‌کنیم. در حال حاضر نامه نگاری، جریان سازی و پیگیری‌های این برنامه انجام شده است. اجرای این طرح در کشور شدنی است. اگر بتوانیم به چند هزار نخبه این سرویس را ارائه کنیم؛ فکر می‌کنم به این واسطه طی چندسال آینده به طور قطع شاهد کمترین میزان مهاجرتی در رده اساتید جوان نخبه باشیم. برای پاسخ به این مطالبات اقدامات لازم را آغاز کردیم که به صورت کلی ۳ الی ۴ ماه از آن می‌گذرد و برای عملیاتی سازی نیاز به مدت زمان بیشتری داریم.
عموماً به اینکه بنیاد همانند یکی از مجموعه‌های شبیه کمیته امداد شود، اعتراض دارم لذا یکی از راهبردهایی که در بنیاد به دنبال آن هستیم این است که تمام شیوه نامه‌ها را به تعامل متقابل نخبه و جامعه تبدیل و به روز رسانی کنیم؛ در سال آینده به طور قطع این موضوع را اجرایی می‌کنیم که تسهیلات بدون ارائه خدمات اعطا نشود. ارائه هر گونه تسهیلات به نخبگان حق آنها بوده و کمکی از سوی حاکمیت است تا استعدادهای خود را برای حل مسائل در کشور شکوفا کنند؛ این موضوع در شیوه نامه‌های بنیاد ملی نخبگان ذکر شده است.
در شیوه نامه بنیاد ملی نخبگان تعامل متقابل نخبگان و جامعه را مد نظر داریم؛ به عنوان مثال افراد به شرط داشتن شرایط نخبگی، می‌توانند وارد دانشگاه شده و عضو هیأت علمی شوند؛ این به غیر از مسیر بقیه فارغ التحصیلان دکتری است.
همچنین معاونت علمی و فناوری برای ایجاد شرکتهای دانش بنیان تسهیلاتی را به نخبه یا استعداد برتر اعطا می‌کند؛ از دیگر تسهیلات برای نخبگان می‌توان به طرح شهید وزوایی اشاره کرد که برای توانمندسازی در طول دوره دانشجویی این افراد در راستای توسعه فعالیت‌های علمی و فرهنگی است که در ازای توانمند شدن بدنه نخبگانی (حضور در کنفرانس‌های داخلی و خارجی) تسهیلات اعطا می‌شود.
*در صحبتها اشاره کردید که دستگاههای اجرایی باید با بنیاد ملی نخبگان همکاری کنند و وظیفه اصلی بر دوش آنهاست. بنیاد ملی نخبگان در تعامل با دستگاههای اجرایی برآوردی از عملکرد این دستگاه‌ها در زمینه اقبال به جذب و بکارگیری نخبگان نیز داشته است. چه دستگاه‌هایی با جذب نخبگان موافق بوده اند و اقبال بیشتری به آن داشته اند.
وزارت دفاع، وزارت کشور، وزارتخانه‌های صنعتی، بعلاوه دستگاههای حاکمیتی همچون مجمع تشخیص مصلحت نظام و شورای عالی انقلاب فرهنگی دستگاههای هستند که می‌توانند از ظرفیت نخبگانی بهره مند شوند.
در واقع بدنه رشته‌های فنی این دستگاه‌ها بیشترین کشش یا تقاضا برای استفاده از نخبگان را دارند.
از آنجایی که در بحث مهاجرت نخبگان هم اولویت با مهاجرت فارغ التحصیلان فنی است و رتبه دوم مهاجرتها به حوزه علوم انسانی مربوط می‌شود می‌توانیم از ظرفیت‌های نخبگان علوم انسانی در حکمرانی کشور بهره ببریم.
اما جالب است که با فضایی که در کشور اتفاق افتاده اقبال بیشتری نسبت به این موضوع شاهد هستیم؛ هفته پیش وزیر محترم آموزش پرورش هم اعلام نیاز به استفاده از ظرفیت نخبگانی کرده است؛ برای ما جالب توجه بود که وزارت آموزش به عنوان یک وزارتخانه زیرساختی در این باره اعلام نیاز کرده است.
اگر بتوانیم در هر ساختار کشور از این ظرفیت نخبگانی بهره ببریم به طور قطع بعد از چند سال شاهد ارتقا کیفیت مدیریت و عملیات در دستگاه‌ها خواهیم بود.
ما هیچ مقاومت منفی را از سوی دستگاه‌ها مشاهده نکردیم؛ از دفتر مقام معظم رهبری که عالی‌ترین رتبه در حوزه حکمرانی در کشور است تا وزارتخانه‌های صنعتی، شرکتهای دولتی، بخش خصوصی و… همه با اقبال با این قضیه مواجه شده اند.
ما در بنیاد ملی نخبگان از روش سیاست گذارانه استفاده کردیم تا عملکرد را مورد بررسی قرار دهم. از این رو در صدد راه اندازی سامانه‌ای هستیم که به صورت چندماه یکبار گزارشی از میزان جذب نخبگان در دستگاههای اجرایی به مردم ارائه دهیم زیرا این مطالبه اجتماعی از طرف مردم و رسانه‌ها درهای کمی که به روی ما بسته است را باز می‌کند. اکنون هم در قدم اول دستگاه‌ها نه تنها استقبال کردند بلکه سریعاً تفاهم و توافق نامه منعقد کردیم. آخرین توافق نامه‌ها را با وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات و آموزش پرورش منعقد می‌کنیم. امیدواریم در ادامه دستگاههای دیگر به این جریان ملی بکارگیری نخبگان در حکمرانی بپیوندند. ما به عنوان دستگاه حاکمیتی باید زیرساخت را فراهم کنیم و بعد گزارش ارائه دهیم.
*آقای دکتر سند راهبردی کشور در امور نخبگان در سال ۹۱ به تصویب رسید اما یکی از مطالبات رهبری بروز رسانی این سند است. در این زمینه اقدامی انجام داده اید؟
این سند در سال ۹۱ در کشور تصویب شد؛ بر خلاف تصور اولیه که اجرای آن بر عهده بنیاد ملی نخبگان است به طور قطع اعلام می‌کنم که اجرای سند تنها، وظیفه بنیاد ملی نخبگان نیست بلکه نزدیک به حداقل ۱۰ دستگاه به صورت مستقیم دستگاه مخاطب سند هستند؛ وزارت آموزش پرورش، وزارت علوم، معاونت علمی، صداوسیما و… جز مخاطبان این سند هستند و در قبال اجرای این سند تکلیف دارند.
در حالیکه وظیفه بنیاد ملی نخبگان گزارش گیری از دستگاههاست؛ بر اساس آخرین گزارش بنیاد ملی نخبگان (برنامه ششم بند ۳ ماده ۶۷) از اجرای این سند و خود اظهاری دستگاه‌ها که در سالهای قبل انجام گرفته ۴۰ درصد محقق شده است؛ می‌توان گفت تقریباً در اجرای سند موفق نبودیم و دلیل آن هم این بوده که بنیاد خودش را مسئول اجرای سند می دانسته است. در استراتژی اخیر بنیاد خود، مسئول اجرای سند نبوده و خود را مسئول هماهنگی پیگیری و مطالبه گری می‌داند. بنیاد ملی نخبگان زیرساختها را آماده می‌کند و دستگاه‌ها اجرا می‌کنند.
البته که در این میان اشکالاتی هم به سند وارد است که نخبگان در طول این مدت اشاره کردند؛ در تحلیل‌هایی که انجام گرفته مفاد اثربخشی نخبگان در سند کمرنگ است و عمده اقدامات به سمت توانمندسازی مربوط می‌شود؛ در همین راستا از یکی دوسال قبل که رهبری در دیدار نخبگان دستور به روز رسانی سند راهبردی نخبگان را دادند این فعالیت بر بنیاد تکلیف شده و فعالیت‌های اولیه هم انجام گرفت؛ ما در هرصورت از ابتدای امسال برنامه یک سالهای برای به روز رسانی سند با شورایعالی انقلاب فرهنگی تعریف کرده ایم.
امیدوار هستیم در فصل سوم یا اول فصل چهارم سند به روزرسانی را به شورایعالی انقلاب فرهنگی ارائه کنیم که مرجع تصویب آن خواهد بود؛ این فعالیت را از ابتدای امسال آغاز کردیم و انشا الله تا یکی دو فصل دیگر خروجی‌ها ارائه خواهد شد.
*باتوجه به اینکه بخش زیادی از مهاجرت نخبگان در رشته‌های علوم پایه رخ می‌دهد، بنیاد ملی نخبگان برای تقویت و حمایت از رشته‌های علوم پایه و نخبگان این حوزه تسهیلاتی در دستور کار خود دارد؟
در حال تعریف و تدوین تسهیلات خاص و ویژه برای نخبگان علوم پایه هستیم و نتیجه آن به زودی توسط وزیر علوم یا معاونان وزارتخانه اعلام می‌شود. همانطور که پیش تر گفتیم مهاجرت نخبگان در حوزه علوم پایه زیاد است و اکثر دانشجویانی که المپیادی در حوزه علوم پایه هستند بعد از ورود به دانشگاه رشته‌های خود را تغییر می‌دهند؛ برای این منظور در صدد برآمدیم که شرایطی را فراهم کنیم تا المپیادی‌ها و رتبه‌های یک تا صد کنکور که حائز رتبه در رشته علوم پایه هستند در همین رشته ادامه تحصیل بدهند؛ رهبری هم به این موضوع تاکید دارند که این افراد باید تقویت و بورس شوند.
از این رو بر اساس تفاهم نامه‌ای که با وزارت علوم و شورای عالی انقلاب فرهنگی داریم قرار است زیرساختی را برای جذب این افراد در دانشگاه و هیأت علمی شدن آنها فراهم کنیم؛ همچنین در این تفاهم نامه مقرر شده اگر فرد جذب دانشگاه هم نشود معادل درآمد یا حقوق استادیار پایه یک را چندسال بعد از دکتری دریافت کند مشروط به اینکه پویایی‌های علمی خود را ثابت نگه دارد و منافع خود را به کشور برساند. این طرح از امسال اجرایی می‌شود.
یکی از محورهایی که مقام معظم رهبری تاکید دارند این است که حوزه علوم پایه کشور وضعیت خوبی ندارد؛ خیلی از المپیادی‌ها و رتبه‌های یک تا صد، در دوره‌های دانش آموزی علوم پایه در داخل و خارج شرکت می‌کنند؛ برای ما سوال بود که چرا این افراد در این حوزه‌ها ادامه تحصیل نمی‌دهند و وارد رشته‌های علوم مهندسی و پزشکی می‌شوند؛ حضرت آقا اشاره کردند «از این رشته‌ها کشف در دنیا اتفاق می‌افتد و می‌توانیم خودمان را به لبه‌های علم در دنیا سریع‌تر نزدیک کنیم» با بررسی‌هایی که انجام دادیم دیدیم که دانش اموزانی که وارد تحصیلات دانشگاهی می‌شوند از درآمد حین تحصیل و آینده شغلی خود نگران هستند برای همین از علوم پایه به رشته‌های دیگر می‌روند؛ بنیاد ملی نخبگان با حمایت از این افراد سعی دارد که شرایطی را فراهم کند که در طول تحصیل با خیال آرام تری مسیر خود را ادامه بدهند؛ ما برای هر یک از این افراد، استاد راهنمایی تعریف می‌کنیم که پویایی شأن حفظ شود ضمن اینکه با هماهنگی وزارت علوم بعد از کنکور به صورت پیوسته تا دکتری تحصیلات خود را ادامه می‌دهند که در این زمینه شورای استعداد درخشان وزارت علوم همکاری کرد.
در خصوص تسهیلاتی برای اشتغال این افراد در حوزه علوم پایه که عضو هیأت علمی شوند در حال مذاکره با وزارت علوم هستیم که در صورت موافقت امتیازی به این افراد اختصاص یابد تا بعد از چندسال یک شغل مناسب تحقیقاتی در یک پژوهشکده تحقیقاتی را بدست بیاورند؛ بنیاد ملی نخبگان در این صورت، معادل حقوق استادیاران جوان را به این افراد پرداخت می‌کند تا به شرایط ثابتی برسند. به نظر می‌رسد که اگر این شرایط فراهم شود جلوی مهاجرت بخشی از سرمایه‌های المپیادی در رشته‌های علوم پایه را بگیرد. آئین نامه این طرح در حال تدوین است.
*یکی از تسهیلاتی که از گذشته در بنیاد ملی نخبگان به استعدادهای برتر اعطا می‌شد تسهیلات سربازی بود؛ آیا در ارائه این نوع تسهیلات تغییراتی اعمال شده؟
ارائه تسهیلات سربازی به نخبگان و استعدادهای برتر از گذشته در بنیاد ملی نخبگان وجود داشته که مشکل اصلی در تعداد افراد بود؛ امسال مذاکرات خوبی را با ستاد کل نیروهای مسلح داشتیم که تعداد افرادی که از این تسهیلات بهره مند می‌شوند بیشتر و دوبرابر شود؛ این طرح‌های جایگزین سربازی خیلی می‌تواند نخبگان و مستعدان را به سمت حل مسائل کشور ببرد؛ بر اساس این طرح نخبگان می‌توانند در مجموعه نهادهای فناور مشغول شوند یا از طرح‌های تحقیقاتی که کارفرماهای مشخص داخل دولت دارند، بهره برداری کنند.
*برنامه‌ها و تسهیلاتی که عنوان کردید بیشتر مربوط به نخبگان و استعدادهای برتر در مقاطع بعد از کنکور بود برای شناسایی و جذب نخبگان در مقاطع پایین‌تر چه برنامه‌ای دارید. البته طرح «شهاب» یکی از برنامه‌ها برای شناسایی دانش آموزان برتر بوده اما برونداد خاصی از آن منتشر نشده است؛ آیا برنامه‌ای فراتر از طرح شهاب برای شناسایی نخبگان زیر سن دیپلم دارید؟
طرح «شهاب» که از سال‌ها پیش برای جذب نخبگان زیر دیپلم در بنیاد ملی نخبگان اجرایی شده، اکنون وضعیت خوبی ندارد و نیازمند حمایت جدی آموزش و پرورش است. بایستی این وزارتخانه برای توسعه طرح «شهاب» و «سمپاد» بیش از گذشته کمک کند.
تاکنون شناسایی استعدادها تا مقاطعی از تحصیل انجام شده اما برای ادامه این فرایند که در زمینه توانمندسازی است باید وزارت آموزش و پرورش اقدام کند. ما نباید از ظرفیت‌های مردمی در شناسایی استعدادها غافل شویم زیرا افراد مهم و مستعدی را در سراسر کشور داریم که دسترسی برای شناسایی شدن ندارند.
در همین راستا طرح‌های دیگری را در بنیاد ملی نخبگان تعریف کردیم که با کمک نهادهای مردمی این استعدادها از بدنه آموزش و پرورش شناسایی شوند.
در سند راهبردی کشور در امور نخبگان، ما مکلف شدیم استراتژی‌هایمان از عالیِ محدود به سمت خوبِ گسترده برود که بنیاد این موضوع را در دستور کار خود قرار داده است. از این رو در صدد هستیم لایه‌های دو و سه استعدادهای برتر کشور را بیابیم؛ در لایه‌های دو و سه افرادی هستند که شاید هوش و استعداد تحصیلی شأن به اندازه سمپاد نباشد ولی جز خوبان هستند و باید مورد توجه قرار بگیرند؛ بنابراین با کمک نهادهای مردمی مانند کانون‌های نخبه پروری می‌توانیم به عرصه گسترده‌تری از توانمندسازی دانش آموزان در کشور بپردازیم.
این مجموعه‌ای از اقدامات است که به طور خاص و دقیق غیر از طرح شهاب و سمپاد به شناسایی دانش آموزان بی بضاعت مستعد کشور می‌پردازد که لازم است به روستاها و شهرهای کوچک برویم و آنها را شناسایی کنیم. این موضوع از طریق نهادهای مردمی امکان پذیر است که در نهایت فقر مانع رشد آنها در ارتقا علمی شأن نشود.
یکی از مسائلی که مقام معظم رهبری مطرح کردند بحث «هویت» است؛ قبل از اینکه این افراد در جغرافیا مهاجرت کنند در ذهنشان مهاجرت می‌کنند؛ البته اینکه نخبگان به فکر مهاجرت هستند به مجموعه‌هایی مانند بنیاد ملی نخبگان بر می‌گردد که به خوبی روی ایجاد هویت و هویت بخشی آنها کار نکرده ایم و در مسائل فرهنگی آنها وقت نگذاشته ایم و خیلی با قضیه خشک و تخصصی برخورد کردیم.
ما امسال برنامه‌های متعددی در حوزه مسائل فرهنگی نخبگان از دانش آموزان، دانشجویان تا فارغ التحصیلان طراحی کردیم که امیدوار هستیم مجموعه‌ای از استراتژی‌ها که در بنیاد ملی نخبگان در دستور کار قرار دارد به کار گرفته شود. همچنین ۸ استراتژی را در دستور کار قرار داده ایم و امیدواریم به زودی با برگزاری جلسه هیأت امنا با ریاست رئیس جمهوری برنامه‌ها را مصوب کنیم و مسیر را با قوت ادامه دهیم؛ از ابتدای امسال تقاضا داشته ایم که این جلسه برگزار شود و مفاد هم به دفتر رئیس جمهوری ارسال کرده ایم؛ انشا الله ظرف یک ماه آینده این جلسه برگزار شود و نتایج را اعلام کنیم.
* آیا در بنیاد نخبگان، برنامه‌ای برای تشویق ایرانیهای خارج از کشور برای بازگشت دارید؟
چندسال است معاونت علمی برنامه‌ای را مبنی بر بازگشت استعدادهای برتر آغاز کرد که طی آن ۲۵۰۰ تا ۳ هزار نفر از نخبگانی که در ۱۰۰ یا ۲۰۰ دانشگاه برتر دنیا تحصیل کردند به کشور بازگشتند؛ درخواست بازگشت خیلی بیشتر از این تعداد است اما ظرفیت جذب آنها را نداریم و مهم‌ترین دلیل آن کمبود منابع مالی است. هر نخبه ای بعد از بازگشت به یک سال زمان نیاز دارد تا جایابی شود؛ ما اگر بخواهیم به طور متوسط به این افراد ۱۵ میلیون تومان ماهانه پرداخت کنیم (که عدد معمولی است) سالانه ۲۰۰ میلیون تومان اعتبار برای هر یک نیاز است؛ اما هر سال در حال عودت چند صد نفر هستیم و اگر دولت بودجه را افزایش دهد می‌توانیم میزان بازگشت نخبگان را دو یا سه برابر کنیم؛ اگر سازمان برنامه به این موضوع توجه کند وضعیت بهتر خواهد شد.