خبرگزاری مهر-گروه دین و اندیشه-زینب حسینی روش: امروز دوازدهم ربیع الاول و بنابر روایات اهل سنت سالروز میلاد نبی مکرم (ص) است. عموم سیره نویسان اتفاق دارند که تولد پیامبر (ص) در سال عام الفیل یعنی سال ۵۷۰ میلادی بوده است. اما درباره روز تولد پیامبر (ص) میان علمای شیعه و اهل سنت اختلاف نظر وجود دارد. دوازدهم ربیع الاول نظریه مشهور میان اهل سنت است و کهن‌ترین نص آن مربوط به بن اسحاق است که آرای او در بسیاری از اخبار سیره رسمیت یافته است. بر اساس روایات علمای شیعه روز میلاد پیامبر (ص) هفدهم ربیع الاول سال عام الفیل است. حضرت محمد بن عبدالله (ص) آخرین پیامبر الهی و از پیامبران اولوالعزم است. آن حضرت در جزیرة جزیره‌العرب به دنیا آمد و در چهل سالگی به پیامبری برگزیده شد. حضرت محمد (ص) ۱۳ سال در مکه مردم را به اسلام دعوت می‌کرد، سپس به مدینه هجرت کرد و این هجرت مبدا تاریخ اسلامی شد. با کوشش پیامبر (ص) تقریباً تمام شبه جزیره عربستان در زمان حیات ایشان به اسلام گرویدند. به همین مناسبت درصددیم شیوه‌های پیامبر اعظم (ص) در دعوت به اسلام را مورد بررسی قرار دهیم.
می‌توان گفت دعوت یک اصطلاح اسلامی است که ارتباط تنگاتنگی بین معنای لغوی و کاربرد آن به عنوان یک اصطلاح صرف اسلامی وجود دارد. دعوت به معانی گوناگونی در قرآن آمده است و همه آنها به یک اصل و معنا یعنی طلب بازمی‌گردد. بر این اساس دعوت به اسلام را می‌توان اینگونه تعریف کرد؛ درخواست از مردم برای انجام عبادت خدا و اطاعت از رسول خدا (ص) و پایبندی به شریعت الهی، به عبارت دیگر یعنی داخل شدن به دین اسلام و عمل به آموزه‌های آن، دینی که خداوند آن را برای مردم برگزیده است.
دعوت به اسلام از آنجای که دعوت به سوی خداوند است، قداست دارد و این ارتباط و قداست باعث اطمینان و آرامش قلبی دعوتگر می‌شود. همچنین دعوت به اسلام اختصاص به گروه یا نژاد خاصی ندارد و همه جهانیان را شامل می‌شود چنانکه خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: «و ما ارسلناک الا رحمة للعالمین». از آنجایی که دعوت یک امر واقعی است و در دعوت به اسلام مخاطب همه جهانیان در همه زمان‌ها است دعوتگر به اسلام یعنی پیامبر اعظم (ص) باید در آغاز این مسیر پر فراز و نشیب شرایط اجتماعی، فرهنگی، مشکلات و دغدغه‌های مخاطبین را مورد توجه قرار دهد و در تعامل با مردم واقع‌گرا باشد.
به مناسبت آغاز هفته وحدت و برای آشنایی بیشتر با شیوه‌های دعوت پیامبر اکرم (ص) با زهرا روح اللهی امیری عضو هیأت علمی دانشگاه باقر العلوم (ع) به گفتگو پرداختیم که حاصل آن را در ادامه می‌خوانید.
زهرا روح اللهی امیری در ابتدا با بیان اینکه پیامبر اکرم (ص) دعوت به اسلام را یک دعوت عمومی برای جهانیان می‌دانستند، اظهار داشت: این مسئله در آیات قرآن نیز بیان شده که دین اسلام مختص یک سرزمینی مانند جزیرة جزیره‌العرب نیست و مخاطب عام دارد و برای همه مردم جهان است. اما به هر حال وقتی که قرار است این دعوت آغاز شود و دین اسلام آرام آرام وارد صحنه جامعه و اجتماع شود باید از یک نقطه جغرافیایی و سرزمینی آغاز شود، به همین دلیل جزیره‌العرب به عنوان مهد اسلام و نقطه آغازین دعوت پیامبر (ص) در نظر گرفته می‌شود. در همان نقطه سرزمینی نیز مراحل مختلفی از دعوت از سمت پیامبر (ص) مشاهده می‌شود. سوالی که اینجا مطرح است این است که آیا پیامبر (ص) در آغاز راه همه افراد را مخاطب خود قرار دادند و یا از گروهی کوچک شروع کردند؟ به گواهی تاریخ پیامبر (ص) بنابر شرایط روز جامعه دعوت به اسلام را آرام آرام و در چندین مرحله انجام دادند.
عضو هیأت علمی دانشگاه باقرالعلوم (ع) ادامه داد: اولین کسانی که مورد اعلام پیامبر اکرم (ص) قرار گرفتند کسانی هستند که ارتباط نزدیکی با پیامبر داشتند و پیامبر (ص) به لحاظ خلق و خوی انسانی زمینه را در آنها مساعدتر از سایر افراد می‌دیدند. به همین خاطر اولین گروه مخاطب پیامبر (ص) کسانی هستند که در اطراف پیامبر هستند، ایشان را به خوبی می‌شناسند و اهداف پیامبر برایشان آشنا و ملموس است. از این رو در ابتدا و در روزهای ابتدایی دعوت، همسر پیامبر (ص) و امام علی (ع) که در خانه ایشان بزرگ و تربیت شده بودند به اسلام دعوت می‌شوند و ایشان نیز اسلام را می‌پذیرند. پس از آن زید بن حارثه غلامی که توسط حضرت خدیجه (س) خریداری و به پیامبر (ص) بخشیده شده بود به اسلام گروید.
وی افزود: پس از آن پیامبر (ص) به سراغ اقربا و نزدیکان خود رفتند، از میان کسانی که به اسلام دعوت شدند حضور جوانان کاملاً مشهود است. جوانان به دلیل خلق و خوی جوانی و باطن و فطرت سالم‌تری که نسبت به بقیه افراد دارند آمادگی بیشتری برای پذیرش دعوت پیامبر داشتند لذا جوانانی مانند، عمار، سعد بن ابی وقاص و زبیر جز اولین کسانی بودند که به پیامبر (ص) لبیک گفتند و دعوت آن حضرت را پذیرفتند. گروه دیگری که مخاطب خاص پیامبر (ص) بودند غلامان، یتیمان، پابرهنگان و کسانی هستند که در دایره افراد تهیدست جامعه قرار دارند. این دسته از افراد به لحاظ اجتماعی لزوم یک دین همراه با عدالت و برابری را احساس می‌کنند و آنها هم جز اولین کسانی هستند که به پیامبر (ص) لبیک گفتند. بنابراین حلقه اولیه دعوت پیامبر (ص) شامل نزدیکان، جوانان و تهیدستان جامعه می‌شود.
از میان کسانی که به اسلام دعوت شدند حضور جوانان کاملاً مشهود است، جوانان به دلیل خلق و خوی جوانی و باطن و فطرت سالم‌تری که نسبت به بقیه افراد دارند آمادگی بیشتری برای پذیرش دعوت پیامبر داشتند
روح اللهی امیری قبیله پیامبر (ص) را دومین گروه از مخاطبان آن حضرت معرفی کرد و گفت: اما در حلقه دوم پیامبر (ص) ماموریت پیدا می‌کنند عشیره و قبیله خود را به اسلام دعوت کنند. علت این مأموریت این است که ساختار اجتماعی جزیره‌العرب آن زمان یک ساختار کاملاً قبیله‌ای بوده است و در ساختار قبیله‌ای، قبیله است که پشتیبان افراد محسوب می‌شود و اگر آن قبیله از فرد حمایت کند دیگر افراد مختلف نمی‌توانند به او آسیب جدی وارد کنند. از این جهت پیامبر (ص) برای اینکه پشتوانه‌ای در این جامعه جاهلی داشته باشد در مرحله دوم به دعوت عشیره و قبیله خود به اسلام پرداختند. آیات سوره شعرا حکایت از این مأموریت دارد آنجا که می‌فرماید: «و انذر عشیرتک الاقربین». پیامبر (ص) دعوت از قبیله خود به اسلام را آغاز می‌کنند، در این میان برخی از آنها به پیامبر لبیک گفته و اسلام را پذیرفتند و بعضی مانند ابولهب اسلام را نپذیرفتند و شروع به ایجاد موانع و دشمنی با پیامبر کردند.
این استاد دانشگاه با اشاره به دعوت عمومی رسول خدا (ص)، مطرح کرد: در مرحله بعدی و پس از اینکه پشتوانه قبیله‌ای برای پیامبر (ص) مطرح شد، مرحله دعوت از عموم مردم است. این نشان می‌دهد که وقتی افراد می‌خواهند یک مسئله فکری و اعتقادی را بسط و گسترش دهند ابتدا باید نزدیکان خود، خانواده، دوستان و بعد جامعه را مورد خطاب قرار دهند. جامعه مکه اولین محل بروز دعوت عمومی پیامبر (ص) است. در این دعوت مشرکان مخاطب پیامبر (ص) قرار می‌گیرند. مشرکان مکه نیز در پاسخ به دعوت پیامبر رفتارهای مختلفی بروز دادند و پیامبر (ص) نیز نسبت به آنها چند مرحله را گذراند تا بتواند اهداف اصلی اسلام را برای آنها مطرح کند. چرا که پیامبر (ص) به یکباره نمی‌توانستند همه آنچه در متن دین اسلام وجود دارد را برای مشرکان بازگو کنند. پیامبر (ص) هیچ گاه به خدایان آنها دشمنام نمی‌دادند و سعی می‌کردند آرام آرام مردم مکه را با معارف اسلام همچون توحید، برابری و عدالت آشنا کنند و بعد در نهایت باورها و اعتقادات آنها را به چالش بکشانند.
وی افزود: در مرحله چهارم پیامبر (ص) پس از اینکه شهر و سرزمین خود را به اسلام دعوت کردند، مرحله دعوت به اسلام در شهرهای دیگر مطرح است. ابتدا شهرهای نزدیک مکه و پس از آن شهرهای دورتر مانند مدینه در دستور کار پیامبر اکرم (ص) قرار می‌گیرد. پیامبر (ص) پس از مقابله با مشرکان و یهودیان و از بین بردن دشمنان داخلی و بعد از اینکه قدرت می‌گیرند مرحله دعوت جهانی خود را آغاز می‌کنند. بر اساس آیات قرآن کریم اسلام یک دین جهانی است و هدف پیامبر اکرم (ص) از ابتدا گسترش اسلام در سراسر جهان بوده است. از این جهت پیامبر (ص) دعوت جهانی خود را با نوشتن نامه‌هایی به حاکمان کشورهای مختلف آغاز می‌کنند. از جمله به حاکم مصر، حاکم یمن و خسروپرویز حاکم ایران نامه می‌نویسند و آنها را دعوت به اسلام می‌کنند.
روح اللهی امیری به بیان نکاتی در چگونگی دعوت پیامبر (ص) به اسلام پرداخت و گفت: پیامبر (ص) در آغاز دعوت خود به وسیله ارتباط میان فردی و به عبارت دیگر چهره به چهره افراد را به اسلام دعوت می‌کردند. در روایت‌های تاریخی آمده است که پیامبر (ص) کنار کعبه می‌نشستند و فقط با صدای بلند قرآن می‌خواندند. اینکه می‌گویند مشرکان به افراد پنبه می‌دادند تا در گوش‌های خود بگذارند و صدای پیامبر را نشنوند و حقانیت دعوت پیامبر را دریافت نکنند به همین خاطر است. اما پیامبر (ص) به صورت مسالمت آمیز در کنار کعبه قرار می‌گرفتند و قرآن می‌خواندند تا ضمایر و فطرت‌های پاک ندای حق را بشنوند و دریافت کنند.
اخلاق حسنه و زبان ملایم از ملزومات تبلیغ دین
این محقق یادآور شد: گاهی نیز پیامبر (ص) افرادی که مسلمان می‌شدند را برای تبلیغ اسلام به مناطق مختلف می‌فرستادند. نقل شده است زراره و مصعب بن عمیر از کسانی هستند که از جانب پیامبر (ص) مامور به تبلیغ دین اسلام شدند. پیامبر (ص) برای اینکه اسلام و ندای قرآن به گوش همه مردم برسد افرادی را که به قرآن مسلط بودند برای امر تبلیغ انتخاب می‌کردند و به شهرهای دیگر می‌فرستادند. پیامبر (ص) سعی می‌کردند مبلغان خود را به میان قبایل عرب بفرستند، بر اساس ساختار اجتماعی آن دوران جزیره‌العرب اگر رؤسای قبایل مسلمان می‌شدند تمام افراد آن قبیله می‌توانستند اسلام را بپذیرند و اگر رئیس قبیله مسلمان نمی‌شد مقاومت جدی‌ای برای ورود اسلام به آن قبیله وجود داشت. پیامبر (ص) با در نظر گرفتن همه شرایط جامعه از انواع و اقسام مدل‌های دعوت استفاده می‌کردند تا بتوانند دعوت خود را گسترش دهند و مردم را به اسلام دعوت کنند.
وی در پایان خاطرنشان کرد: نکته‌ای که در نحوه دعوت پیامبر (ص) به اسلام بسیار حائز اهمیت است زبان لین و نرم پیامبر اعظم (ص) در بیان مفاهیم است. خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرمایند اگر آرامش، خلق عظیم و زبان لین تو نبود مردم از گردت پراکنده می‌شدند. این نشان می‌دهد که داشتن زبانی نرم و ملایم در امر تبلیغ یکی از مهمترین واجبات و ملزومات است. هر کسی که می‌خواهد به تبلیغ دین اسلام بپردازد باید از اخلاق حسنه و زبان ملایم برخوردار باشد تا بتواند در این امر خطیر توفیقی حاصل کند. البته این مسئله منافاتی با شدت برخورد پیامبر (ص) با مخالفان اسلام ندارد. بر اساس آیه قرآن «اشداء علی الکفار رحماء بینهم» پیامبر (ص) در برابر کفار شدت عمل به کار می‌گرفتند. شدت و حدت برخورد پیامبر (ص) در برابر آن دسته از مشرکانی بود که نفرت و دشمنی آنها نسبت به دین اسلام آشکار شده بود و در برابر دین اسلام قد علم کرده بودند و اساساً حرف حق را نمی‌خواستند بشنوند. در برخورد با این افراد پیامبر (ص) دیگر زبان نرم و لین نداشتند و در زمان لازم دستور جهاد با آنها را نیز صادر می‌کردند. اما کسانی که در سطوح پایین‌تر قرار داشتند و ندانسته وارد جریان باطل شدند و نسبت به دین جهل داشتند همیشه با برخورد پدرانه و زبان لین پیامبر (ص) مواجه می‌شدند.