خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و اندیشه: سید سلمان صفوی، رئیس آکادمی مطالعات ایرانی لندن به مناسبت چهارم مرداد روز ملی بزرگداشت شیخ صفی الدین اردبیلی، مقاله‌ای را در اختیار مهر گذاشته است. این مقاله برخی امتیازات مکتب عرفان اجتماعی شیخ صفی الدین اردبیلی را با روش «تحلیل گفتمان انتقادی» (۱) تبیین کرده است.
شیخ صفی‌الدین اردبیلی عارف تمدن ساز ایران، با تأسیس نهضت عرفانی صفویه، عرفان اسلامی را از ساحت فردی وارد حیات اجتماعی کرد. امتیاز طریقت صفویه جمع مثبت بین تعالی فردی و اجتماعی، جمع بین تصوف و سیاست و تعاون اجتماعی است.
زیربنای ساختن جامعه توحیدی، خودسازی معنوی بر اساس قرآن و سنت مصطفوی و مرتضوی است. ساختن جامعه از طریق عرفان اجتماعی مبتنی بر رواداری، مهر، دیالوگ، فتوت، احسان،، اعتصام، جهاد اصغر و اکبر و تعاون اجتماعی است. از منظر عرفان اجتماعی شیخ صفی الدین اردبیلی همه مردم فارغ از عقاید مذهبی و سیاسی شأن شهروندان درجه اول هستند و باید از سرویس‌های اجتماعی بهره‌مند شوند.
آسایش دو گیتی تفسیر این دو حرف است / با دوستان مروت با دشمنان مدارا
به مناسبت روز ملی بزرگداشت شیخ سید صفی الدین اردبیلی، این مقاله برخی امتیازات مکتب عرفان اجتماعی شیخ صفی الدین اردبیلی را با روش «تحلیل گفتمان انتقادی» (۲) تبیین کرده است. شرح و تفسیر مفصل‌تر را در کتاب‌های «عرفان ثقلین»، «مکتب عرفان اجتماعی شیخ صفی الدین اردبیلی»، «اهمیت شیخ صفی الدین اردبیلی در تاریخ فرهنگ و تمدن تشیع و ایران» تبیین کرده‌ام. در عرفان و تصوف اجتماعی شیخ صفی الدین اردبیلی، روابط سازنده با جامعه براساس رواداری، دیالوگ، فتوت، احسان، مهر، اعتصام و جهاد اصغر و اکبر است. شهر اردبیل خاستگاه جنبش عرفانی صفویه و خاستگاه فرهنگ و تمدن جدید ایران پس از اسلام است.
برخی امتیازات مکتب عرفان اجتماعی شیخ صفی الدین
شیخ صفی‌الدین اردبیلی (۶۵۰-۷۳۵ ق)، عارف، عالم، و مجاهد از سادات جلیل القدر و نوادگان امام موسی کاظم علیه السلام است. (۳) ایشان تقریباً هم دوره مولانا خالق مثنوی معنوی و محی الدین صاحب فصوص الحکم است که هر سه از قله‌های عرفان اسلامی هستند. وجه تمایز عرفان شیخ صفی الدین با مولانا و محی الدین جنبه اجتماعی عرفان شیخ صفی الدین است. در حالی که مثنوی و دیوان شمس فرهنگ سازی کردند و تالیفات محی الدین مالوف خواص علما شد، از دل مکتب عرفان اجتماعی شیخ صفی الدین، تمدن بزرگ ایرانی صفویه تأسیس شد. (۴)
شیخ صفی الدین اهمیت و نقش بی نظیری در تاریخ فرهنگ و تمدن تشیع و ایران (۵) دارد. شیخ صفی‌الدین عرفان را از گوشه زوایا وارد حیات اجتماعی کرد. اخیان و سیاستمداران را به کار گرفت تا تحول اجتماعی بسازد. اگر عرفان تا آن موقع معرفت الله بود برای تعالی فردی، در عرفان شیخ صفی الدین ساختن جامعه عادلانه معنوی و توحید هدف شد. تغییر و تحول جامعه پس از تغییر و تحول فرد هدف شد.
شیخ صفی الدین در خدمت سیاستمداران نبود بلکه آنها در خدمت او بودند. ایشان آنها را در استخدام اهداف اجتماعی نهضت عرفانی صفویه برای ساختن ایرانی نو مدیریت می‌کرد.
«عرفان» جنبه دانش معنوی اسلام است که از آغاز در اسلام (قرآن، سنت نبوی و علوی) وجود داشته، اما تبدیل آن به یک جریان اجتماعی به صورت اعتراض فردیِ زهدگرایی و عشقِ باقی در مقابل عشق فانی (دنیازدگی افراطی)، در مقابل اشرافیت گرایی طبقه حاکم و خلافت غاصب و فاسد اموی و عباسی بروز یافت. نهضت گفتمان عرفان اجتماعی شیخ صفی الدین اردبیلی «عرفان» را به یک نهضت اجتماعی مبدل ساخت.
عرفان فردی مبتنی بر روابط شخصی انسان و خداوند است، اما عرفان و تصوف اجتماعی علاوه بر روابط شخصی با خدای¬تعالی، مبتنی بر داشتن روابط سازنده با جامعه بر اساس تعالیم اجتماعی قرآن کریم و سنت است. مبنای قرآنی و علوی عرفان و تصوف اجتماعی آیه «تَعَاوَنوا عَلَی البِرِّ وَالتَّقوَی وَلا تَعَاوَنوا عَلَی الإثمِ وَالعُدوَانِ وَاتَّقُوا اللهَ» (سوره مائده: آیه ۲) (۶) و قول رسول رحمت (ص): «اَلخَلقُ عِیَالُ اَللهِ فَأَحَبُّ اَلخَلقِ إلَی اَللهِ مَن نَفَعَ عِیَالَ اَللهِ وَ أدخَلَ عَلَی أهلِ بَیتٍ سُرُوراً» (۷) «خلق خاندان خدا هستند، پس محبوب‌ترین خلق نزد خداوند کسی است که به خانواده خدا سود برساند و اهل بیت را شادی بخشد.» و فرمان سرسلسله اولیاءالله مولی¬الموحدین امام علی (ع) است که فرمودند: «قُولا بِالحَقِّ وَ کُونا لِلظَّالِمِ خَصماً وَ لِلمَظلُومِ عَوناً»: (۸) «سخن حق بگویید. ظالم را دشمن و مظلوم را یاور باشید.»
در عرفان اجتماعی شیخ صفی الدین، «شیخِ طریقت» جمع بین «حکیم» (۹)، «پهلوان» (۱۰)، «فتی» (۱۱) و «اَخی» (۱۲) است. شیخ طریقت، مأمن و ملجأ گرفتاری‌های معنوی و اجتماعی مردم و یاور مظلومان است. نهاد خانقاه و زاویه نیز در خدمت حمایت از طبقه ستمدیده در مقابل خوانین، نظامیان و حکام جور و قضات ظالم بوده است. حکایات فصل سوم باب دوم «صفوةالصفا» تألیف ابن بزاز اربیلی شامل حکایات متعدد در باب کرامات شیخ صفی الدین در نجات و خلاص مردم از حبس و گرفتاری است. (۱۳) چنان که خود فرموده است: «به وقت شدت از شیخ مدد بخواهید» (۱۴) شیخ صفی الدین «در مقابل سلاطین، امرا، قضات و علما کلمةالحق می‌فرمود.» (۱۵) شیخ (قدَّس سرُّه) همواره سلطان و صاحب منصبان را به رفتار عادلانه با مردم دعوت می‌کرد.
مکتب عرفان اجتماعی صفویه مبتنی بر «فتوت» است. نشانه‌های فتوت از منظر شیخ صفی الدین اردبیلی عبارتند از: اهل وفا و سخا، حمایت از مظلوم، حلم، تواضع، گذشت خطاکار، گرفتن دست افتاده و ضعیف، وقار در مقابل قدرتمندان و سلاطین، کرَم، آزادگی، مهمان نوازی، شجاعت، وفای به عهد و مردانگی. فتوت در اصطلاح اهل حقیقت آن است که خلق را به دنیا و آخرت از خویش نرنجانند. (۱۶) کف ّ نفس از آزار رساندن به خلق، و خدمت داوطلبانه به خلق فتوت است.
مکتب عرفان اجتماعی شیخ صفی الدین، برخورد مثبت و سازنده را راه برون‌رفت از چرخه تخریب و منفی گرایی اجتماعی وَ هم افزایی را راه برون رفت از واگرایی اجتماعی می‌داند. در نظام اجتماعی همواره تعارض منافع و اندیشه و تعارض خیر و شر وجود دارد و قابل حذف نیست. راه برخورد با اختلافات و تعارضات اجتماعی، برخورد پلیسی و امنیتی نیست. بلکه با تقویت پلیس درون باید سعه صدر و خودخواهی کنترل شود. بدی را با بدی پاسخ دادن، گرفتار شدن در چرخه تولید بدی، تخریب، کینه‌ورزی، انزجار و واگرایی است. بدی را با خوبی باید پاسخ داد. سعه صدر در برخوردهای اجتماعی موجب آموزش گذشت و عفو و غفران در جامعه می‌شود.
شیخ در مقابل «عقلانیت ابزاری»، «عقلانیت عرفانی» را مبنای روابط اجتماعی قرار داده است. «عقلانیت عرفانی» روابط اجتماعی را در سطح خُرد نمی‌بیند، بلکه در سطح کلان هستی‌شناسیک به آن می‌نگرد. از این رو همه ابنای بشر را عضو یک خانواده الهی تلقی می‌کند که هرچه دانش و توانایی یک عضو خانواده بالاتر باشد، مسئولیتش مقابل سایر اعضای خانواده سنگین‌تر است. در عقلانیت عرفانی به عنوان مبنای روابط اجتماعی، استخدام طلبی افراد جهت منافع شخصی نیست، بلکه روابط اجتماعی برای رساندن خیر به جامعه، رشد جامعه و حل و فصل مشکلات اجتماعی است. عقلانیت عرفانی، منافع جامعه را بر منافع فرد ترجیح می‌دهد. در عقلانیت عرفانی، بدی نه با بدی که با خیر و امر مثبت پاسخ داده می‌شود.
«وابستگی متقابل اجتماعی» از مؤلفه‌های اصلی هر جامعه است. با برخورد مثبت اجتماعی، تقابل اجتماعی به تدریج به تعاون اجتماعی برای ساختن جامعه توحیدی تبدیل می‌شود. عرفان اجتماعی زیربنای سیاست‌ورزیِ مردم‌سالاری دینی است. سیاستمداری که در مقام عمل، فاقد خصیصه عرفان اجتماعی باشد، از خدمت به خلق و خالق محروم است. او تنها خادم نهاد قدرت است که ابزاری است برای چپاول خلق.
مراقبه رفتاری و قلبی
شیخ صفی الدین اردبیلی به طرز سازمان یافته‌ای ذکر، خلوت و مراقبه قلبی را در دستگاه عرفان عملی خود برجسته کرد و شریعت را مبنای عرفان قرار داد. قرآن کریم نقش محوری برجسته‌ای در تعالیم نظری، عملی عرفان و طریقت شیخ صفی الدین دارد. شیخ نفْس‌شناسی عرفانی و روان‌شناسی عرفانی را با طرح آرای خود توسعه بخشید. برخی عرفا نظیر پیروان مکتب بغداد معتقد بودند با ریاضت شدید می‌توان به نکات ظریف عرفانی دست یافت، اما شیخ صفی-الدین بر مراقبت قلبی مستمر تأکید داشت و معتقد بود از طریق مراقبه قلبی بهتر می‌توان به حقیقت واصل شد. شیخ بر مراقبه رفتاری و قلبی توأماً تأکید داشت. (۱۷)
تقریب مذاهب اسلامی
شیخ صفی الدین از جهت نظری و عملی، طریق متعادلی جهت تعامل سازنده بین طریقت با دستگاه علما و نهادهای سیاسی بنیان نهاد. این تعامل سازنده به تشکیل حکومت صفویه و تثبیت تشیع در ایران و استقلال و یکپارچگی ایران انجامید. شیخ از پرچم‌داران نظریه تقریب مذاهب اسلامی است و خود و جانشینانش گام‌های مؤثری در تقویت و تقویم و تعمیق آن برداشتند. متأسفانه حکومت عثمانی در رقابت با حکومت صفویه، در تخریب این بُعد سازنده شیخ صفی الدین و جنبش صفویه موفق شدند دروغ سنّی‌کشی صفویان را در تاریخ ایران و ترکیه ثبت کنند. در حالی که شیخ و اخلافش همواره پیگیر تقریب مذاهب بودند و در حکومت صفویان نیز صاحب‌منصبان متعدد سنی‌مذهب در قشون و نهادهای سیاسی - حکومتی حضور مؤثر داشتند.
اهمیت اجتماعی بقعه مقدس شیخ صفی الدین اردبیلی
ارتقا جایگاه و کارکرد زاویه و خانقاه یکی دیگر از آثار مهم «طریقت صفویه» است. خانقاه شیخ صفی الدین به مرور محل تجمیع معنویت، هنر و سیاست شد. بقعه مبارک شیخ صفی الدین در اردبیل از جهت معماری زیباترین خانقاه جهان است که تجسم کامل فلسفه هنر اسلامی است و کتیبه‌های آن حاوی آیات قرآنی، احادیث نبوی و شعائر اهل-بیت به ویژه امام علی (ع) است. حیاط بقعه، مزار شهدای جنگ چالدران است که به عشق امام حسین (ع) در دفاع از تبریز پایتخت حکومت شیعه صفویه در مقابل تهاجم عثمانی، شربت شهادت نوشیدند و کربلای عراق را به کربلای ایران اتصال دادند.
بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی، تجمیع عرفان، هنر و سیاست است. از جنبه هویتی نیز بقعه شیخ صفی-الدین نماد معنویت و مقاومت تشیع و خاستگاه استقلال جغرافیای سیاسی جهان تشیع اثنی‌عشری است. مقبره شیخ صفی الدین، پدر معنوی ایران امروز و شاه اسماعیل صفوی معمار ایران شیعی، در بقعه باشکوه شیخ صفی الدین، همواره زیارتگاه محبان اهل بیت (علیهم السلام) از سراسر جهان بوده است. امروز بقعه باشکوه و ملکوتی شیخ صفی الدین اردبیلی در اردبیل، پناهگاه جویندگان حق و حقیقت و آرامش است.
بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی یکی از مهمترین آثار معماری اسلامی- ایرانی است که اصول فلسفه و عرفان اسلامی در آن تجلی یافته است. (۱۸)
شهروند درجه اول
نیازهای اساسی زندگی هر فرد گرسنه، بی خانمان یا بیکار به عنوان انسان، باید تأمین شود. تفاوت در ملیت و فرهنگ تأثیری در نیازمندی‌های اساسی انسان ندارد. شیخ صفی الدین اردبیلی بانی طریقت علویه صفویه فرموده است: «در نان دادن، بین دوست و دشمن وَ مؤمن و کافر فرق مگذارید، تا خالصاً لِوجه الله تعالی باشد.» (۱۹) این کلام شیخ صفی الدین و خرقانی؛ قاعده طلایی مکتب عرفانی اجتماعی «طریقت علویه صفویه» و مبنا و بنیاد همبستگی اجتماعی به خصوص در دوره معاصر با جامعه‌ای موزائیکی و چندفرهنگی است.
در این نگاه عرفانی، عموم ابنای بشر شهروند درجه اول هستند. همگان شهروند شهر خدا و عیال الله‌اند و باید به آنها رسیدگی شود. جامعه به خودی و غیر خودی تقسیم نمی‌شود، تا تعاون اجتماعی و توزیع امکانات اقتصادی در انحصار یا در الویت خودی‌ها باشد و دگراندیشان از دریافت خدمات اجتماعی به خصوص امکانات اقتصادی محروم شوند. زندگی هیچ کس حتی کافر و دشمن مصادره نمی‌شود، بلکه نیازش به نان تأمین می‌شود.
فرجام سخن
مبانی مکتب عرفان اجتماعی و طریقت صفویه بر اساس گفتار و کردار شیخ صفی الدین (قدَّس سرُّه) و اخلاف صالح او قوام یافته که مبتنی است بر کلام الله مجید، سنت محمدی، عترت فاطمی و ولایت علوی. «طریقت صفویه» وارث صالح مکتب بغداد و خراسان است که با تکمیل تعالیم آنها، موفق شده عرفان اجتماعی را به منصه ظهور برساند و از دل عرفان اجتماعی، فرهنگ و تمدنی اسلامی- ایرانی بسازد.
شیخ صفی الدین واپسین عارف تمدن‌ساز است. شیخ از نفوذ معنوی خود نزد حکومت‌ها و اهل سیاست و تجارت برای بهبود وضعیت مردم و جامعه بهره¬ برد. زاویه شیخ، خلوتگاه اهل سلوک، محل اطعام فقرا و پناهگاه ضعفا و مظلومان بود. طریق شیخ صفی الدین امروز زنده است و علویان ترکیه و برخی نیز در ایران و اروپا از سرسپردگان «طریقت علویه صفویه» هستند. به یُمن تأثیرات شگرف تمدنی نهضت شیخ صفی الدین، در عصر حاضر صفویه‌شناسی وارد مباحث تحقیقات دانشگاهی در ایران و اروپا شده است.
در این عصر، گفتار و کردار شیخ صفی‌الدین اردبیلی الهام‌بخش تشنگان حقیقت و فتوت است. تعالیم عرفانی شیخ مجموعه والایی از درس خداپرستی عاشقانه، عفو، رواداری، انسان دوستی، شادی، امید، مهربانی، شجاعت، مروت، احسان، صفا، سخا، فتوت و اعانت از فقیران و مظلومان است.
والسلام علیکم و رحمت الله و برکاته
۳ مرداد ۱۴۰۱، لندن
منابع
اهمیت شیخ صفی الدین اردبیلی در تاریخ فرهنگ و تمدن تشیع و ایران، سید سلمان صفوی، تهران، انتشارات سلمان آزاده، ۱۳۹۹.
سلطان العارفین شیخ صفی الدین اردبیلی، مهوش السادات علوی، لندن، انتشارات آکادمی مطالعات ایرانی لندن، ۱۳۹۵.
صفوه الصفا، ابن بزاز، تهران، زریاب، ۱۳۷۶.
عرفان ثقلین: مبانی نظری و عملی عرفان و طریقت صفویه، سید سلمان صفوی، قم، انتشارات سلمان آزاده، ۱۳۹۵.
مکتب عرفان اجتماعی شیخ صفی الدین اردبیلی، سید سلمان صفوی، لندن، انتشارات آکادمی مطالعات ایرانی لندن، ۱۴۰۱.
Safavi, Hasti, Philosophy of Islamic Art and Architecture, London: Sheikh Safi al-Din Ardabili's Khanqah and Shrine Ensemble & Gawharshad Mosque in Mashhad, LAIS PRESS, 2018.
Caldas-Coulthard, Carmen Rosa, and Coulthard, Malcolm, (editors) Texts and Practices: Readings in Critical Discourse Analysis, London: Routledge.1996.
Chouliaraki, Lilie & Norman Fairclough Discourse in Late Modernity: Rethinking Critical Discourse Analysis. Edinburgh: Edinburgh University Press. 1999.
Norman Fairclough (Analysing Discourse: Textual Analysis for Social Research. London: Routledge. 2003.
پی‌نوشت‌ها
۱. Critical discourse analysis (CDA)
۲. تحلیل گفتمان انتقادی (CDA) یک رویکرد میان رشته‌ای برای مطالعه گفتمان است که زبان را به عنوان شکلی از عملکرد اجتماعی می بیند. محققانی که در سنت CDA کار می‌کنند به طور کلی استدلال می‌کنند که عملکرد اجتماعی (غیر زبانی) و عملکرد زبانی یکدیگر را j تکمیل و متشکل می‌کنند. و بر بررسی چگونگی ایجاد و تقویت روابط قدرت اجتماعی از طریق استفاده از زبان تمرکز می‌کنند. از این نظر، با تحلیل گفتمان تفاوت دارد زیرا مسائل مربوط به عدم تقارن قدرت، استثمار و نابرابری‌های ساختاری در حوزه‌هایی مانند سیاست، آموزش و رسانه را برجسته می‌کند.
۳. صفوی، سید سلمان، اهمیت شیخ صفی الدین در تاریخ فرهنگ و تمدن تشیع و ایران، ص ۱۱۳-۱۲۳.
۴. صفوی، سید سلمان، مکتب عرفان اجتماعی شیخ صفی الدین اردبیلی، ص ۲۸۱-۳۰۶.
۵. صفوی، سید سلمان، اهمیت شیخ صفی الدین در تاریخ فرهنگ و تمدن تشیع و ایران، ص ۹-۴۰.
۶. در نیکی و پارسایی همدستی کنید نه در گناه و ستمکاری، و از خدا پروا کنید.
۷. کلینی، کافی، طبع اسلامیه، ج ۲، ش ۵۸۱.
۸. امام علی، نهج البلاغه، نامه ۴۷.
۹. حکیم دانشمندی الهی است که دلش منور به نور خدا شده و در طریق معرفت قلبی خداوند صرف عمر کرده و دیگر نیازی به بحث و تنقیب در این راه ندارد و به لقاالله واصل شده است، مانند پیمبران و اولیا از مشایخ طریقت مانند ابویزید بسطامی، سهل بن عبداﷲ تستری، جنید بغدادی، محی الدین، مولانا و شیخ صفی الدین اردبیلی.
۱۰. انسان قوی، دلیر، خردمند، روشن روان، راد مرد، مانند: رستم، گرد آفرید و آرش. آنها مدافع حقوق مردم و میهن و در مقابله با ستمگران و متجاوزین هستند. فردوسی: جوان بود و از گوهر پهلوان- خردمند و بیدار و روشن روان. یکی پهلوان بود دهقان نژاد- دلیر و بزرگ و خردمند و راد.
۱۱. جوانمرد نیکوخوی، در بخش فتوت توضیح داده‌ایم. علی (ع) سرسلسله فتیان است. لا فتی الا علی.
۱۲. در اصطلاح رئیس جوانمردان را اخی نامند.
۱۳. ابن بزاز، صفوةالصفا، صص ۳۱۸-۳۴۳. علوی، مهوش السادات، سلطان العارفین شیخ صفی الدین ادبیلی، ص ۱۶۵-۱۷۰.
۱۴. ابن بزاز، صفوةالصفا، ص ۳۲۴.
۱۵. ابن بزاز، صفوةالصفا، ص ۹۰۷.
۱۶. بن جورجانی، تعریفات.
۱۷. صفوی، سید سلمان، عرفان ثقلین، ص ۲۹۷.
۱۸. See: Safavi, Hasti, Philosophy of Islamic Art and Architecture, London, LAIS PRESS, 2018
۱۹. ابن بزاز، صفوه الصفا، صص ۹۳۶ – ۹۳۷.