به گزارش خبرگزاری مهر به نقل از مرکز پژوهش‌های مجلس، این مرکز در گزارشی بر ضرورت نظارت سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی بر طراحی سوال‌های کنکور سراسری تاکید کرده است.
این مرکز در گزارشی به این موضوع پرداخته و یادآور شده است: یکی از مسائلی که هرساله داوطلبان آزمون‌های سراسری ورود به دانشگاه‌ها و سایر مؤسسه‌های آموزشی و پژوهشی مطرح می‌کنند شبهه طراحی سوال‌های آزمون سراسری خارج از محتوای کتب درسی است.
این موضوع موجب نارضایتی و دل نگرانی‌های داوطلبان آزمون و خانواده‌های آنان را فراهم و بازتاب‌های گسترده‌ای در جامعه پیدا می‌کند.
سازمان سنجش آموزش کشور همواره بر این نکته تأکید داشته است که سوال‌ها از محتوای کتب درسی آموزش و پرورش طراحی شده اند و داوطلبان در صورت درک عمیق مطالب درسی به پاسخگویی به سوال‌ها قادرند.
طرف دیگر این ماجرا وزارتخانه آموزش و پرورش است که ادعای داوطلبان را مبنی بر اینکه برخی از سوال‌ها خارج از محتوای کتب درسی طراحی شده اند تأیید می‌کند.
این در حالی است که بین «سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی» به عنوان متولی کتابهای درسی رسمی و «سازمان سنجش آموزش کشور» مذاکرات و توافقاتی درخصوص تعیین و معرفی منابع آزمون وجود داشته است.
الف) قوانین و مصوبات مرتبط
مهمترین سند در این خصوص «قانون سنجش و پذیرش دانشجو در دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی کشور» است که به روشنی تکلیف مجریان و داوطلبان را روشن کرده و صراحتاً در بندهای «ب» و «پ» ماده (۱) منابع آزمون سراسری در هر دو بخش عمومی و اختصاصی را از میان دروس تخصصی و عمومی رشته‌های تحصیلی در سه سال آخر دوره متوسطه تعیین کرده است که سازمان سنجش آموزش کشور برگزار می‌کند.
در ماده (۲) قانون تشکیل «سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی» (سازمان پژوهش و نوسازی آموزشی) وظیفه تألیف و تدوین و انتشار کتب و نشریات آموزشی و کمک آموزشی برعهده این سازمان گذاشته شده است.
آخرین سند در این خصوص، مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی با عنوان «سیاستها و ضوابط ساماندهی سنجش و پذیرش متقاضیان ورود به آموزش عالی» در تاریخ ۱۵ تیر ۱۴۰۰ است. براساس بند «۲» ماده (۱) این مصوبه منابع آزمون اختصاصی از میان دروس تخصصی رشته‌های تحصیلی در سه سال آخر دوره دوم متوسطه در هر یک از گروه‌های آزمایشی و براساس کتابهای درسی وزارت آموزش و پرورش است.
اکنون با وجود تعیین منابع آزمون و مرجع تهیه و تدوین منابع آزمون در قوانین و مصوبات مربوطه راه حل رفع چالش فوق یعنی اختلاف بین سازمان سنجش آموزش کشور با داوطلبان و وزارت آموزش و پرورش چیست؟
ب) برخی شواهد درخصوص انحرافات سوال‌های کنکور
باید اذعان داشت میان سازمان سنجش آموزش کشور و «سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی» هماهنگی درخصوص منابع آزمون و حذفیات کتابهای درسی و نظارت بر سوال‌ها وجود دارد.
همچنین، هرساله پس از برگزاری آزمون سراسری «سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی» سوال‌های کنکور سراسری در دروس مختلف را بررسی می‌کند و فهرست سوال‌هایی را که از نظر این سازمان خارج از منابع و کتابهای درسی رسمی است به سازمان سنجش اعلام می‌کند.
سازمان سنجش نیز گزارش‌های «سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی» را در کمیته تخصصی طراحان سوال بررسی می‌کند و پاسخ خود را برای آنها ارسال می‌کند. اما، نکته مهم این است که نظرات و پیشنهادهای سازمان پژوهش و برنامه ریزی ضمانت اجرایی لازم را ندارد و سازمان سنجش در قانون یا توسط «شورای سنجش و پذیرش» ملزم به اعمال آنها نشده است.
«سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی» نیز اذعان می‌کند به درخواست‌ها و توصیه‌های این سازمان در طراحی سوال‌ها عمل نشده است.
«سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی» انطباق سوال‌های کنکور با کتابهای درسی را از دو منظر مفهومی و رویکردی مورد بررسی قرار داده است.
براساس گزارش این سازمان «متأسفانه در سال ۱۴۰۰ نه تنها به لحاظ رویکردی بلکه از منظر مفهومی نیز پایبندی به مفاهیم کتاب درسی غیرقابل قبول بود، تا آنجا که حتی از مفاهیمی که در کتابهای درسی وجود نداشت، سوال طرح شده بود و متأسفانه تعداد سوال‌ها دارای ایراد، بسیار بیشتر از انتظار بوده است».
طراحی سوال‌های اشتباه، خارج از کتاب درسی، خارج از اهداف کتاب درسی، با سطح دشواری بالا یا دارای محاسبات زیاد ازجمله ایرادهای سوال‌های آزمون سراسری است.
برای مثال در جدول ایرادها و تحلیل اصلی سوال‌های ریاضی آزمون سراسری سال ۱۴۰۰ در رشته ریاضی مطابق بررسی‌های «سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی» آمده است. همانطور که در این جدول مشاهده می‌شود بزرگترین ایراد مشاهده شده این است که ۲۴ درصد سوال‌ها از اهداف کتاب درسی انحراف داشته اند.
جدول تحلیل سوال‌های ریاضی آزمون سراسری سال ۱۴۰۰ در رشته ریاضی
| خارج از کتاب درسی | خارج از اهداف کتاب درسی | سوال اشتباه | خارج از کتاب و بدون گزینه صحیح | منطبق با کتاب درسی (دشوار یا بسیار دشوار) | منطبق با کتاب درسی (دارای محاسبات زیاد) | منطبق با کتاب درسی (متوسط) | |
| تعداد | ۸ | ۱۳ | ۱ | ۱ | ۷ | ۹ | ۱۶ |
| درصد | ۱۴ درصد | ۲۴ درصد | ۲ درصد | ۲ درصد | ۱۳ درصد | ۱۶ درصد | ۲۹ درصد |
مأخذ: نامه شماره ۲۴۶۶ مورخ ۳ خرداد ۱۴۰۱ سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی.
نادیده گرفته شدن اهداف آموزشی و تربیتی کتابهای درسی و توجه به اهداف فرعی و تقویت مهارت‌های پاسخ‌دهی به سوال‌ها (مهارت تست‌زنی) قطعاً تحقق اهداف تربیتی و تحصیلی دوره‌های تحصیلی مصوب شورای عالی آموزش و پرورش و تحقق ساحت‌های تربیتی شش‌گانه مذکور در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش را با چالش جدی مواجه خواهد کرد.
یکی از ایرادهای کلی آزمون سراسری حافظه محوری سوال هاست. برای مثال طبق تحلیله ای «سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی» داشتن حافظه قوی عامل کلیدی در تشخیص درستی یا نادرستی گزینه‌ها و کسب نمره در درس زیست شناسی آزمون سراسری سال ۱۴۰۰ بوده است.
حافظه محور بودن سوال‌های ضمن تضعیف فرایندگیری و دور کردن مدارس از اهداف تعلیم و تربیت، موجب خواهد شد فارغ التحصیلان دانشگاهی که از طریق چنین آزمونی وارد دانشگاه می‌شوند از کیفیت خوبی برخوردار نباشند که درخصوص رشته‌های مرتبط با سلامت وضعیت حساس‌تر است و ممکن است به سلامت جامعه لطمه وارد شود.
البته ایرادهای سوال‌ها به همینجا ختم نمی‌شود و ایرادهایی نظیر عدم تطابق زمان پاسخگویی با سطح دشواری یا پیچیدگی سوال‌ها، عدم برخی واژه‌های مورد استفاده در آزمون، در کتابهای درسی و غیره بوده است.
ج) اهمیت طراحی سوال‌های آزمون سراسری از محتوای کتب درسی مصوب آموزش و پرورش
هرکدام از ایرادهای سوال‌های آزمون سراسری دارای تبعاتی است که برای کاهش این تبعات لازم است سوال‌های آزمون با دقت بیشتری و با توجه به اهداف و رویکردهای کتابهای درسی و نظام آموزش عمومی کشور طراحی شوند.
همچنین، براساس فصل کلیات سند تحول بنیادین آموزش و پرورش، ساحت‌های مندرج در فلسفه تعلیم و تربیت جمهوری اسلامی ایران عبارتند از: تعلیم و تربیت اعتقادی، اجتماعی و سیاسی، زیستی و بدنی، زیباشناختی، اقتصادی و علمی.
این ساحت‌ها باید به صورت متوازن در برنامه درسی ملی و محتوای درسی مورد توجه قرار گیرند. سوای اینکه محتوای درسی تا چه اندازه این توازن را رعایت کرده باشد، آزمون سراسری به مثابه یک عامل مهم نقش بسیار پررنگی در تهی شدن تربیت متوازن دانش آموزان از برخی ساحت‌های مهم عبادی، اعتقادی، اجتماعی و سیاسی دارد و با گزینش بخشی از کتاب‌ها، تأکید بر مفاهیم فرعی، انحراف از اهداف کتابهای درسی و تکیه بر سطح حافظه محوری محتوای درسی سبب شده است تا در عمل تربیت متوازن مورد نظر سند تحول بنیادین تحقق نیابد.
از سوی دیگر طرح سوال‌های آزمون سراسری خارج از چارچوب محتوا و اهداف کتابهای درسی رسمی سبب سوق دادن دانش آموزان به سمت کتابهای کمک درسی می‌شود و پیامد این امر رونق بازار کتابهای کمک درسی و دور شدن دانش آموزان از اهداف نظام تعلیم و تربیت به دلیل غفلت از محتوای درسی رسمی و مصوب است.
بنابراین، باید فاصله میان محتوای ارزیابی آزمون سراسری با اهداف تعلیم و تربیت و رویکرد کتابهای تألیف شده کاهش یابد.
برخی پژوهش‌های انجام شده در کشور کاستی‌های سوال‌های کنکور را تأیید می‌کند. نتایج یک تحقیق «نشان داد که کنکور بر شیوه مطالعه و یادگیری، محتوای مطالعه، انگیزه و اهداف مطالعه و یادگیری، نگرش دانش آموز به کنکور، سلامت جسمانی و روانی و تفریحات و تعاملات آنان تأثیرگذار بود».
یافته‌های پژوهش دیگری در سال ۱۳۹۱ «نشان داد که جاذبه و دغدغه کنکور مهمترین نگرانی والدین، دانش آموزان، دبیران و مدیران دبیرستان‌ها است که این نگرانی موجب مغفول ماندن هدف‌های دیگر آموزش متوسطه شده است. براساس نتایج پژوهش پیشنهاد شده است که نخست آموزش متوسطه همه قابلیت‌ها و هدف‌های مغفول را باهم و در کنار هم مورد توجه قرار دهد و دوم آموزش عالی با همکاری آموزش و پرورش برای پذیرش دانشجو در دانشگاه‌ها شیوه‌ای را طراحی کند که بتواند همه این قابلیت‌ها را به منزله معیار پذیرش مورد توجه قرار دهد.»
نتایج پژوهش دیگری در سال ۱۳۹۱ نشان می‌دهد، «آزمون سراسری بر تمامی جنبه‌های فرایند تدریس - یادگیری، به ویژه تضاد سبکی موجود در کلاس درس و کاهش مهارت یادگیری مفید دانش آموزان، تأثیرگذار بوده است».
نتایج پژوهش دیگری نشان داد که آزمون سراسری بر ترجیحات و آموزش و تدریس معلمان، انگیزه دانش آموزان برای یادگیری، هدفگذاری و نگرش معلمان، نحوه ارزشیابی آنان، و نگرش آنان به کلاس‌های کنکوری تأثیرات معناداری دارد.
د) لزوم تعیین یک نهاد متخصص در زمینه کتابهای درسی برای نظارت بر طراحی سوال‌های آزمون سراسری و حفظ کیفیت و رسالت آموزش عمومی طبق قانون
«قانون سنجش و پذیرش دانشجو در دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی کشور» وظیفه نظارت بر نحوه سنجش علمی و پذیرش دانشجو را برعهده «شورای سنجش و پذیرش دانشجو» نهاده است.
در بند «ج» ماده (۲) قانون مذکور یکی از وظایف این شورا «بررسی، ارزشیابی و تأیید گزارش سازمان سنجش آموزش کشور در مورد کیفیت و رعایت مقررات قانونی آزمون سراسری حداکثر چهار ماه پس از اعلام نتایج نهایی و ارسال گزارش آن به شورای عالی انقلاب فرهنگی و کمیسیون آموزش، تحقیقات و فناوری مجلس» عنوان شده است.
اما سوال اینجاست آیا این شورا توانایی و تخصص لازم برای تشخیص سوال‌های خارج از محتوای کتب درسی را دارد؟
روشن است که با وجود اینکه شورای فوق صلاحیت قانونی و ابزارهای لازم برای انجام چنین مأموریتی را دارد اما تاکنون مصوبه و اقدامی از طرف شورا در این راستا مشاهده نشده است. لذا بهتر است شورا در این خصوص تکلیف را روشن کند و از طریق یک نهاد تخصصی بازوی نظارتی لازم برای این مهم را فراهم آورد.
براساس سند تحول بنیادین و برنامه درسی ملی، سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی متولی برنامه درسی و محتوای درسی است. قانون تشکیل سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی نیز نقش نظارت و تنظیم گری بر محتوای درسی را برعهده این سازمان گذاشته است.
بنابراین ضرورت انسجام و وحدت رویه در فرایند یاددهی - یادگیری و ارزشیابی و با توجه به نقش تخصصی که «سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی» در تولید محتوای کتب درسی دارد و با توجه به اینکه آزمون سراسری به دلیل نوع گزینش محتوای درسی، پیامدهایی بر نظام تعلیم و تربیت می‌گذارد، ضروری است که «سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی» به عنوان نهاد تنظیم‌گر و ناظر در محتوای آزمون سراسری تعیین شود.
نتیجه گیری و پیشنهاد
همانطور که در گزارش آمده است، طراحی سوال‌های آزمون سراسری خارج از محتوای کتب درسی مصوب موجب کم ارزش شدن محتوای کتاب‌ها، دور شدن مدارس از اهداف آموزشی و تربیتی، بی انگیزگی دانش آموزان در توجه به کتابهای درسی و جایگزین شدن کتابهای کمک درسی و غیره می‌شود.
همچنین، اگرچه سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی براساس سند تحول و برنامه درسی ملی و نیز قانون تشکیل این سازمان، متولی اصلی برنامه درسی و نظارت بر آن است اما نظرات و پیشنهادهای این سازمان درخصوص سوال‌های آزمون سراسری فاقد ضمانت اجرایی لازم است و سازمان سنجش ملزم به رعایت آنها نیست.
از این رو پیشنهاد می‌شود متن ذیل به عنوان یک تبصره به ماده (۵) قانون سنجش و پذیرش دانشجو در دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی کشور» مصوب ۱۳۹۲ الحاق شود:
عنوان طرح: طرح الحاق یک تبصره به ماده (۵) قانون سنجش و پذیرش دانشجو در دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی کشور» مصوب ۱۳۹۲
ماده واحده:
متن زیر به عنوان تبصره «۶» به ماده (۵) قانون سنجش و پذیرش دانشجو در دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی کشور» مصوب ۱۳۹۲ الحاق می‌شود:
«تبصره «۶» سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی به عنوان مرجع تطبیق و تشخیص سوالات موضوع این آزمون با برنامه درسی ملی و محتوای کتب درسی، تعیین می‌شود. سازمان سنجش آموزش کشور مکلف است در طراحی سوالات نظرات و پیشنهادات این سازمان را اعمال کند.
همچنین، سازمان مکلف است پس از برگزاری آزمون نسبت به حذف سوالات دارای اشکال به تشخیص «سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی» و اعمال تأثیر مثبت آنها اقدام کند. سوالات دارای اشکال ظرف مدت حداکثر ۱۰ روز پس از برگزاری آزمون توسط سازمان به صورت عمومی منتشر می‌شود.»