خبرگزاری مهر، گروه بین الملل: در حالی بیش از ۶ ماه از آغاز درگیری بین روسیه و اوکراین می گذرد که بسیاری از سناریوهایی که در روزهای آغازین جنگ تصور می شد به وقوع بپیوندند، رنگ باخته اند و در عین حال سناریوهایی که چندان جدی گرفته نمی شدند به واقعیت نزدیک شده اند.
تداوم درگیری؛ سناریوی اولیه‌ای که به وقوع پیوست
مهمترین سناریویی که در ابتدا بعید به نظر می رسید، سناریوی «تداوم درگیری» بود. بسیاری از ناظران گمان می کردند که روسیه با حمله ای برق آسا خواهد توانست کی یف پایتخت اوکراین را تصرف و دولت زلنسکی را ساقط کند. با توجه به اظهارات مکرر مقامات کرملین در مورد اینکه یک دولت نازیست در کی یف حکومت می کند و اعلام اسقاط این دولت به عنوان یکی از شروط مصالحه، در ابتدای درگیری گمان می شد که با پیشروی روس ها، مهمترین شرط آنها محقق شده و منازعه پایان یابد. اما عقب نشینی از محاصره پایتخت و انتقال مرکز ثقل درگیری به مناطقی مانند ماریوپل، نه تنها سناریوهای آینده درگیری بلکه تحلیل ها پیرامون اهداف روسیه از جنگ با اوکراین را دستخوش تغییر کرد.
اکنون با تحقق سناریوی تداوم درگیری و دخالت عوامل متعدد بیرونی در درگیری میان روسیه و اوکراین دورنما و چشم انداز متفاوتی پیش روی آینده این منازعه قرار گرفته است. به تبع تحقق این سناریوی اولیه، سناریوهای ثانویه ای متولد شده اند که از پیامدهای تحقق سناریوی اولیه ناشی می شوند. مهمترین و اثرگذارترین پیامدهای تحقق سناریوی اولیه تداوم درگیری، افزایش هزینه طرفین درگیر و به تبع آن بالا رفتن انتظارات آنها از دستاوردهای منازعه است که مهمترین آنها عبارتند از؛
حیثیتی شدن اصل منازعه: می توان گفت در شرایط فعلی، جنگ میان روسیه و اوکراین به یک موضوع حیثیتی میان روسیه و حامیانش از یک سو و کشورهای غربی از سویی دیگر تبدیل شده است. این منازعه محدود به درگیری نظامی میان روسیه و اوکراین نشده و به نوعی یک صحنه زورآزمایی بین روسیه و کشورهای غربی در حوزه هایی مانند توان تسلیحاتی، تامین انرژی، قدرت اقتصادی و رهبری سیاسی شده است.
کشورهای غربی مانند ایالات متحده آمریکا و انگلستان با سرازیر کردن انبوه تسلیحات به اوکراین در تلاش هستند تا ضمن اینکه سود سرشاری را نصیب کمپانی های تسلیحاتی خود می کنند، برتری خود را در حوزه تسلیحاتی در مقابل روسیه و دیگر کشورهای رقیب نشان دهند. در مقابل، روسیه در تلاش است تا از انرژی بعنوان مهمترین ابزار در دسترس برای فشار بر کشورهای غربی به ویژه اروپا استفاده کند. همچنین در حالی که برخی از کشورهای غربی به پیشگامی ایالات متحده آمریکا اقدام به تحریم روسیه کرده اند، رهبری سیاسی ایالات متحده در بین متحدان غربی که به صورت سنتی پیرو این کشور هستند با چالش مواجه شده است.
بارزترین نمونه در این رابطه، آلمان است که صراحتاً اعلام کرده است تمایلی به همراهی با تحریم های ضد روسی ندارد. وابستگی این کشور به انرژی روسیه و نگرانی از تاثیرات سوء اقتصادی مهمترین دلایل موضع مخالف آلمان هستند. برخی از منابع آلمانی ها هشدار داده اند که در صورت تحریم روسیه، تعدادی معادل ۲۵۰هزار شغل از دست خواهد رفت.
تاثیر نتیجه منازعه بر موقعیت جهانی طرفین: طرفین به خوبی آگاه هستند که با تداوم درگیری، پیامدهای جنگ اوکراین بسیار فراتر از آن خواهد بود که به نظر می رسد. فارغ از اینکه نتیجه این درگیری به نفع کدام طرف باشد، هم اکنون بسیاری از ائتلاف های بین المللی دستخوش تزلزل و تغییر شده اند، بسیاری دیگر در حال شکل گیری هستند و معنی چنین روندهایی، تغییر در موقعیت جهانی طرفین درگیر و البته متحدان آنها است. برخی از کشورها مانند عربستان سعودی و برزیل که گمان می رفت نسبت به منازعه روسیه و اوکراین در اردوگاه غرب قرار داشته باشند، با اتخاذ یک موضع میانه تلاش کرده اند تا ضمن تامین منافع آنی خود، جایگاه تضمین شده ای را در شرایط پسا منازعه روسیه – اوکراین برای خود مهیا کنند.
از طرفی دیگر ایالات متحده آمریکا و دولت دموکرات حاکم بر آن قائل بر نقش رهبری برای خود در جهان است که مسئولیت برخورد با روسیه را بر عهده دارد. از این منظر هرگونه خدشه بر این رهبری، موقعیت جهانی ایالات متحده را متزلزل می کند. روسیه نیز که با توجیه مقابله با تهدیدات غرب در قبال ناتو، عملیات نظامی علیه اوکراین را آغاز کرده است، ناکامی در این عملیات را آغاز زنجیروار عقب نشینی های خود از یک سو، پیشروی های غرب و ناتو از سویی دیگر و نهایتاً محاصره کامل می بیند. لذا حیثیتی شدن اصل منازعه و تاثیر نتیجه منازعه بر موقعیت جهانی طرفین دو عامل عمده ای هستند که موجب تولید سناریوهای ثانویه از سناریوی اولیه تدام درگیری می شوند. اما این سناریوهای ثانویه کدام اند؟
سناریوهای ثانویه جنگ اوکراین
مهمترین سناریوهای ثانویه ای که انتظار می رود پیش روی جنگ روسیه و اوکراین قرار داشته باشند، در چارچوب دو عامل پیش گفته استخراج می شوند.
به نظر می رسد دیگر نمی توان انتظار داشت آنچه در مورد کریمه اتفاق افتاد مجدداً به وقوع بپیوندد. چرا که وقوع چنین اتفاقی به معنی شکستی دیگر برای غرب در حمایت از متحدانش خواهد بود و روسیه را در صحنه جنگ تمام عیار مقابل غرب قرار خواهد داد. از طرفی دیگر مصالحه روسیه بدون دستاوردی معتنا به که هم مصرف داخلی و هم بین المللی داشته باشد، دور از انتظار است. چرا که در این صورت تصویر یک روسیه ضعیف هم در سطح داخلی و هم در سطح بین المللی بازنمایی خواهد شد. در این چارچوب سناریوهای محتمل را می توان بصورت زیر در نظر گرفت:
۱. فرسایشی شدن وادامه درگیری
منازعه روسیه و اوکراین به دلایل و جهات مختلف این ظرفیت را دارد که بصورت فرسایشی ادامه پیدا کرده و به یکی از طولانی ترین منازعات تاریخ معاصر تبدیل شود. این احتمال وجود دارد که طرفین درگیری اعم از روسیه و یا حامیان اوکراین و در راس آنها ایالات متحده آمریکا، به دلیل واهمه از پیامدهای تلخ پایان منازعه، آن را بصورت فرسایشی و در سطحی محدودتر ادامه دهند تا اینکه شرایط پیروزی برای یکی از طرفین مهیا شود. در این صورت ممکن است درگیری در مناطق حاشیه ای اوکراین در فواصل زمانی طولانی ادامه داشته باشد و اوکراین نیز به کمک متحدان غربی خود حملات پراکنده ای را علیه مواضع روسیه انجام دهد. این وضعیت اگرچه برای یک مدت طولانی نمی تواند ادامه داشته باشد، اما این فرصت را در اختیار طرفین قرار می دهد که در فرصتی مناسب نتیجه را به نفغ خود رقم بزنند. از جمله اتفاقاتی که می تواند بر سرانجام این سناریو تاثیر بگذارد، تغییرات سیاسی داخلی در روسیه، اوکراین و یا ایالات متحده آمریکا است که می تواند به تغییر در رفتار آنها منتهی شود.
۲. آتش بس بدون توافق
با توجه به دو عامل مهم حیثیتی شدن منازعه و تاثیر آن بر موقعیت جهانی طرفین، دیگر سناریوی محتمل آتش بس بدون توافق طرفین است. در این صورت ممکن است طرفین ضمن حفظ مواضع و ادعاهای خود به یک آتش بس بدون توافق روی بیاورند. مهمترین پیامد این سناریو تبدیل منازعه به یک آتش زیر خاکستر است که هر زمانی که شرایط آن مهیا شود می تواند مجددا شعله ور شود. محرک های متعددی وجود دارند که مقوم تحقق این سناریو محسوب می شوند، از جمله «عامل زمستان» و نیاز مبرم اروپا به انرژی روسیه می تواند تقویت کننده سناریوی آتش بس بدون توافق باشد.
نهایتاً جمع بندی اینکه با تحقق سناریوی تداوم درگیری به دلایلی مانند بالارفتن هزینه هایی که طرفین در خلال این منازعه متحمل شده اند، نمی توان انتظار داشت با پیروزی قاطع یکی از طرفین به سرانجام برسد. محتمل ترین حالت کاهش سطح درگیری به یک سطح فرسایشی یا آتش بس بدون توافق است که در هر دو صورت زمینه برای آغاز مجدد منازعه در هر زمانی که شرایط آن مهیا باشد، فراهم می شود. از این رو انتظار می رود که جنگ روسیه و اوکراین به یکی از طولانی ترین منازعات تاریخ معاصر تبدیل شود.
* سالار نامدار وندایی، کارشناس مسائل بین الملل