خبرگزاری مهر _ گروه جامعه؛ برنامه‌های توسعه در ایران سابقه زیادی دارد ایران تا قبل از انقلاب، پنج برنامه توسعه در یک بازه زمانی ۳۰ ساله داشته است. پس از انقلاب نیز از سال ۶۸ تا ۱۴۰۰ شش برنامه تدوین شده است.
اینکه چقدر برنامه ریزی ها برای اجرای این برنامه‌ها پیش رفته به دلایل مختلفی بستگی دارد اما نکته حائز اهمیت اینجاست که در این برنامه‌ها به خصوص در سالهای اخیر توجه به موضوع گردشگری، میراث فرهنگی و صنایع دستی مورد توجه مقام معظم رهبری بوده است.
به نحوی که در ابلاغ سیاستهای کلی این برنامه‌ها توجه به حوزه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تاکید شده است.
هویت بخشی به سیمای شهر و روستا در برنامه پنجم
سال ۱۳۸۷ حضرت آیت‌الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب اسلامی در نامه‌ای به احمدی نژاد رئیس جمهور وقت، سیاستهای کلی برنامه پنجم توسعه را ابلاغ کردند.
در متن این ابلاغیه نیز آمده بود: هویت بخشی به سیمای شهر و روستا، باز آفرینی و روزآمد سازی معماری ایرانی _ اسلامی، رعایت معیارهای پیشرفته برای ایمنی بناها و استحکام ساخت و سازها، اهتمام به توسعه ورزش و حمایت از گسترش فعالیت‌های گردشگری با تأکید بر سفرهای زیارتی.
پس از تدوین برنامه؛ در ماده ۱۱ قانون برنامه پنجساله پنجم توسعه ایران از سال ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۴ که سازمان میراث فرهنگی هنوز به وزارت تبدیل نشده بود آمد: سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی مجاز است اقدامات قانونی در جهت امکان ایجاد مراکز فرهنگی و گردشگری و نحوه تأسیس مراکز تخصصی غیردولتی را در زمینه میراث فرهنگی از قبیل موزه‌ها، مرمت آثار فرهنگی و تاریخی، کارشناسی اموال تاریخی و فرهنگی و همچنین مراکزی جهت نظارت بر مراکز اقامتی، پذیرایی، دفاتر خدمات مسافرتی و گردشگری با استاندارد لازم و شرایط سهل و آسان را فراهم کند.
همچنین از راه‌اندازی موزه‌های تخصصی به ویژه موزه‌های دفاع مقدس و شهدا توسط مؤسسات یا نهادهای عمومی غیردولتی، تعاونی و بخش خصوصی حمایت مالی کند.
از ایجاد مراکز حفظ آثار و فرهنگ سنتی عشایری و روستایی توسط بخش خصوصی و نهادهای عمومی غیردولتی و تعاونی با رعایت موازین اسلامی به منظور توسعه گردشگری آن مناطق حمایت مالی شود.
ضمن اینکه می‌بایست از مالکیت و حقوق قانونی مالکین بناها و آثار و اشیا تاریخی منقول در جهت حفظ، صیانت و کاربرد مناسب آنها و اقدامات لازم جهت بیمه آثار فرهنگی، هنری و تاریخی حمایت مالی و معنوی نماید. ه آثار فرهنگی تاریخی و میراث معنوی حوزه فرهنگی ایران، موجود در کشورهای همسایه و منطقه و سایر کشورها به عنوان میراث فرهنگی را شناسایی و از آنها حمایت کند.
در ماده ۱۲ این برنامه نیز دولت به منظور تعمیق ارزشها، باورها و فرهنگ مبتنی بر هویت اسلامی و ترویج سیره و سنت اهل بیت علیهم‌السلام و استفاده بهینه از ظرفیت معنوی اماکن زیارتی به ویژه در شهرهای مقدس مشهد، قم و شیراز نسبت به انجام برخی امور تا پایان برنامه اقدام کند. مانند شناسایی دقیق نیازها و مشکلات زائرین، برنامه‌ریزی و تدوین ساز و کارهای لازم جهت ساماندهی امور زائرین و تأمین زیرساختهای لازم از طریق حمایت از شهرداری‌ها و بخشهای غیردولتی، توسعه امکانات، فعالیت‌های فرهنگی و خدمات زیارتی در قطب‌های زیارتی و گردشگری مذهبی و فراهم کردن زمینه زیارت مطلوب و اجرای پروژه‌های زیربنایی مورد نیاز در قالب بودجه‌های سنواتی.
افزایش پنج برابری گردشگران خارجی در برنامه ششم
در سال ۹۴ نیز حضرت آیت‌الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب اسلامی در نامه‌ای به روحانی رئیس‌جمهور وقت، سیاستهای کلی برنامه ششم توسعه (از سال ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۰) را ابلاغ کردند. در بخش امور اجتماعی این ابلاغیه حمایت از صنایع دستی و صیانت از میراث فرهنگی کشور، هویت‌بخشی به سیمای شهر و روستا و بازآفرینی و روزآمدسازی معماری اسلامی – ایرانی و توسعه پایدار صنعت ایرانگردی به‌گونه‌ای که ایرانگردهای خارجی تا پایان برنامه ششم به حداقل پنج برابر افزایش یابد؛ مورد توجه قرار گرفته است.
در متن برنامه ششم توسعه؛ نمایندگان مجلس نیز تکلیف دستگاه‌های اجرایی را برای صیانت از میراث‌فرهنگی، حمایت از صنایع‌دستی و توسعه گردشگری مشخص کردند. به عنوان نمونه؛ در ماده ۹۸ برنامه ششم توسعه آمده که دستگاه‌های اجرایی مکلفند به منظور صیانت از میراث فرهنگی و حمایت از صنایع دستی و تشویق و توسعه گردشگری برخی از اقدامات را انجام دهند.
از جمله هزینه‌های مربوط به پژوهش، حفاظت و مرمت آثار منقول و غیرمنقول ثبت شده در فهرست آثار ملی و فهرست‌های ذیربط آثار در اختیار و در حیطه وظایف تخصصی همان دستگاه را در قالب بودجه سنواتی از محل اعتبارات خود تأمین کنند.
این اعتبارات در چهارچوب ضوابط قانونی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری هزینه می‌شود. همچنین تأسیسات گردشگری از هر نظر تابع قوانین و مقررات بخش صنعت گردشگری به استثنای معافیت‌های مالیاتی است و از شمول قانون نظام صنفی مستثنی هستند.
سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری موظف است به منظور حفظ و صیانت از میراث فرهنگی اقدام لازم را با همکاری و هماهنگی سایر دستگاه‌های اجرایی ذیربط به منظور شناسایی، مستندسازی، حفاظت و مرمت و معرفی میراث فرهنگی (اعم از ملموس و ناملموس) میراث طبیعی، ایجاد شهرهای جهانی صنایع دستی و احیای هنرهای سنتی در حال زوال در حوزه فرهنگ و تمدن ایرانی و ثبت در فهرست میراث جهانی را طبق بودجه سنواتی به عمل آورد.
در ماده ۱۰۰ نیز سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مکلف است تا پایان سال اول اجرای قانون برنامه، سند راهبردی توسعه گردشگری را در چهارچوب قوانین مربوطه با رویکرد استفاده حداکثری از بخش خصوصی جهت تصویب هیأت وزیران ارائه کند.
ترویج صنایع دستی در برنامه هفتم
در روزهای اخیر و در جریان تدوین برنامه هفتم توسعه؛ سیاستهای کلی برنامه هفتم از سوی مقام معظم رهبری ابلاغ شد. در متن این نامه نیز توسعه صنعت گردشگری و ترویج صنایع دستی در حوزه امور فرهنگی و اجتماعی مورد توجه قرار گرفته است.
مریم جلالی معاون صنایع دستی وزارت میراث فرهنگی درباره بند ۱۷ سیاستهای کلی برنامه هفتم معتقد است: در سیاستهای ابلاغی، کلیدواژه‌هایی وجود دارد که توجه به صنایع‌دستی، اقتصاد دانش‌بنیان و اقتصاد هویت‌بنیان محدود به بند ۱۷ نیست بلکه در سایر بندهای دیگر این سیاست‌ها می‌شود رگه‌هایی از اقتصاد دانش‌بنیان را پیدا کرد که می‌تواند ارتباط مستقیم با صنایع‌دستی داشته باشد.
وی گفته است: ترویج یعنی ورود صنایع‌دستی به زندگی مردم و ما باید بتوانیم زنجیره ارزش صنایع‌دستی را فراهم کنیم. زنجیره‌ای که از تولید شروع می‌شود و با فروش و صادرات به پایان می‌رسد. صنایع دستی در سند آمایش سرزمینی نیز جایگاه ویژه‌ای دارد، در کنار این، مردمی بودن صنایع‌دستی یکی از مهمترین مشخصه‌های آن است که بر عدالت‌محور بودن آن نیز تاکید دارد.
جلالی بیان کرد: این نشانه‌گذاری که مقام معظم رهبری در ابلاغ سیاستهای کلی برنامه هفتم توسعه با کلیدواژه‌های دقیق انجام داده‌اند برای ما مشخص می‌کند که برای ترویج صنایع‌دستی باید به تمام حوزه‌ها از جمله فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و حتی سیاسی توجه داشته باشیم. چرا که صنایع‌دستی در همه حوزه‌ها می‌تواند نقش‌آفرینی کند.
معاون صنایع‌دستی کشور اضافه کرد: در کنار ترویج صنایع‌دستی، موضوعات مهم دیگری مانند آموزش وجود دارد که باید به آن بیش از پیش توجه کرد.
جلالی اظهار کرد: با توجه به ابلاغ سیاستهای کلی برنامه هفتم توسعه، طرح عظیم اقتصادی مبتنی بر آینده‌نگری در برنامه هفتم را تهیه خواهیم کرد که در این طرح به موضوعات مختلفی مانند رشد و شکوفایی بانوان و نیز خانواده‌محور بودن صنایع‌دستی توجه ویژه‌ای خواهد شد.
وی گفت: ابلاغ این سیاست‌ها از سوی مقام معظم رهبری مأموریتی را بر عهده شرکت‌های دانش‌بنیان نیز قرار می‌دهد تا همکاری این شرکت‌ها و مجموعه‌ها با حوزه صنایع‌دستی تقویت شود تا شاهد رشد و شکوفایی هرچه بیشتر و بهتر صنایع‌دستی ایرانی باشیم.
علی اصغر شالبافیان معاون گردشگری کشور نیز درباره برنامه هفتم گفته است: برنامه هفتم توسعه را در پیش داریم، باید جهت گیری‌هایی برای گردشگری و منافع ملی در نظر گرفته و در این برنامه لحاظ شود. برخی از مقررات و دستورالعمل‌ها باید بازبینی شود.
بررسی برنامه‌های پنجساله نشان می‌دهد که در برنامه پنجم به حوزه معماری ایرانی و اسلامی و معیارهای پیشرفته ایمنی بناها توجه شده است این بدان معنی است که در این حوزه ایران همچنان با مشکل مواجه بوده و البته هنوز هم هست.
همچنین در این برنامه موزه‌های تخصصی به ویژه در حوزه دفاع مقدس ایجاد شده است در حال حاضر نیز شهرهای مختلف به ویژه مراکز استان‌ها موزه‌های دفاع مقدس وجود دارد. باز هم در برنامه ششم توسعه توجه به معماری ایرانی و اسلامی مورد توجه قرار گرفته است بنابراین اهمیت آن به حدی بوده که در این برنامه هم تکرار شده و در واقع در این راستا نیز اقدامی نشده که اگر این مهم انجام شده بود، بر جنبه‌های دیگر آن تاکید می‌شد این موضوعی است که اخیراً عزت الله ضرغامی وزیر میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری نیز به آن توجه کرده و از واژه «بساز بفروش ها» در صحبت‌های خود استفاده کرده و اعلام می‌کند که معماری ایرانی اسلامی دست خوش تغییرات نامطلوبی شده است.
اما در حوزه حفظ آثار و فرهنگ عشایری و روستایی که در برنامه پنجم به آن اشاره شده؛ اقدام خاصی دیده نمی‌شود مگر راه اندازی بوم گردی‌ها. بیمه آثار تاریخی و فرهنگی نیز هنوز با مشکل مواجه هست. در حوزه شناسایی آثار ایرانی موجود در کشورهای همسایه شاهد اتفاق ویژه ای برای شناسایی یا حتی حمایت از آنها دیده نشده است به طور مثال قرار بود ایران برای مرمت طاق کسری به کمک عراق برود اما این همراهی محقق نشد یا اینکه هیچ وقت تیم یا گروه کارشناسی برای شناسایی آثار ایرانی در خارج از مرزها شکل نگرفته و تا کنون هر چه اخبار از این دست رسیده در اثر یک اتفاق بوده است و پژوهشی در این باره انجام نشده است.
اما می‌توان گفت برای حوزه رسیدگی به امور زائران و تأمین زیرساختهای لازم با کمک شهرداری‌ها، بخشهای غیر دولتی و بخشهای خصوصی اقدامات متعددی در شهرهای زیارتی ایران انجام گرفته است.
اجرای برنامه ششم توسعه از اواخر سال ۹۸ با مشکل شیوع ویروس کرونا مواجه شد به تبع آن بسیاری از برنامه ابتر ماند. مانند افزایش حداقل پنج برابری گردشگران خارجی ورودی به ایران. البته طبق این برنامه تأسیسات گردشگری از شمول قانون نظام صنفی مستثنی شدند و تابع مقررات بخش گردشگری قرار گرفتند.
همچنین ایجاد شهرهای جهانی صنایع دستی و احیای هنرهای سنتی در برنامه ششم توسعه آورده شده این درحالی است که بیان نشده شهرهای جهانی می‌بایست چه چشم اندازی داشته باشند ولو اینکه دیده می‌شود شهرهایی در حوزه صنایع دستی جهانی شدند اما اتفاق اقتصادی مهمی در آنها رخ نداد یا اینکه برخی از رشته‌های صنایع دستی احیا شدند اما به مرحله توزیع یا فروش و معرفی نرسیدند.
همچنین اگرچه طبق برنامه؛ سند راهبردی توسعه گردشگری کشور نوشته شده اما این سند مورد نقد بسیاری از فعالان گردشگری و کارشناسان این حوزه قرار گرفته است. حالا در برنامه هفتم به موضوع توسعه گردشگری در سطح کلی پرداخته شده است ولی هنوز اعلام نشده قرار است این توسعه گردشگری چطور اتفاق بیفتد ضمن اینکه باز هم به حوزه صنایع دستی پرداخته شده و نشان می‌دهد ترویج آن در سالهای اخیر هنوز نتوانسته نظر جمعی را کسب کند.