خبرگزاری مهر- گروه هنر- زهرا منصوری: هر ساله و همزمان با مناسبت‌هایی همچون «هفته دفاع مقدس» یکی از پرتکرارترین و البته کلیدی‌ترین سوالاتی که در محافل و رسانه‌های سینمایی و تلویزیونی مطرح می‌شود، چرایی جای خالی پرداختن به قهرمانان و شخصیت‌های ملی در قالب تولیدات سینمایی و تلویزیونی است. سال‌هاست که از فقدان توجه لازم به قهرمانانی همچون شهدای شاخص دوران دفاع مقدس گفته‌ایم و نوشته‌ایم و این بار بد ندیدیم که به جای طرح کلی این پرسش، به بازخوانی یک تجربه بپردازیم.
در میان پروژه‌های سینمایی در دست تولید برای رونمایی در چهل و یکمین جشنواره فیلم فجر، فیلم سینمایی «غریب» یکی از کنجکاوی‌برانگیزترین آثار است. پروژه‌ای به کارگردانی محمدحسین لطیفی و تهیه‌کنندگی حامد عنقا که قرار است با موضوع برشی از زندگی شهید محمد بروجردی با نقش‌آفرینی بابک حمیدیان به سرانجام برسد.
تولید این پروژه در حالی با همراهی سازمان رسانه‌ای «اوج» در دستور کار قرار گرفته و این روزها فیلمبرداری آن در جریان است که به‌نظر می‌رسد با توجه به تجربه‌های گذشته، موضوع محوری این فیلم سینمایی با حساسیت‌ها و ملاحظاتی مواجه بوده که دورخیزهای قبلی در این حوزه را ناکام گذاشته است.
جواد نوروزبیگی، فرهاد توحیدی، حسین تراب‌نژاد، جمال شورجه، محمدحسین مهدویان، بهروز افخمی، محمود غلامی، علی غفاری و علی آشتیانی‌پور برخی از سینماگران مطرحی هستند که در طول بالغ بر یک دهه گذشته، نام‌شان همراه با پروژه‌ای سینمایی و یا تلویزیونی درباره شهید بروجردی در رسانه‌های انعکاس پیدا کرده اما هیچیک به سرانجام نرسیده است شهید محمد بروجردی یکی از شهدای شاخص و فرماندهان نام‌آور و تأثیرگذار دوران دفاع مقدس است که به‌واسطه کارنامه پربار فعالیت‌های خود در سال‌های انقلاب و مشخصاً نقش‌آفرینی ویژه در غائله کردستان در ماه‌های ابتدایی پس از پیروزی انقلاب، تبدیل به قهرمانی جذاب در تاریخ معاصر ایران شده است. از همین زاویه هم دور از ذهن نبود که این قهرمان ملی زودتر از این‌ها مورد توجه فیلمسازان برای خلق اثری با محوریت زندگی پرفرازونشیب این شهید قرار بگیرد؛ اتفاقی که یک جستجوی ساده در میان اخبار یک دهه گذشته، نشان می‌دهد در چند نوبت رخ داده اما هیچیک به سرانجام نرسیده است.
در این گزارش و به بهانه مسیر حساسی که پروژه «غریب» برای ارائه اولین روایت سینمایی از شهید بروجردی پیش روی خود دارد، سراغ سه تن از تهیه‌کنندگانی رفتیم که هر یک در مقطعی سراغ این سوژه رفتند اما هر یک به دلایلی در نیمه راه، متوقف شدند.
جواد نوروزبیگی، فرهاد توحیدی، حسین تراب‌نژاد، جمال شورجه، محمدحسین مهدویان، بهروز افخمی، محمود غلامی، علی غفاری و علی آشتیانی‌پور برخی از سینماگران مطرحی هستند که در طول بالغ بر یک دهه گذشته، نام‌شان همراه با پروژه‌ای سینمایی و یا تلویزیونی درباره شهید بروجردی در رسانه‌های انعکاس پیدا کرده است. هرچند این پروژه‌ها هیچ‌گاه در یک سطح به مرحله تحقق و اجرا نزدیک نشدند اما در این گزارش دست روی سه پروژه تلویزیونی گذاشتیم که خیلی جدی به مرحله پیش‌تولید و انتخاب عوامل هم نزدیک شدند اما ناتمام ماندند.
در همین راستا خواستیم گفتگویی با حامد عنقا به‌عنوان تهیه‌کننده فیلم سینمایی «غریب» هم داشته باشیم تا روایت او از چگونگی شکستن طلسم روایت زندگی شهید بروجردی را در این گزارش داشته باشیم اما عنقا با تأکید براینکه گفتنی‌های بسیاری در این زمینه دارد، به دلیل مشغله این روزهای خود در فرآیند رساندن فیلم به جشنواره طرح ناگفته‌هایش را به آینده و پس از رونمایی از فیلم موکول کرد.
اما واقعاً اصلی‌ترین مانع در به سرانجام رسیدن پروژه‌های مرتبط با شهید بروجردی تا به امروز چه بوده است؟ روایت سینمایی «غریب» آیا می‌تواند این طلسم را بشکند و در جشنواره چهل و یکم فیلم فجر رونمایی شود؟
روایت اول) محمود غلامی: از تغییر مدیران آزار دیدیم!
محمود غلامی تهیه‌کننده‌ای است که در سال ۹۲ پیگیر به سرانجام رساندن سریال ۴۰ قسمتی «مردان دره گرگ» با محوریت شهید محمد بروجردی بود، پروژه‌ای به کارگردانی جمال شورجه که هیچ‌گاه به مرحله تولید نرسید.
غلامی در گفتگو با خبرنگار مهر درباره دلایل به سرانجام رسیدن این پروژه توضیح داد: واقعیت این است که من نزدیک به ۱۰ سال درگیر این پروژه بودم اما به هر دلیلی به نتیجه نرسید. فکر می‌کنم اولین کسی که فیلمنامه‌ای با موضوع شهید بروجردی را در دست گرفت و با آقای جمال شورجه برای کارگردانی آن وارد مذاکره شد، من بودم اما از مقطعی به بعد نظر مدیران تغییر کرد و تصمیم گرفتند فیلمی در این زمینه ساخته نشود. این اواخر بار دیگر سیمافیلم به من پیشنهاد داد که یک مینی‌سریال درباره شهید بروجردی کار کنم که من آن را نپذیرفتم چرا که گفتم ایشان خیلی بیشتر از یک مینی‌سریال می‌ارزد.
وی تأکید کرد: مدیران سیما عزم ساخت این پروژه را داشتند اما در حد بودجه خود می‌خواستند این کار را به سرانجام برسانند. من خودم را یکی از کارشناسان در حوزه زندگی شهید بروجردی می‌دانم و معتقدم اینگونه نیست که بتوان در قالب یک مینی‌سریال و یا یک فیلم سینمایی به این شهید پرداخت. ایشان یک پشتوانه عظیم فعالیت در سال‌های قبل از انقلاب داشته‌اند اما بسیاری فکر می‌کنند شهید بروجردی محدود به بعد از انقلاب و جنگ بوده است. به همین دلیل هم به این سادگی‌ها نمی‌توان درباره این شهید فیلم و سریال ساخت.
غلامی: کاری که من قصد ساخت آن را داشتم، سریالی در ۴۰ قسمت بود که آن زمان حدود ۶۰ میلیارد تومان بودجه برای آن برآورد کرده بودیم که تأمین آن برای تلویزیون سخت بود. به همین دلیل تصمیم گرفتند پروژه‌های کوچک‌تری درباره ایشان ساخته شود غلامی درباره موانع موجود در مسیر ساخت پروژه‌ای درباره شهید بروجردی گفت: موانع خاصی به‌لحاظ محتوایی وجود ندارد و اتفاقاً همه می‌خواستند که این کار به سرانجام برسد اما حدس می‌زنم مانع اصلی مربوط به مسائل اقتصادی شود. کاری که من قصد ساخت آن را داشتم، سریالی در ۴۰ قسمت بود که آن زمان حدود ۶۰ میلیارد تومان بودجه برای آن برآورد کرده بودیم که تأمین آن برای تلویزیون سخت بود. به همین دلیل تصمیم گرفتند پروژه‌های کوچک‌تری درباره ایشان ساخته شود.
این تهیه‌کننده درباره تعامل با خانواده و نزدیکان شهید بروجردی هم توضیح داد: من شخصاً با خانواده بروجردی رفت و آمد داشتم و در مراحل تحقیق خیلی با هم آشنا شده بودیم. با همرزمان شهید هم آشنایی بسیاری داشتم. فیلمنامه‌ای هم که نوشته بودیم را همه آن‌ها تأیید کرده بودند اما متأسفانه این کار به سرانجام نرسید.
وی درباره اصلی‌ترین ملاحظات موجود در فرآیند ساخت فیلم و سریال درباره شهید بروجردی گفت: برای پرداختن به هر موضوعی باید شرایط زمانی و اجتماعی مرتبط با آن را در نظر بگیریم. درباره شهید بروجردی هم بالاخره مسائل وجود دارد که باید ببینیم چه نسبتی با امروز می‌تواند داشته باشد. ایشان به‌شدت اهل گذشت بود و دکترین خاصی در زندگی خود داشت، در مقطعی حتی لباس سپاه را از تن درمی‌آورند و با لباس بسیج به فعالیت‌های خود ادامه می‌دهند. در شرایط فعلی بخش‌هایی این ویژگی‌ها قابل بیان نیست. زندگی شهید بروجردی بسیار عمیق‌تر از یک داستان ساده درباره فرد مسلمانی که به جبهه رفت و شهید شد، است. فیلمنامه ما برای این پروژه کامل بود، نزدیک به دو سال برای تحقیقات این سریال وقت گذاشتیم و قرار بود با آقای شورجه آن را بسازیم اما تغییر مدیران کمی ما را آزار داد و کار بی‌نتیجه ماند.
روایت دوم) علی آشتیانی‌پور: هنوز نمی‌دانم چرا به تولید نرسیدیم!
علی آشتیانی‌پور تهیه‌کننده پروژه دیگری با محوریت شهید بروجردی و سفارش سیمافیلم بود که در سال ۱۴۰۰ قرار بود به مرحله تولید برسد اما آن هم ناتمام ماند.
این تهیه‌کننده سینما و تلویزیون در گفتگو با خبرنگار مهر درباره تجربه خود از این پروژه گفت: من هنوز امیدوارم سریالی که با موضوع شهید بروجردی در دست داشته‌ام، روزی ساخته شود. تلویزیون در مقطعی از ما دعوت کرد که این سریال را دست بگیریم و قرار شد زحمت نگارش آن را هم حسین تراب‌نژاد برعهده داشته باشد. مطالعات و تحقیقات بسیار خوبی هم در این زمینه داشت. حتی قرارها و جلساتی را با خانواده شهید داشتیم. منتظر بودیم قراردادهای مربوطه با تلویزیون منعقد شود اما اینکه چرا تا الان این اتفاق رخ نداده است را خودم هم دلیلش را نمی‌دانم!
وی افزود: تا جایی که من اطلاع دارم حتی فرماندهان نظامی مرتبط با این سوژه، اصرار بسیار زیادی داشتند که این پروژه به سرانجام برسد اما دلیل عدم پیشرفت آن تا امروز را نمی‌دانم. همچنان ولی منتظریم که این اتفاق رخ دهد.
آشتیانی‌پور تأکید کرد: احتمالاً دلیل اصلی در این زمینه مربوط به فرآیند جذب منابع مالی بوده است. آنچه در جلسات و گفتگوها شاهد بودیم و شنیدیم این بود که همه انگیزه لازم برای ساخت این کار را داشتند، اما نتیجه آن تا به امروز همین بلاتکلیفی بوده است که درباره‌اش حرف می‌زدیم.
این تهیه کننده درباره تعامل با خانواده و نزدیکان شهید بروجردی هم تأکید کرد: در این زمینه جلسه‌ای را با همسر و فرزند این شهید داشتیم که همراهی بسیار خوبی با ما داشتند. توضیحات و خاطرات بسیار خوبی را هم در اختیار نویسنده فیلمنامه قرار دادند. تنها اصرارشان این بود که آنچه در واقعیت وجود داشته است به تصویر کشیده شود. از ما فقط تعهد به موضوع می‌خواستند که سفارش و حساسیت کاملاً به حقی هم بود. هیچ‌گونه حساسیت بی‌مورد و دست و پاگیر در این زمینه نداشتند.
آشتیانی‌پور: زمانی که بحث پروژه سینمایی مطرح شد، من پیگیر کار از مسئولان سیما شدم و گفتند زاویه نگاه ما در این سریال متفاوت است و ساخت آن پروژه تداخلی در این کار ایجاد نمی‌کند. حتی از ما خواستند نگارش فیلمنامه را هم ادامه دهیم اما واقعاً نمی‌دانم چرا به رغم تمام این مسائل هنوز کار به سرانجام نرسیده است وی درباره دسترسی به منابع مرتبط هم توضیح داد: از آنجایی که شهید بروجردی در سال‌های اولیه جنگ شهید شده‌اند، خاطرات و منابع موجود درباره ایشان محدود است. بخشی از منابع مرتبط با قبل از انقلاب بود که هنوز شهید آنچنان شناخته‌شده نبود، در ایام انقلاب به‌واسطه فعالیت‌های مبارزاتی و زندان اسنادی وجود داشت و بعد از آن هم در رأس کار بودند و وقتی قائله کردستان پیش می‌آید، نقش پررنگی پیدا می‌کنند و بعد هم در جنگ به شهادت می‌رسند. درباره این مقاطع هر آنچه درباره ایشان وجود داشت را بررسی کردیم. اصرار داشتیم خاطرات دسته اول دوستان نزدیک و همرزمان شهید را هم از دست ندهیم. در مجموع به لحاظ تولیدی هیچ مشکلی نداشتیم و به همین دلیل حدس می‌زنم پروژه به دلیل مسائل مالی متوقف مانده است. اگر دلیل دیگری وجود داشته باشد، من از آن بی‌اطلاعم.
آشتیانی‌پور تأکید کرد: زمانی که بحث پروژه سینمایی مطرح شد، من پیگیر کار از مسئولان سیما شدم و گفتند زاویه نگاه ما در این سریال متفاوت است و ساخت آن پروژه تداخلی در این کار ایجاد نمی‌کند. حتی از ما خواستند نگارش فیلمنامه را هم ادامه دهیم اما واقعاً نمی‌دانم چرا به رغم تمام این مسائل هنوز کار به سرانجام نرسیده است. علی‌رغم آنکه در ابتدا این پروژه جزو اولویت‌های سازمان اعلام می‌شد، با گذشت بیش از یک سال، هنوز اتفاق قابل قبولی در این زمینه رخ نداده است.
این تهیه‌کننده افزود: آنچه مشخص است، این است که پرداختن به موضوعاتی از این دست، کار بخش خصوصی نیست. بخش خصوصی نمی‌تواند مسائل مالی و بودجه‌ای پروژه‌هایی از این دست را برعهده بگیرد. هزینه‌های تولید به حدی سرسام‌آور شده است که ساخت این پروژه‌ها کار بخش خصوصی نیست و تأمین منابع غیرخصوصی هم به تصمیم‌گیری مدیران بازمی‌گردد. گام اول شکل‌گیری پروژه‌هایی از این دست، تأمین منابع مالی است. اگر منابع وجود داشته باشد، تولید پروژه‌هایی از این دست خیلی دور از دسترس نیست. در عین اینکه نیاز به یک سعه‌صدر هم داریم تا بتوانیم به فرازهای مختلف یک شهید در یک پروژه بپردازیم. درباره برخی شهدا ممکن است محدودیت‌هایی در این زمینه وجود داشته باشد اما همچنان احساس می‌کنم مانع اصلی، مسائل مالی است.
روایت سوم) جواد نوروزبیگی: خوشحالیم که بالاخره ساخته می‌شود!
جواد نوروزبیگی که تهیه‌کنندگی پروژه «مسیح کردستان» با محوریت شهید محمد بروجردی را در سال ۸۹ برعهده داشته است، در گفتگو با خبرنگار مهر درباره تلاش‌های خود برای ساخت اثری مرتبط با این شهید توضیح داد: من دو سه نوبت به سمت این سوژه رفتم که یکی از آن‌ها در سال ۸۹ بود. آن سال مذاکراتی با تلویزیون داشتیم و حسین تراب‌نژاد هم مشغول نگارش متن کار شدند. همان مقطع به‌صورت هم عرض با ما تیم دیگری هم وجود داشت که با آن‌ها هم مذاکراتی شده بود. ما با مرکز بسیج سازمان صداوسیما کار را پیش می‌بردیم و همزمان شبکه یک با گروهی دیگر به‌صورت موازی مشغول کار بر روی این سوژه بود.
وی ادامه داد: ما اعلام کردیم حاضریم کنار بکشیم تا این دو پروژه یکی شود و به سرانجام برسد. هدف ما این بود که شرایط برای ساخت این سریال فراهم شود. عملاً من کنار کشیدم. آن زمان آقای مهدی فرجی در همکاری با شبکه یک پیگیر این پروژه بود و قرار بود کارگردانی آن را هم جمال شورجه برعهده داشته باشد. آن پروژه هم تا جایی پیش رفت، اما به پیش‌تولید هم نرسید.
نوروزبیگی در ادامه گفت: بعدها شرایطی پیش آمد که ما این پروژه را در بخش خصوصی پیش ببریم و فیلمنامه آن را هم براساس کتاب «مسیح کردستان» قرار شد بنویسیم. آقای محمدرضا گوهری این بار فیلمنامه کار را نوشت و تا مرحله انتخاب کارگردان هم پیش رفتیم اما مجدد اتفاقاتی رخ داد که ما پروژه را به مؤسسه اوج دادیم. مسئولان اوج با ما به این جمع‌بندی رسیدند که پیش‌تولید را آغاز کنیم و حتی فیلمنامه هم بازنویسی شود. این بار قرار شد بهروز شعیبی کارگردانی پروژه را برعهده داشته باشد. چند جلسه با بهروز شعیبی داشتیم و حتی لوکیشن‌هایی را دیدم. قرارداد هم منعقد شده بود اما در مقطع آغاز کار، اوج ناگهان تصمیم به توقف کار گرفت و پروژه کنسل شد. به لطف خدا حالا این پروژه در سازمان اوج مجدد کلید خورده است.
وی درباره دلیل سازمان اوج برای توقف پروژه شهید بروجردی در سال ۹۸ هم گفت: واقعیت این است که دلیل مشخصی به ما اعلام نشد. به‌خصوص که فیلمنامه‌ای که داشتیم در جمع‌بندی نهایی مورد تأیید قرار گرفت. کارگردانی کار را هم قرار بود بهروز شعیبی برعهده داشته باشد که مورد تأیید اوج بود. من هم که بسیار علاقه داشتم این همکاری با بهروز شعیبی شکل بگیرد. در مجموع اما در آن مقطع این تصمیم گرفته شد.
تهیه‌کننده سریال تلویزیونی «شوق پرواز» تأکید کرد: من تجربه ساخت پروژه شهید بابایی را هم در کارنامه خودم دارم. آنجا هم شرایط همین‌گونه بود. بالاخره این مسیرها باید طی شود تا به‌واسطه چکش‌کاری‌ها، فیلمنامه با کیفیت بهتری به تولید برسد. شاید پروژه‌ای که با سه سال پیش به‌دنبال ساخت آن بودیم، کیفیت پروژه‌ای که امروز دوستان اوج در دست تولید دارند را نمی‌داشت. پروژه شهید بابایی هم مسیری حدوداً ۱۲ ساله را طی کرده بود تا به ما رسید. قبل از ما تهیه‌کنندگان و کارگردانان دیگری پای کار آمده بودند اما سرانجام به من و یدالله صمدی رسید تا آن را به تولید برسانیم. درباره شهید بروجردی هم خوشحالی اصلی همه ما این است که بالاخره این پروژه دارد به سرانجام می‌رسد.
نوروزبیگی: وقتی قرار است چنین فیلمنامه‌ای درباره یک شهید و یا یک شخصیت ملی نوشته شود، طبیعتاً حساسیت‌های نسبت به آن زیاد می‌شود. این حساسیت‌ها هم از طرف خانواده وجود دارد و هم از طرف فرماندهان جنگ و هم‌رزمانی که همچنان در قید حیات هستند. ملاحظاتی هم از طرف جامعه وجود دارد. همه این جوانب باید در نظر گرفته می‌شد نوروزبیگی درباره اصلی‌ترین موانعی که موجب به سرانجام نرسیدن دورخیزهایش برای ساخت پروژه‌هایی درباره شهید بروجردی شده بودند هم گفت: اصلی‌ترین مسئله برای ما فیلمنامه بود. از همان مرحله‌ای که تصمیم به ساخت یک پروژه گرفته می‌شود، مناسبات مالی آن در زمینه فیلمنامه مطرح می‌شود. وقتی قرار است چنین فیلمنامه‌ای درباره یک شهید و یا یک شخصیت ملی نوشته شود، طبیعتاً حساسیت‌های نسبت به آن زیاد می‌شود. این حساسیت‌ها هم از طرف خانواده وجود دارد و هم از طرف فرماندهان جنگ و هم‌رزمانی که همچنان در قید حیات هستند. ملاحظاتی هم از طرف جامعه وجود دارد. همه این جوانب باید در نظر گرفته می‌شد. همه این ملاحظات در مرحله فیلمنامه وجود دارد.
این تهیه‌کننده درباره تأثیر حساسیت خانواده و نزدیکان در به تأخیر افتادن تولید پروژه‌ای درباره شهید بروجردی هم توضیح داد: براساس تجربه‌ای که ما داشتیم، خانواده شهید بروجردی بسیار همراه بودند و ما هیچ مسئله‌ای با خانواده و نزدیکان داشتیم. اتفاقاً مسئولان سپاه هم در این زمینه خیلی همراه بودند و با حساسیت تولید پروژه را دنبال می‌کردند. اطلاعاتی که درباره این شهید نیاز داشتیم را هم به خوبی در اختیار ما قرار می‌دادند. در این زمینه اتفاقاً انگیزه بسیار زیادی از طرف همرزمان شهید و فرماندهان سپاه وجود داشت و حمایت ویژه‌ای از کار داشتند و می‌خواستند به سرانجام برسد، اما طبیعتاً با حساسیت موضوع را دنبال می‌کردند. جایی اگر احساس می‌کردند در فیلمنامه مسیر غلطی را رفته‌ایم، روی موضع خود می‌ایستادند و درباره آن با ما بحث می‌کردند.
نوروزبیگی در ادامه با تأکید مجدد بر اهمیت فیلمنامه در پروژه‌های مرتبط با شهدا گفت: متأسفانه ما پروژه‌هایی درباره برخی شهدای شاخص داشته‌ایم که به‌خوبی ساخته نشده است. از آن طرف پروژه‌هایی درباره شهدای شاخص داشته‌ایم که به خوبی به سرانجام رسیده، دلیل اصلی در تفاوت این دو کیفیت، فیلمنامه است. مهم است که انرژی خوبی روی فیلمنامه گذاشته شود. واقعیت این است که در سینمای ایران، چه تهیه‌کنندگان، چه کارگردانان و چه حتی بازیگران، خیلی علاقه مند هستند در این حوزه کار کنند، اما مهم این است که کار با کیفیت مناسبی کلید بخورد.
وی در پایان گفت: بخش خصوصی هم نسبت به این سوژه‌ها بی‌توجه نیست اما برای ورود نیاز به برخی حمایت‌های دولتی هم دارد. حتی بخش خصوصی در این موضوعات به دنبال بازگشت سرمایه هم نیست. من با خیلی فعالان این حوزه صحبت کرده‌ام که مایل هستند در حوزه فیلم‌های دفاع مقدسی، حضور و فعالیت داشته باشند. تولید این فیلم‌ها هزینه‌های بسیار بالایی نیاز دارد و به همین دلیل حتماً بخش خصوصی برای ورود به این حوزه نیاز به حمایت دارد.