خبرگزاری مهر- گروه دین و اندیشه- فاطمه علی آبادی: امام رضا (ع) همزمان با شروع قرن سوم هجری وارد ایران شدند. از سال ۱۲ هجری قمری فتوحات اسلامی در ایران شروع شد و همزمان به ویژه در دوران حکومت امیرالمومنین علی (ع) مردم با خاندان آل بیت (ع) آشنا شدند و انس گرفتند و تشیع در این سرزمین نفوذ یافت. مناطقی مثل مدائن، قم و خراسان اولین مناطقی بودند که در همان سده اول هجری به تشیع گرایش پیدا کردند. در اینجا این سوال مطرح است که ورود امام رضا (ع) به ایران چه تأثیری در گسترش تشیع در بین ایرانیان داشت. به طور یقین تأثیر فرهنگ را در عقیده ملت‌ها را نمی‌توان انکار کرد. مردمی که تمدن اصیل و فرهنگی عمیق دارند به طور نسبی قدرت تمیز و تشخیص بیشتری از بقیه دارند و این خود عامل مهمی برای پذیرش آئین تشیع در ایران بود. یافته‌های پژوهشی نشان می‌دهد که ورود امام رضا (ع) تأثیر زیادی در گرایش‌ها و نگرش‌های اعتقادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی ایرانیان داشت؛ زیرا شخصیت علمی، معنوی و شیوه‌های اخلاقی و رفتاری امام رضا (ع) و تعاملات ایشان با مردم زمانی که در خراسان بودند نیز این تأثیر را دوچندان می‌کرد.
بر همین اساس برای بررسی نقش امام رضا (ع) در تعمیق و گسترش تشیع در ایران با حجت الاسلام رضا برادران نویسنده کتاب مدخل امام رضا (ع) و پژوهشگر تاریخ اهل بیت (ع) به گفتگو پرداختیم که حاصل آن را در ادامه می‌خوانید:
حجت الاسلام برادران در ابتدا گفت: پیش از پرداختن به موضوع نقش امام رضا (ع) در گسترش تشیع در ایران ذکر چند نکته ضروری است؛ ازجمله اینکه ایرانیان قبل از ورود امام رضا (ع) به ایران هم به اهل‌بیت (ع) علاقه‌مند بودند. اساساً علاقه به اهل‌بیت (ع) نزد ایرانیان از همان قرن نخست اسلام قابل‌مشاهده است. نوع رفتارهایی که امیرالمؤمنین (ع) با ایرانی‌ها که در کوفه و شهر انبار حضور داشتند - که در آن دوران از شهرهای قدیمی ایرانی به شمار می‌رفت و امروز در جغرافیای عراق قرار دارد، - نشان می‌دهد ایرانیان و به تعبیر اعراب «موالی» علاقه مستمر و قدیمی به اهل‌بیت (ع) داشتند.
برادران ادامه داد: البته این به معنای اینکه ایرانیان را بتوانیم شیعه به معنای اصطلاحی امروزی بدانیم نیست، اما به هر حال در زمره شیعیان حُبّی اهل‌بیت (ع) قرار می‌گرفتند. آن‌هایی که به اهل‌بیت (ع) علاقه‌مند بودند و حداقل ایشان را به عنوان نوادگان پیامبر (ص) دوست داشتند و به آن‌ها ابراز ارادت می‌کردند. نمونه بارز این محبت و علاقه را می‌توان در استقبال باشکوه مردم نیشابور از امام رضا (ع) مشاهده کرد. استقبال عظیمی که از امام رضا (ع) در نیشابور به عمل آمد، قطعاً در محبوبیتی ریشه دارد که از سال‌ها قبل اهل‌بیت (ع) در نزد ایرانیان داشت. استقبال باشکوه مردم نیشابور از امام رضا (ع) در شرایطی صورت گرفت که مأموران مأمون نسبت به ارتباط مردم با امام سختگیری‌هایی اعمال می‌کردند، اما باز هم نتوانستند مانع از این ابراز علاقه و ارادت بشوند.
پژوهشگر تاریخ اسلام گفت: نکته دیگری که باید موردتوجه قرار بگیرد این است که ایرانیان به ویژه اهل خراسان قبل از اینکه امام رضا (ع) به ایران بیایند، در متن قیام‌هایی که بر ضد حکومت‌های جور وقت شکل می‌گرفت حضور داشتند. برای مثال قیام یحیی بن زید بن علی بن حسین که در خراسان رخ داد، یکی از بارزترین این نمونه‌ها است. ایرانیانی که به اهل‌بیت (ع)، فرزندان و نوادگان آن‌ها علاقه‌مند بودند، در قیام‌هایی که توسط این افراد علیه حکومت شکل می‌گرفت، شرکت و از آن‌ها حمایت می‌کردند. در خصوص همین قیام مشهور است که تا یک سال بعضی از مردم خراسان، نام هر فرزند پسری که برای آن‌ها به دنیا می‌آمد را یحیی می‌گذاشتند و یا بعدها زنجیری که با آن یحیی بن زید را به بند کشیده بودند، قطعه‌قطعه کرده و به عنوان نگین انگشتری از آن استفاده می‌کردند. این رفتارها نشان می‌دهد که ایرانیان قبل از ورود امام رضا (ع) به ایران هم به اهل‌بیت (ع) علاقه‌مند بودند و به آن‌ها به عنوان نوادگان و منتسبان به رسول خدا (ص) ارادت خاصی داشتند؛ بنابراین ارادت ایرانیان به اهل‌بیت (ع) بسیار قدیمی است.
حجت الاسلام برادران افزود: به علاقه‌مندان به این موضوع توصیه می‌کنم کتاب تاریخ تشیع در ایران نوشته رسول جعفریان را مطالعه کنند، این کتاب در این زمینه بسیار جالب و خواندنی است.
این پژوهشگر تاریخ اهل بیت با اشاره به اهمیت حضور ثامن الائمه در ایران گفت: اما در مورد حضور امام رضا (ع) در ایران باید گفت که این مسئله اتفاقی بود که برای اولین بار می‌افتاد؛ یعنی برای نخستین بار در ایران - البته با جغرافیای امروزی آن - شاهد حضور یک امام هستیم؛ لازم به ذکر است امام علی (ع) به کوفه که آن زمان بخشی از ایران ساسانی بود رفته بودند، اما ایران با جغرافیای امروزی، تنها حضور امام رضا (ع) را درک کرده است. به‌هرروی نقش امام رضا (ع) در گسترش تشیع در ایران را می‌توان به دو مقطع زمانی عصر حیات امام رضا (ع) و بعد از شهادت امام رضا (ع) تقسیم کرد. چنان‌که در زمان حیات امام رضا (ع) نیز می‌توان نقش آن حضرت در گسترش تشیع را در چهار دسته تقسیم‌بندی کرد. دسته اول رفتارهای شخصی امام رضا (ع)، دسته دوم مهاجرت علویان و امامزادگان به ایران، دسته سوم اقدامات سیاسی دستگاه حاکم و دسته چهارم رشد کانون‌های شیعی در اثر مهاجرت امام رضا (ع) است.
وی افزود: یک بخش از تأثیر امام رضا (ع) در گسترش تشیع در ایران به رفتارهای شخصی امام رضا (ع) اعم از رفتارهای اجتماعی، علمی و سیاسی آن حضرت برمی‌گردد. در رفتارهای اجتماعی امام، مردم ایران از نزدیک شاهد برخورد بدون تکلف ایشان با مردم، تلاش امام برای برآورده کردن نیازهای مردم، دوری از روحیه اشرافی‌گری و ارائه مدل‌های جدید و تازه برای یک حکمران در پیش روی ایرانیان بودند. رفتارهای علمی امام رضا (ع) نیز مانند آنچه در مناظرات امام رخ داد، تأثیر زیادی روی مردم داشت. به نقل بزرگانی مانند شیخ صدوق، امام در جلسات علمی متعددی در ایران حضور داشتند و این رویدادها سبب شد مردم ایران با دانش فراوان اهل‌بیت (ع) به خصوص در حوزه‌های دینی از نزدیک آشنا شوند. امام رضا (ع) به عنوان یک شخصیت علمی بسیار برجسته هیچ‌گاه در مقابل هیچ‌کدام از صاحبان فکر آن زمان چه از ادیان دیگر و چه از فرقه‌های درون مذهبی کوچک‌ترین ضعفی نشان ندادند تا جایی که در آن زمان به عنوان عالم آل محمد (ع) شناخته شدند.
برادران ادامه داد: نکته دیگر درباره رفتارها و سیره سیاسی امام رضا (ع) است. امام رضا (ع) در عزل و نصب‌ها دخالت نمی‌کرد اما رفتار ایشان به‌گونه‌ای بود که مردم امام را به عنوان یک شخصیت سیاسی محبوب دوست داشتند. امام رفتارهای بسیار خردمندانه‌ای با بزرگان ایران همچون فضل بن سهل، طاهر بن حسین و سایر شخصیت‌ها داشتند. چنان‌که امام رضا (ع) با بعضی از منتسبان خود را که بعضاً با قیام‌ها و هیجان‌های بی‌مورد باعث هراس در بین مردم شده بودند برخورد جدی داشتند. برای مثال می‌توان به «زید النار» که در منطقه بصره معروف شد و بعدازآن در منطقه اهواز اقداماتی را انجام داد، اشاره کرد. با اینکه او برادر امام بود اما حضرت به خاطر برخی اقدامات او، به توبیخ وی پرداختند.
حجت الاسلام برادران در ادامه افزود: دسته دوم در زمره عوامل اثرگذار در رشد تشیع در ایران آن هم در عصر حیات امام رضا (ع) به مهاجرت علویان و امامزادگان به ایران بازمی‌گردد. مهاجرت گسترده علویان و امامزادگان به ایران همزمان با هجرت امام به مرو آغاز شد و بعدازآن هم تا مدت‌های زیادی ادامه داشت. برخی مدعی هستند ۱۲ هزار ۶۷۳ نفر از سادات علوی یعنی رقمی نزدیک به ۱۳ هزار نفر از بزرگان علویان به دستور امام رضا (ع) یا به تبعیت از ایشان از مدینه و شهرهای مختلف عربستان یا عراق به سمت ایران حرکت کردند. شاید بارزترین نمونه آن‌ها، سفر حضرت معصومه (س) است که درنهایت به بیماری و رحلت ایشان در قم منجر شد، همچنین می‌توان به هجرت احمد بن موسی شاه‌چراغ (ع) و دیگر امامزادگان اشاره کرد. مهاجرت علوی‌ها و امامزادگانی که در زمان حیات امام رضا (ع) آغاز شد و بعدها هم با قوت و قدرت ادامه داشت، باعث شد فرهنگ و معارف تشیع در ایران بسط پیدا کند.
وی خاطرنشان کرد: سومین دسته از مسائلی که در زمان حیات امام رضا (ع) در گسترش فرهنگ تشیع در ایران نقش داشت به اقدامات سیاسی دستگاه حاکم وقت برمی‌گردد. این اقدامات به صورت ناخودآگاه و بدون اینکه دستگاه حاکم قصدی برای گسترش علاقه‌مندی به اهل‌بیت (ع) و تشیع در ایران داشته باشد، به این مسئله کمک می‌کرد. ازجمله این اقدامات می‌توان به ضرب سکه به نام امام رضا (ع) اشاره کرد که تأثیر بسیار زیادی داشت، حتی این سکه‌ها بسیار محبوب شدند. در ماجرای دیدار مردم قم با دعبل خزاعی نقل‌شده که وقتی دعبل از امام رضا (ع) «سکه‌های رضوی» را دریافت کرد، مردم قم حاضر شدند آن سکه‌ها را که هم به نام امام رضا (ع) بود و هم از دستان مبارک آن حضرت دریافت شده بود را به ده برابر قیمت از دعبل خریداری کنند. این نشان می‌دهد که ضرب سکه‌های رضوی نیز در گسترش فرهنگ تشیع نقش داشت. شایان‌ذکر است که کتاب‌ها و مقالاتی راجع به سکه‌های رضوی نوشته شده که اطلاعات خوبی به علاقه‌مندان در این زمینه می‌دهد. امروز هم برخی از این سکه‌ها وجود دارد که در موزه ملک در تهران و برخی موزه‌های کشور نگهداری می‌شود.
این پژوهشگر تاریخ اهل بیت ادامه داد: اقدام دیگر حکومت مربوط به انتخاب رنگ سبز است. قبل از امام رضا (ع) رنگ جامه‌ها و پرچم‌های علویان غالباً سفید بوده است، اما اقدام مأمون در تغییر نماد عباسی‌ها از سیاه به سبز که با ورود امام رضا (ع) به مرو انجام شد، سبب گردید رنگ سبز به عنوان نمادی جدید برای تشیع شناخته شود. بعدازاین جریان بود که سبزپوشی و عمامه‌های سبز در مناطقی از ایران کم‌کم رشد و گسترش پیدا کرد که نمونه‌های آن را امروز می‌توان در سادات خراسان مشاهده کرد که ریشه‌اش به همان زمان برمی‌گردد. نکته دیگر درباره لقب «رضا» است، چه این لقب را مأمون به امام رضا (ع) داده باشد و چه خود امام این لقب را انتخاب کرده و از جانب خداوند باشد، به هر حال لقب رضا یک لقب بسیار محبوب و تبدیل به یک نماد گردید و به عنوان نشانی از اهل‌بیت (ع) و تشیع در ایران گسترش پیدا کرد.
برادران گفت: چهارمین دسته از مسائلی که در زمان حیات امام رضا (ع) به رشد و گسترش تشیع در ایران کمک کرد، رشد کانون‌های شیعی است. در اثر مهاجرت امام رضا (ع) کانون‌های شیعی که در قم، ری و سایر نقاط کشور وجود داشت به مرور رشد و گسترش و بروز و جلوه بیشتری پیدا کرد و درنهایت به رشد تشیع در ایران کمک کرد.
وی افزود: چهار دسته‌ای که ذکر شد برخی از عواملی بودند که در زمان حیات امام رضا (ع) در گسترش فرهنگ تشیع در ایران نقش داشتند، اما ازجمله عواملی که بعد از شهادت امام رضا (ع) در این مهم نقش داشت می‌توان به سه عامل اشاره کرد؛ عامل اول نقش مزار امام رضا (ع) است که باعث ایجاد علاقه‌مندی به اهل‌بیت (ع) و سفر بزرگان دینی شیعه و سنی به این دیار شد. شیخ صدوق ازجمله بزرگان و عالمان شیعه است که به مشهد سفر کرده است، از بزرگان اهل‌سنت نیز می‌توان به ابن‌حبان اشاره کرد که به گفته خودش مرتب به زیارت قبر امام رضا (ع) می‌رفت و با توسل به آن حضرت مشکلات و حاجاتش برآورده می‌شد. حتی حاکم نیشابوری به عنوان یکی از بزرگان اهل‌سنت کتابی با عنوان «مفاخر الرضا» نوشته که متأسفانه اصل کتاب از میان رفته است. این‌ها نشان می‌دهد که جایگاه امام رضا (ع) و مزار شریف آن حضرت در میان بزرگان شیعه و سنی جایگاهی بسیار رفیع و ویژه داشته است.
عامل دیگر بعد از شهادت نقش ساداتی است که به عموماً با عنوان «ابن الرضا» شناخته می‌شوند. نقش سادات ابن الرضا و همچنین نقش جریان‌های درون شیعی مانند زیدیه در تحولات بعدی نقش برجسته‌ای است. این جریان‌ها عمدتاً از علاقه‌مندی‌های عمومی به اهل‌بیت (ع) استفاده کردند و توانستند در ایران به خصوص در منطقه مازندران کانون‌های شیعی به وجود بیاورند.
عامل دیگری که در گسترش فرهنگ تشیع در ایران نقش داشت، قدمگاه‌های امام رضا (ع) است. به رغم اینکه مأمون خیلی تأکید داشت که امام از کانون‌های شیعی مانند کوفه و قم عبور نکند، اما بعدها در اماکنی که امام ازآنجا برای سفر به مرو عبور کرده بود، بناهایی ساخته شد که می‌توان به اهواز، منطقه فارس و خراسان اشاره کرد. لذا همین مسئله نیز به گسترش مکتب اهل‌بیت (ع) کمک کرد. در زمینه سفر امام از مدینه تا مرو، کتاب خوبی با عنوان جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا (ع) از مدینه تا مرو به قلم آقای جلیل عرفان‌منش نوشته شده که در آن مسیر سفر امام رضا (ع) بررسی و تقریباً بازسازی شده است. شاید بتوان گفت آن تحولی که در اثر هجرت پیامبر خدا (ص) از مکه به مدینه ایجاد و سبب نوزایی و گسترش اسلام و خروج اسلام از بن‌بست شد در هجرت امام رضا (ع) نیز تا حدی وجود داشت. چنان‌که هجرت امام رضا (ع) از مدینه به مرو سبب برکات فراوان در این منطقه شد که یک نمونه آن پررنگ‌تر شدن علاقه‌مندی مردم ایران به اهل‌بیت (ع) به ویژه امام رضا (ع) است.
حجت الاسلام برادران خاطرنشان کرد: در آخر باید گفت که درباره امام رضا (ع) و ایران کتاب‌های خوبی مانند کتاب «امام رضا (ع) و ایران» نوشته سید حسین حر نوشته شده است. مقالاتی نیز در این زمینه به رشته تحریر درآمده است. آستان قدس نیز تحقیقات خوبی صورت داده و دانشنامه امام رضا (ع) توسط آستان قدس در حال تهیه و تدوین است؛ اما به نظر می‌رسد هنوز هم می‌شود راجع به موضوع امام رضا (ع) و ایران کارهای بیشتری انجام داد.