به گزارش خبرنگار مهر، پس از اینکه اهل مدینه با پیامبر (صلی الله علیه و آله) بیعت کردند و کفار قریش از این پیمان اطلاع یافتند چهل نفر از اشراف در دارالندوه گرد آمدند و تصمیم گرفتند که که از هر عشیره‌ای یک نفر حاضر شوند و این گروه به طور ناگهانی به خانه حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) هجوم برند و او را بکشند و بدین ترتیب قاتل مشخص نمی‌شود و خونخواهی معنایی نخواهد داشت و بنی هاشم مجبور می‌شوند به دیه راضی شوند.
خداوند با نزول آیه ۳۰ سوره مبارکه انفال «وَ إِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذینَ کَفَرُوا لِیُثْبِتُوکَ أَوْ یَقْتُلُوکَ أَوْ یُخْرِجُوکَ وَ یَمْکُرُونَ وَ یَمْکُرُ اللَّهُ وَ اللَّهُ خَیْرُ الْماکِرینَ: و [یاد کن] هنگامی را که کافران در باره تو نیرنگ می‌کردند تا تو را به بند کَشَند یا بکُشند یا [از مکّه] اخراج کنند، و نیرنگ می‌زدند، و خدا تدبیر می‌کرد، و خدا بهترین تدبیرکنندگان است.» پیامبر خویش را از این واقعه آگاه نمودند.
شب اول ربیع الاول سال سیزدهم یا چهاردهم بعث حضرت علی بن ابیطالب (علیه السّلام) با اینکه احتمال کشته شدن ایشان بسیار زیاد بود در بستر پیامبر (صلی الله علیه و آله) خوابیدند و پیامبر به غار ثور رفتند و از آنجا به مدینه هجرت فرمودند.
هنگامی که مشرکین به خانه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) یورش بردند و حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) را به جای پیامبر (صلی الله علیه و آله) در بستر یافتند و از هدف خود بازماندند.
به دلیل این فداکاری و از خودگذشتی حضرت علی بن ابیطالب (علیه السّلام) خداوند آیه ۲۰۷ سوره مبارکه بقره را در فضیلت حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) نازل فرمودند:
«وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْری نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ»
و از میان مردم کسی است که جان خود را برای طلب خشنودی خدا می‌فروشد، و خدا نسبت به [این] بندگان مهربان است.
حضرت امیرالمومنین (علیه السلام) به واقعه لیله المبیت در نامه‌ای که به معاویه در سال ۳۶ هجری نوشتند چنین اشاره کردند: «خویشاوندان ما از قریش می‌خواستند پیامبر (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) را بکشند و ریشه ما را در آورند و در این راه اندیشه‌ها از سرگذراندند و هر چه خواستند نسبت به ما انجام دادند.» (۱)
شأن نزول آیه ۲۰۷ سوره مبارکه بقره
به اتفاق خاصه و عامه این آیه شریفه در شأن حضرت امیر المؤمنین (علیه السّلام) نازل شد و اکثر علمای عامه از جمله فخر رازی در تفسیر کبیر، نیشابوری، حافظ ابو نعیم در نزول آیات، احمد در مسند، سمعانی در فضائل، غزالی در احیا العلوم، ثعلبی در تفسیر خود از سدّی اقرار نموده اند و ابن عباس روایت نموده است که در شب غار، چون حضرت سید ابرار (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) به امر پروردگار عزیمت هجرت از مکه فرمود، علی بن ابی طالب (علیه السّلام) را خواند و عمر آن سرور بیست و یک سال بود. فرمودند: یا علی قریش اتفاق نموده است که امشب به سر من آیند و مرا هلاک کنند، حکم خدا آن است که تو در بستر من بخوابی و برد سبز مرا روی خود پوشانی تا من بیرون روم. علی (علیه السّلام) عرض کردند: اگر من چنین کنم آسیبی به حضرت تو نرسد؟ فرمودند: بلی من در امان حضرت حق باشم. حضرت چون این بشارت شنید، گفتند: الآن طاب الموت و پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمودند: بعد از من در مکه توقف و اعلام کن هرکه نزد پیغمبر امانتی یا دینی دارد بیاید. پس از انجام آن با مادر خود به مدینه متوجه شو.
امیر المؤمنین (علیه السّلام) در رختخواب پیغمبر (صلی الله علیه و آله) خوابیدند، قریش خانه را محاصره نمودند در آن شب سنگ بسیار از هر طرف به خوابگاه پیغمبر انداختند و حضرت ابداً حرکت ننمود با کمال اطمینان خود را به پروردگار تسلیم نمود. وقت صبح همه به یکبار با شمشیرهای برهنه به خوابگاه وارد شدند، نزدیک که رسیدند حضرت امیر المؤمنین (علیه السّلام) نهیبی بر ایشان و با شمشیر حمله نمود، تمام قریش هراسان شدند. ابو جهل و خالد بن ولید و رؤسای قریش چون صلابت حضرت را دیدند، گفتند: یا علی ما را با تو کاری نیست، مقصود ما پسر عم تو باشد، بگو کجا رفته است؟ فرمودند: هر جا تشریف برده در امان خدا و مأمون از کید شما باشد. پس ناامید برگشتند.
خطیب خوارزمی از علما عامه در کتاب مناقب خود نقل نموده که صبح شب غار، جبرئیل بسیار خوشحال و خرّم بر حضرت رسالت (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) نازل شد. حضرت پرسیدند: تو را بسیار شادمان می بینم سبب چیست؟ گفت: یا رسول اللّه، چگونه خوشحال نباشم و حال آنکه حق تعالی برادر و پسر عمّ و وصی تو را اکرام بزرگی فرموده است. حضرت پرسید: چه اکرام در حق برادرم فرموده است؟ گفت: خدای تعالی به عبادت شب گذشته علی بن ابیطالب (علیه السّلام) مباهات فرمود بر ملائکه و حمله عرش و ایشان را اعلام نمود که من چنین بنده مطیع دارم، نقد جان خود را نثار حبیب من گردانید و او را از شرّ دشمنان رهانید. (۲)
شأن نزول آیه «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ» (سوره مبارکه بقره، آیه ۲۰۷) در بسیاری از تفاسیر و کتاب‌ها مربوط به واقعه لیله المبیت دانسته شده است:
فی تفسیر علی بن إبراهیم قوله: «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ» قال: ذلک أمیر المؤمنین علیه السلام، و معنی یشری نفسه یبذلها .(۳)
در تفسیر علی بن ابراهیم درباره این سخن خداوند متعال «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ» نقل شده است: آن درباره حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) است و معنی جان خود را می‌فروشند یعنی بذل و بخشش می‌نمایند.
و روی انه لما نام علی فراشه قام جبرئیل عند رأسه و میکائیل عند رجلیه و جبرئیل ینادی: بخ بخ، من مثلک یا بن أبی طالب یباهی الله تعالی بک الملائکة؟ (۴)
و نقل شده است هنگامی که خوابید حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) در بستر پیامبر (صلی الله علیه و آله) جبرئیل در بالای سر او قرار گرفت و میکائیل در نزد پاهای ایشان و جبرئیل گفت: به به آفرین به مانند تویی ای پس ابوطالب خدای تعالی در نزد ملائکه به تو مباهات می‌کند.
الشیخ فی (أمالیه) قال حدثنا جماعة عن أبی المفضل قال حدثنا محمد بن أحمد بن یحیی ابن صفوان الإمام بأنطاکیة قال حدثنا محفوظ بن بحر قال حدثنا الهیثم بن جمیل قال حدثنا قیس بن الربیع عن حکیم بن جبیر عن علی بن الحسین (صلوات الله علیه) فی قول الله عز و جل: وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ. قال: «نزلت فی علی (علیه السلام) حین بات علی فراش رسول الله (صلی الله علیه و آله)» (۵)
در کتاب امالی با اسنادی از حضرت امام زین العابدین (علیه السّلام) روایت نموده است که فرمودند این آیه «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ» در حق امیر المؤمنین (علیه السّلام) نازل شده است هنگامی که در رختخواب پیغمبر اکرم خوابیدند. (۶)
در تفسیر نور الثقلین، جلد اول صفحه ۲۰۵، نهج الحق و کشف الصدق صفحه ۱۷۶، الأمالی طوسی صفحه ۲۵۳، تفسیر فرات الکوفی صفحه ۶۵ نیز به این مطلب اشاره شده است.
احادیث ائمه معصومین (علیهم السّلام) درباره ایثار حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) و نزول آیه ۲۰۷ سوره مبارکه بقره در فضیلت ایشان
«ابوسعید خدری می‌گوید: شبی که حضرت محمد مصطفی (صلی اللَّه علیه و آله) قصد مهاجرت از مکّه به مدینه داشتند و در غار ثور مخفی شدند، حضرت علی بن ابی طالب (علیه السّلام) برای حفظ جان رسول خدا و خانواده اش در بستر آن حضرت خوابیدند. خداوند بزرگ به جبرئیل و میکائیل فرمودند: بین شما دو تن، برادری قرار می‌دهم و عمر یکی را طولانی‌تر از دیگری می‌کنم. یکی از شما عمر طولانی را انتخاب کند، امّا هر دو عمر طولانی را برگزیدند و هر یک عمر طولانی را برای خود خواستند. خدای سبحان فرمود: حالا ایثار و از خود گذشتگی علی بن ابی طالب (علیه السّلام) را بنگرید و بدانید بین نبی (صلی اللَّه علیه و آله) و علی (علیه السّلام) هم برادری برقرار کردم، علی (علیه السّلام) در بستر برادرش مصطفی (صلی اللَّه علیه و آله) خوابیده است.
هر دو به زمین هبوط کنید و او را از شرّ دشمنانش حفظ کنید. جبرئیل و میکائیل به خانه رسول خدا (صلی اللَّه علیه و آله) وارد شدند. جبرئیل در بالای سر علی (علیه السّلام) و میکائیل در پایین پای ایشان قرار گرفت و جبرئیل ندا می‌داد: ای پسر ابوطالب، مبارک باد بر تو، خدای بزرگ به واسطه این ایثار تو بر ملائکه آسمان‌ها مباهات و افتخار می‌کند. سپس آیه «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ» در آن شب به پاس از خود گذشتگی حضرت علی (علیه السّلام) نازل شد.» (۸)
این حدیث در منابع دیگری از جمله تذکرة الخواص از ابن جوزی صفحه ۴۱ و کفایة الطالب از گنجی شافعی صفحه ۲۳۹ و نور الابصار از شبلنجی صفحه ۸۶ هم آمده است
أَخْبَرَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْجُرْجَانِیُّ، قَالَ أَخْبَرَنَا أَبُو طَاهِرٍ السُّلَمِیُّ قَالَ أَخْبَرَنَا جَدِّی أَبُو بَکْرٍ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ مُسْلِمٍ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو دَاوُدَ عَنْ أَبِی عَوَانَةَ عَنْ أَبِی بَلْجٍ [یَحْیَی بْنِ سُلَیْمٍ] عَنْ عَمْرِو بْنِ مَیْمُونٍ الْأَوْدِیِّ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ [قَالَ:] إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (ص) لَمَّا انْطَلَقَ لَیْلَةَ الْغَارِ أَنَامَ عَلِیّاً فِی مَکَانِهِ وَ أَلْبَسَهُ بُرْدَهُ فَجَاءَتْ قُرَیْشٌ تُرِیدُ أَنْ تَقْتُلَ النَّبِیَّ فَجَعَلُوا یَرْمُونَ عَلِیّاً وَ هُمْ یَرَوْنَهُ النَّبِیَّ (ص) وَ قَدْ لَبِسَ بُرْدَهُ وَ جَعَلَ عَلِیٌّ یَتَضَوَّرُ فَنَظَرُوا فَإِذَا هُوَ عَلِیٌّ فَقَالُوا: إِنَّکَ أَنْتَ تَتَضَوَّرُ وَ کَانَ صَاحِبُکَ لَا یَتَضَوَّرُ وَ قَدْ أَنْکَرْنَا ذَلِکَ. (۹)
ابن عباس چنین نقل می‌کند: «رسول خدا (صلی اللَّه علیه و آله) در شب هجرت به سوی غار حرکت کرد، حضرت علی (علیه السّلام) لباس آن حضرت را پوشید و در بستر او خوابید، قریش برای کشتن حضرت نبی اکرم (صلی اللَّه علیه و آله) خانه را محاصره کردند.
آن جماعت قصد حمله به حضرت علی (علیه السّلام) را داشتند، چون او را نبی اکرم (صلی اللَّه علیه و آله) می‌پنداشتند، امّا وقتی با دقت از نزدیک نگاه کردند، دیدند حضرت علی (علیه السّلام) است که در بستر پیامبر (صلی اللَّه علیه و آله) قرار گرفته است.
گفتند: ای علی، خود را به شکل صاحب خویش درآوردی و ما را به اشتباه انداختی.
ابوعبدالله شیرازی با اسنادی از حکیم بن جبیر نقل می‌کند از حضرت علی بن حسین (علیه السّلام) در باره آیه «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ» سوال شد آن حضرت فرمودند: «آن هنگام که علی بن ابی طالب علیه السّلام در بستر رسول خدا (صلی اللَّه علیه و آله) آرمید و آن حضرت غار را پناهگاه خود ساخت، آیه شریفه فوق نازل شد و علی (علیه السّلام) نیز فرمودند: وقیت بنفسی خیر من وصی الحصی * و اکرم خلق طاف بالبیت و الحجر و بتّ اراعی منهم ما ینو بنی * و قد صبرت نفسی علی القتل و الاسر محمّد لمّا خاف ان یمکروا به* فنجّاه ذو الطول العظیم من المکر و بات رسول اللَّه فی الغار آمناً * فما زال فی حفظ الاله و فی ستر. (۱۲)
اشاره به واقعه لیله المبیت در کتب عامه
احمد بن حنبل در مسند خود در حدیث مفصلی که آن را از عمر بن میمون نقل کرده است و این حدیث مشتمل بر ده منقبت و فضیلت برای علی بن ابی طالب است که به آنها پیامبر اکرم شهادت داده است، از جمله در تفسیر آیه: «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ: بعضی از مردم جان خود را در برابر خشنودی خدا می‌فروشند و خداوند نسبت به بندگانش مهربان است» گفت: علی نفس خود را فروخت، لباس رسول خدا را پوشید سپس در جایگاه او خوابید. گفت: مشرکان تا صبح مراقب بستر بودند به خیال این که رسول خدا در آن است.
در روایت است که بر سر علی (علیه السلام) مثل پیامبر سنگ ریخته می‌شد و او از شدت درد به خود می‌پیچید و سرش را با پارچه پیچیده بود و بیرون نمی‌آورد تا صبح شد بعد سرش را بیرون آورد همین که شناختند گفتند چون ما ترا به جای محمد (صلی اللَّه علیه و آله و سلّم) گرفته بودیم، سنگ می‌انداختیم بعد که شناختیم دیگر سنگ نمی‌اندازیم.
مفسر معروف اهل تسنن «ثعلبی» در تفسیر این آیه به سند خود گفته: هنگامی که پیامبر تصمیم گرفت مهاجرت کند، برای ادای قرضهای خود و تحویل دادن امانتهائی که نزد او بود، علی (علیه السلام) را به جای خویش قرار داد و شب هنگام که می‌خواست به سوی «غار ثور» برود و مشرکان اطراف خانه او را برای حمله به او محاصره کرده بودند، دستور داد علی (علیه السلام) در بستر او بخوابد و پارچه سبز رنگی (برد حضرمی) که مخصوص خود پیامبر بود روی خود بکشد، در این هنگام خداوند به «جبرئیل» و «میکائیل» وحی فرستاد که من بین شما برادری ایجاد کردم و عمر یکی از شما را طولانی‌تر قرار دادم کدامیک از شما حاضر است، ایثار به نفس کند و زندگی دیگری را بر خود مقدم دارد، هیچکدام حاضر نشدند به آنها وحی شد، اکنون علی (علیه السلام) در بستر پیغمبر من خوابیده و آماده شده جان خویش را فدای او سازد به زمین بروید و حافظ و نگهبان او باشید.
هنگامی که جبرئیل بالای سر و میکائیل پایین پای علی (علیه السلام) نشسته بودند، جبرئیل می‌گفت: «بخّ بخّ من مثلک یا بن ابی طالب» به‌به آفرین بر تو ای علی خداوند به واسطه تو بر فرشتگان مباهات می‌کند.
و در این هنگام آیه فوق نازل شد و به همین دلیل آن شب تاریخی به نام «لیلة المبیت» نامیده شده است این حدیث را فقیه شافعی ابن مغازلی در کتاب «المناقب» به طور مسند روایت کرده است. (۱۳)
دعای حضرت امیرالمومنین در لیله المبیت
در دو کتاب مصباح المتهجد و سلاح المتعبد و فلاح السائل به دعای ذیل به عنوان دعایی که حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) در لیله المبیت در بستر رسول خدا (صلی الله علیه آله) خواندند؛ ذکر شده است:
«أَمْسَیْتُ اللَّهُمَّ مُعْتَصِماً بِذِمَامِکَ الْمَنِیعِ الَّذِی لَا یُطَاوَلُ وَ لَا یُحَاوَلُ مِنْ شَرِّ کُلِّ غَاشِمٍ وَ طَارِقٍ مِنْ سَائِرِ مَنْ خَلَقْتَ وَ مَا خَلَقْتَ مِنْ خَلْقِکَ الصَّامِتِ وَ النَّاطِقِ فِی جُنَّةٍ مِنْ کُلِّ مَخُوفٍ بِلِبَاسٍ سَابِغَةٍ وَ لِأَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّکَ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ مُحْتَجِباً مِنْ کُلِّ قَاصِدٍ لِی بِأَذِیَّةٍ بِجِدَارٍ حَصِینٍ الْإِخْلَاصِ فِی الِاعْتِرَافِ بِحَقِّهِمْ وَ التَّمَسُّکِ بِحَبْلِهِمْ مُوقِناً أَنَّ الْحَقَّ لَهُمْ وَ مَعَهُمْ وَ فِیهِمْ وَ بِهِمْ أُوَالِی مَنْ وَالَوْا وَ أُجَانِبُ مَنْ جَانَبُوا فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَعِذْنِی اللَّهُمَّ بِهِمْ مِنْ شَرِّ کُلِّ مَا أَتَّقِیهِ یَا عَظِیمُ حَجَزْتُ الْأَعَادِیَ عَنِّی بِبَدِیعِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ إِنَّا جَعَلْنا مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَیْناهُمْ فَهُمْ لا یُبْصِرُونَ. (۱۴)
در روایتی نیز آمده است که وقتی حضرت امام جعفر بن محمّد صادق (علیه السّلام) وارد عراق شد (آن هنگام که منصور او را خواسته بود) مردم به سوی او گرد آمدند و عرض کردند: ای مولای ما، تربت مولایمان امام حسین (علیه السّلام) که شفابخش از هر درد و بیماری است، آیا موجب ایمنی از هر ترس و بیم نیز هست؟ حضرت فرمود: بله، هر گاه یکی از شما خواست که از هر خوف و ترس ایمن باشد، باید تسبیحی از تربت او را برگرفته و سه بار دعای لیلة المبیت حضرت علیّ علیه السّلام در رختخواب رسول اکرم (صلّی اللَّه علیه و آله) را بخواند. (۱۵) و دعای فوق را ذکر می‌نمایند.
پانوشتها
(۱) نهج البلاغة، صفحه ۴۸۹
(۲) تفسیر اثنا عشری، جلد ۱، صفحه ۳۷۱ – ۳۶۹
(۳) البرهان فی تفسیر القرآن، جلد ۱، صفحه ۴۴۱
(۴) البرهان فی تفسیر القرآن، جلد ۱، صفحه ۴۴۱
(۵) البرهان فی تفسیر القرآن، ج جلد ۱، صفحه ۴۴۲ – ۴۴۱
(۶) تفسیر جامع، جلد ۱، صفحه ۳۲۰ – ۳۱۹
(۷) شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، جلد ۱، صفحه ۱۲۳
(۸) شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، صفحه ۵۷ – ۵۶
(۹) شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، جلد ۱، صفحه ۱۲۶
(۱۱) شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، جلد ۱، صفحه ۱۳۱ - ۱۳۰
(۱۲) شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، ترجمه روحانی، صفحه ۵۹
(۱۳) الطرائف، ترجمه داود إلهامی، صفحه ۱۲۶ – ۱۲۵ به نقل از آن این روایت را خطیب بغدادی در جلد ۱۳، صفحه ۱۹۱ و هیثمی در مجمع خود جلد ۷، صفحه ۲۷ - فخر رازی در تفسیر کبیر خود در ذیل همین آیه، ابن اثیر در اسد الغابة، جلد ۴، صفحه ۲۵ و شبلنجی در نور الأبصار، صفحه ۷۷ و مناوی در کتاب کنوز الحقائق، صفحه ۳۱ و نسائی در خصایص صفحه ۸ و حاکم در مستدرک الصحیحین جلد ۳، صفحه ۴، محب طبری در ریاض النضرة، صفحه ۲۰۳ و در ذخایر العقبی، صفحه ۸۶ و متقی در کنز العمال، جلد ۸، صفحه ۳۳۳ و غزالی در کتاب احیا العلوم، جلد ۳، صفحه ۲۳۸ و صفوری در نزهة المجالس، جلد ۲، صفحه ۲۰۹ و سبط ابن جوزی حنفی در تذکرة الخواص صفحه ۲۱ و ابن هشام در سیره جلد ۲، صفحه ۲۹۱ و حلبی در سیره خود و یعقوبی در تاریخ خود جلد ۲، صفحه ۲۹ و طبری در تاریخ جلد ۲، صفحه ۹۹
(۱۴) مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، جلد ۱، صفحه ۹۲
(۱۵) ادب حضور (ترجمه فلاح السائل)، صفحه ۳۹۷
منابع
- قرآن کریم
- ادب حضور (ترجمه فلاح السائل)، علی بن موسی بن طاووس، ۱ جلد، قم، انصاری، چاپ: اول، ۱۳۸۰ ش.
- البرهان فی تفسیر القرآن، سید هاشم بحرانی، تهران، بنیاد بعثت، ۱۴۱۶ ق.
- تفسیر اثنا عشری، حسین بن احمد حسینی شاه عبدالعظیمی، تهران، میقات، ۱۳۶۳ ش.
- تفسیر جامع، سید محمد ابراهیم بروجردی، تهران، صدر، ۱۳۶۶ ش.
- شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، حسکانی عبید الله بن عبد الله، ترجمه روحانی، قم، دار الهدی، ۱۳۸۰
- شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، عبید الله بن عبدالله حسکانی، ۲ جلد، تهران، التابعة لوزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامی مجمع إحیاء الثقافة الإسلامیة، چاپ اول، ۱۴۱۱ ق.
- الطرائف علی بن موسی ابن طاووس، ترجمه داود إلهامی، ۱ جلد، قم، نوید اسلام، چاپ: دوم، ۱۳۷۴ ش.
- مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد، محمد بن الحسن طوسی، ۱ جلد، بیروت، مؤسسة فقه الشیعة، چاپ: اول، ۱۴۱۱ ق.
- نهج البلاغة، حضرت علی بن ابیطالب، محقق محمد بن حسین شریف الرضی، ترجمه محمد دشتی، ایران، قم، ۱۳۷۹