خبرگزاری مهر، گروه بین الملل: با گذشت هشت ماه از بحران اوکراین، در روزهای اخیر شاهد افزایش گمانه زنی‌ها مبنی بر استفاده روسیه از سلاح هسته‌ای علیه کی یف هستیم که البته این گمانه‌ها بی ارتباط با مواضع رسمی مقامات مسکو نیست.
«ولادیمیر پوتین» رئیس جمهوری روسیه از زمان شروع جنگ تاکنون چندین بار به سلاح‌های هسته‌ای اشاره کرده است. او یکبار در یک سخنرانی تلویزیونی گفت: من به وزیر دفاع و ستاد کل نیروهای مسلح دستور می‌دهم که نیروهای بازدارنده ارتش روسیه را در حالت ویژه خدمات جنگی قرار دهد.
نیروهای «بازدارنده» که پوتین به آن اشاره کرد، شامل نیروهای اتمی است. پوتین اخیراً نیز در یک سخنرانی تلویزیونی گفت که در صورت تهدید سرزمین‌های روسیه، در مورد استفاده از سلاح‌های هسته‌ای بلوف نمی‌زند.
تهدیدات مستقیم مقام‌های ارشد کرملین، موجب شده برای اولین بار از سال ۱۹۴۵ نگرانی‌ها از بروز یک بحران اتمی به جدی‌ترین وضعیت ممکن برسد. حتی آمریکایی‌ها و کشورهای اروپایی نیز به طور جدی وارد فاز هشدار به مسکو شده‌اند. «جو بایدن» رئیس جمهور ایالات متحده، در واکنش به تهدیدات پوتین، اعلام کرد که آنها تیمی متشکل از متخصصان نظامی و غیر نظامی را برای ارزیابی خطرات هسته‌ای تشکیل داده‌اند.
همچنین، جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در مصاحبه‌ای با بی‌بی‌سی عنوان داشت: «وقتی مردم بر این باورند که چنین موضوعی بلوف نیست، پس ما باید آن را جدی بگیریم.»
حمله اتمی روسیه؛ سناریویی ضعیف
هر چند مقامات غربی به تهدید اتمی روسیه واکنش نشان داده‌اند اما با نگاهی اجمالی به این پاسخ‌ها در می‌یابیم که ارزیابی آمریکا ومتحدان اروپایی این است که احتمال استفاده روسیه از سلاح‌های اتمی در جنگ اوکراین بعید به نظر می‌رسد.
به عنوان نمونه «لوید آستین»، وزیر دفاع آمریکا هفته گذشته در گفت و گو با خبرنگاران در مقر ناتو، گفت که ایالات متحده هر نشانه‌ای از تغییر نگران کننده در موضع هسته‌ای روسیه را که ممکن است به حمله هسته‌ای منجر شود، زیر نظر دارد. آستین گفت: «در حال حاضر هیچ نشانه‌ای ندیده‌ایم که ما را به باور حمله هسته‌ای برساند.»
«ویلیام برنز» رئیس سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا (سیا) نیز می‌گوید: «با توجه به شرایط مخاطره‌آمیز کنونی باید همه تهدیدهای پوتین را جدی تلقی کنیم. در حال حاضر سازمان اطلاعاتی آمریکا هیچ شواهد عینی مبنی بر قصد پوتین به استفاده از تسلیحات هسته‌ای تاکتیکی در اختیار ندارد.»
تردیدی وجود ندارد که کاربرد بمب اتم و اقدام متقابل می‌تواند آغاز جنگ جهانی سوم باشد. بنابراین از نگاه ناظران به چند دلیل این گمانه‌ها مبنی بر کاربرد بمب اتم و وقوع جنگ جهانی سوم نمی‌تواند به واقعیت تبدیل شود. اگر تاریخ را به مثابه آزمایشگاه علوم سیاسی و روابط بین‌الملل قلمداد کنیم ملاحظه می‌کنیم که هیچیک از شرایطی که منجر به وقوع جنگ‌های خانمان سوز شد در شرایط فعلی وجود ندارد که منجر به یک جنگ تمام عیار میان شرق و غرب شود.
بخشی به وضعیت دشوار اقتصادی و سیاسی روسیه برمی‌گردد و بخشی هم به هراس غرب و افکار عمومی ضدجنگ شهروندان آنها مربوط می‌شود. در پیوند با شرایط داخلی و بین‌المللی روسیه که امکان جنگ فراگیر را نمی‌دهد، لازم به ذکر است اقتصاد روسیه قادر به تحمل یک جنگ تمام عیار نیست و فرسایش جنگ اوکراین و بزرگ‌تر شدن دایره جغرافیایی نبرد، مسکو را در تنگنای بیشتری قرار خواهد داد.
در این زمینه بررسی راهبرد چین و هند به عنوان ۲ متحد روسیه نیز حائز اهمیت است. پکن و دهلی نو به عنوان دو شریک استراتژیک روسیه، در راستای سیاست خارجی سیال خود و منطق قدرت اقتصادی تمایلی به ورود به مسائل نظامی ندارند. چین و هند نه تمایلی برای دور کردن روسیه از خود دارند و نه منافع استراتژیکی در جنگ اوکراین برای خود تعریف کرده‌اند تا بخواهند یک جبهه واحد تشکیل دهند. به علاوه این ۲ کشور در صورت همراهی با روسیه نگران تحریم‌های ثانویه غرب نیز هستند.
در مقابل، سران کشورهای اروپایی و آمریکا نیز با تجربه جنگ‌های جهانی اول و دوم که به ترتیب ۱۰ و۵۰ میلیون نفر کشته شدند، از یک جنگ جهانی دیگر وحشت دارند. ضمن اینکه نگرانی شهروندان غربی و هراس اروپا و آمریکا از تبعات نبرد اتمی و جنگ جهانی سوم، دلیل دیگری است که امکان وقوع آن را دور از ذهن و حتی غیرممکن می‌سازد.
در برهه کنونی به دلیل جنگ اوکراین، مردم اروپا ودر مرحله بعد آمریکا در باتلاق بحران شدید انرژی فرو رفته‌اند و وقوع جنگ اتمی و گسترش بحرانی دیگر بر وخامت اوضاع آنها خواهد افزود. بنابراین دیدگاه عمومی شهروندان اروپا و آمریکا، دیدگاهی ضد جنگ و نظامی گری است. به عنوان نمونه خروج نیروهای غربی از افغانستان و عراق نتیجه فرسوده شدن همین تفکرات جنگ‌طلبی است ونشان دهنده این است که افکار عمومی دیگر قانع نمی‌شود که مالیات جنگ‌هایی را بپردازند که در دستاوردهای آنها تردید وجود دارد.
امکان سنجی حملات اتمی محدود، کنترل شده و تاکتیکی
در روزهای اخیر که گمانه زنی‌ها مبنی براستفاده روسیه از بمب اتم افزایش یافته است، برخی بر این باورند که احتمال استفاده از بمب‌های تاکتیکی و حملات هسته‌ای محدود از سوی پوتین وجود دارد.
«رمضان قدیروف» رئیس جمهورِ، جمهوری خودمختار چچن و متحد سرسخت ولادیمیر پوتین، معتقد است که مسکو باید استفاده از تسلیحات هسته‌ای تاکتیکی کم‌بازده را در جنگ با اوکراین در نظر داشته باشد.
«جیمز کامرون» عضو مرکز مطالعات هسته‌ای اسلو، استفاده پوتین از زرادخانه راهبردی هسته‌ای روسیه که قادر به حمله به ایالات متحده است را رد و اظهار می‌کند: مسکو دارای سلاح‌های هسته‌ای «تاکتیکی» با قدرت تخریبی کمتر از بمب هیروشیما است که ممکن از آنها در جنگ اوکراین استفاده کند. طبق دکترین هسته‌ای «تشدید جنگ برای کاهش تنش» روسیه، مبنی بر استفاده از یک سلاح هسته‌ای سبک در درگیری متعارف با غرب، رئیس‌جمهور روسیه ممکن است تصمیم بگیرد یکی از این سلاح‌های هسته‌ای «کوچک» را در حریم هوایی اوکراین یا در دریای سیاه منفجر کند.
به گفته ستون نویس روزنامه «واشنگتن پست»، این حمله همچنین می‌تواند یک منطقه کم جمعیت اوکراین یا یک تأسیسات نظامی اوکراین را هدف قرار دهد تا مردم را به وحشت انداخته و تسلیم شوند، یا حتی غربی‌ها را وادار کند که اوکراین را متقاعد کنند که تسلیم شود.
لازم به ذکر است که سلاح‌های هسته‌ای تاکتیکی اساساً به تسلیحات هسته‌ای گفته می‌شود که در نبردها برای اهداف تاکتیکی استفاده می‌شوند و قدرت تخریب شأن بسیار کمتر از بمب‌های عظیمی ویرانگری است که می‌توانند شهرهای بزرگی چون مسکو، واشنگتن و لندن را نابود کنند. این تسلیحات و بمب‌های اتمی می‌توانند یا از هواپیما به پایین انداخته شوند، یا از روی زمین، کشتی‌ها و یا زیردریایی‌ها با موشک شلیک شوند ویا به وسیله نیروی زمینی در جایی منفجر شوند.
از نگاه استراتژیست ها و کارشناسان نظامی، «کلاهک‌های تاکتیکی» در برابر «کلاهک‌های راهبردی» قرار می‌گیرند که قدرت انفجاری آنها به طور تقریبی برابر با ۵۰۰ تا ۸۰۰ کیلوتُن دینامیت است و برای تخریب مساحت‌های وسیع طراحی شده‌اند. این نوع سلاح‌ها برای حملات کوچک و اهداف ویژه و نزدیک مانند مراکز فرماندهی استفاده می‌شود یا برای از بین‌بردن ستونی از تانک‌ها یا گروه‌های جنگی ناو هواپیما.
تبعات غیرقابل پیش بینی کابرد اتم حتی به صورت تاکتیک
هر گونه استفاده از تسلیحات اتمی توسط روسیه یا هر بازیگر دیگی نمی‌تواند محدود و با تبعات کنترل شده باشد. علاوه بر آثار مخرب محیط زیستی استفاده از سلاح هسته‌ای، باید توجه داشت که فاصله زمینی میان مسکو با کی‌یف، پایتخت اوکراین حدود ۸۰۰ کیلومتر است. حتی اگر کی‌یف نیز مورد حمله اتمی قرار بگیرد، تشعشات آن می‌تواند برای خود سرزمین‌های روسیه نیز خطرناک خواهد بود.
ضمن اینکه هر حمله اتمی بی تردید با واکنش جدی غرب مواجه خواهد شد. بنابراین غربی‌ها در حالت استفاده مسکو از سلاح اتمی، به صرف محکومیت و صدور قطعنامه برای افزایش تحریم‌ها اکتفا نخواهند کرد. چنین وضعیتی می‌تواند شروع یک درگیری هسته‌ای باشد.
از این رو مقامات غربی از سران ناتو گرفته تا آمریکا و اروپا همواره بر اقدام متقابل خود در صورت حمله اتمی روسیه تاکید می‌کنند. یک مقام ارشد ناتو چهارشنبه هفته گذشته گفت که حمله هسته‌ای روسیه مسیر درگیری در اوکراین را تغییر خواهد داد و تقریباً به طور قطع «پاسخ فیزیکی» متحدان اوکراین و احتمالاً سازمان پیمان آتلانتیک شمالی را به همراه خواهد داشت.
«جیک سالیوان» مشاور امنیت ملی ایالات متحده هم اعلام کرده که ایالات متحده به هرگونه استفاده روسیه از تسلیحات هسته‌ای علیه اوکراین پاسخ خواهد داد و به مسکو عواقب فاجعه‌باری که با آن مواجه خواهد شد، توضیح داده است. وی در مصاحبه با برنامه تلویزیونی «رو در رو با رسانه» شبکه «ان‌بی‌سی» گفت: «اگر روسیه از این خط بگذرد، تبعات فاجعه‌باری برای روسیه در پیش خواهد بود و ایالات متحده قاطعانه پاسخ خواهد داد.»
«متیو کرونینگ»، مشاور سابق پنتاگون و آژانس اطلاعات مرکزی آمریکا پیشنهاد کرد در صورتی که روسیه از سلاح هسته‌ای تاکتیکی در جنگ اوکراین استفاده کند، ایالات متحده نیز با یک حمله متعارف هسته‌ای به نیروهای روسیه یا پایگاهی که حمله هسته‌ای از آن آغاز شده، پاسخ دهد.
نتیجه گیری
همیشه بزرگترین فجایع تاریخ از اقدامات به ظاهر کوچک شروع شده است؛ ترور ولیعهد اتریش آغازگر جنگ جهانی اول بود و حمله ارتش نازی به لهستان به جنگ جهانی دوم منجر شد.
برخورد احتیاطی غرب در جنگ اوکراین نیز از همین هراس نشأت می‌گیرد به عنوان نمونه اگرچه آمریکا و اروپا سیلی از سلاح و کمک‌های مالی روانه اوکراین کرده‌اند اما آنها تا کنون اعزام نیرو و همچنین ارسال موشک میان برد و دوربرد که کی یف، مسکو را هدف قرار دهد، خودداری کرده‌اند. بنابراین غربی‌ها موشکی با برد بیش از ۳۰۰ کیلومتر به اوکراین نمی‌دهند مثلاً بُرد موشک آمریکایی «هیمارس» که به اوکراین تحویل داده شد ۸۰ کیلومتر است.
در جنگ اوکراین همواره خطوط قرمز و قواعد نانوشته ای از سوی دو طرف وجود داشته و رعایت شده است اما از نگاه کارشناسان، استفاده هر کدام از طرف‌ها از بمب اتم هر چند به صورت محدود و تاکتیکی، از سوی بازیگران مقابل بدون پاسخ نخواهد ماند و جهان شاهد رویارویی اتمی قدرت‌ها و شروع جنگ سوم جهانی خواهد بود.
* حسن شکوهی نسب: کارشناس مسائل بین الملل