به گزارش خبرگزاری مهر، دفتر مطالعات آموزش و فرهنگ مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در آذر ۱۴۰۱ طی گزارشی به بررسی کیفیت آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای در ایران پرداخته که آنچه در زیر می‌آید بخش‌هایی از این گزارش درباره آموزش‌های مهارتی وزارت آموزش و پرورش است.
تعداد هنرستان‌ها و رشته‌ها
آموزش فنی‌وحرفه‌ای رسمی در وزارت آموزش‌وپرورش در دوره متوسطه دوم در دو شاخه فنی‌وحرفه‌ای و کاردانش ارائه می‌شود. طبق این گزارش، در سال تحصیلی ۱۴۰۰-۱۳۹۹، ۲۵۶۷ هنرستان شامل ۴۲ رشته تحصیلی در شاخه فنی‌وحرفه‌ای و ۴۴۳۷ هنرستان شامل ۱۶۵ رشته تحصیلی در شاخه کاردانش دایر بوده است. رشته‌های تحصیلی کاردانش مبتنی بر شغل طراحی شده‌اند و هنرجویان با کسب مهارت‌های مربوط به یک شغل مشخص، آمادگی ورود به آن را پیدا می‌کنند؛ در حالی‌که رشته‌های تحصیلی شاخه فنی‌وحرفه‌ای مبتنی بر حرفه هستند و شایستگی‌های مربوط به چند شغل مشابه و مرتبط به‌هم را در بر می‌گیرند. از این رو تعداد رشته‌های تحصیلی کاردانش نسبت به فنی‌وحرفه‌ای بیشتر است.
هنرجویان
آن‌طور که در این گزارش آمده در بازه زمانی مورد نظر، تعداد هنرجویان کاردانش نزولی و تعداد هنرجویان فنی‌وحرفه‌ای صعودی بوده است. نسبت مجموع هنرجویان به دانش‌آموزان دوره دوم متوسطه نیز در سال تحصیلی ۱۳۹۲-۱۳۹۱ برابر با ۵/۳۶ درصد بوده است. این نسبت در سال تحصیلی ۱۳۹۳-۱۳۹۲ به رقم ۵/۴۱ درصد افزایش یافته؛ اما در سال‌های بعد روند نزولی را طی کرده و در سال تحصیلی ۱۴۰۰-۱۳۹۹ به عدد ۰/۳۵ درصد رسیده است. این در حالی است که براساس ماده (۶۶) قانون برنامه ششم توسعه مقرر شده بود که این نسبت تا پایان برنامه در سال ۱۴۰۰ به عدد ۵۰ درصد افزایش یابد. بنابراین در حال حاضر آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای در ایران ۳۵ درصد دانش‌آموزان دوره دوم متوسطه و ۱۲ درصد دانشجویان آموزش عالی را شامل می‌شود که با اهداف تعیین شده در قانون برنامه ششم توسعه به ترتیب ۵۰ و ۳۰ درصد فاصله دارد.
اعتبارات فنی‌وحرفه‌ای
سهم اعتبارات آموزش فنی، حرفه‌ای و مهارتی از کل اعتبارات فصول آموزشی در سال ۱۴۰۰ برابر با ۶/۸ درصد (کمتر از یک دهم اعتبارات آموزشی) بوده است. سهم اعتبارات آموزش فنی‌وحرفه‌ای از بودجه عمومی دولت در پنج سال اخیر از ۴۱/۱ درصد به ۹۷/۰ درصد کاهش یافته است. اعتبارات فصل آموزش فنی‌وحرفه‌ای و مهارت‌آموزی نسبت به تولید ناخالص داخلی ایران در سال ۱۴۰۰ برابر با ۲/۰ درصد بوده است. این نسبت برای اتحادیه اروپا برابر با ۵۳/۰ درصد (بیش از دوونیم برابر) است.
نسبت دانش‌آموزان فنی‌وحرفه‌ای به بقیه دانش‌آموزان
نسبت دانش‌آموزان فنی‌وحرفه‌ای و کاردانش به کل دانش‌آموزان دوره دوم متوسطه در حالی‌که هدف‌گذاری قانون برنامه ششم توسعه برای سال تحصیلی ۱۴۰۰-۱۳۹۹ برابر با ۵۰ درصد بود، در نهایت در سال ۱۴۰۰ به ۳۵ درصد رسیده است. نسبت هنرجویان هنرستان‌های غیردولتی به کل هنرجویان در شاخه فنی‌وحرفه‌ای برابر با ۴۸/۶ درصد و در شاخه کاردانش برابر با ۵۱/۴ درصد است. استاندارد مصوب شورای عالی آموزش‌وپرورش برای این شاخص در دوره دوم متوسطه ۱۸ درصد است.
درصد قبولی هنرجویان فنی‌وحرفه‌ای
درصد قبولی هنرجویان در سال تحصیلی ۱۴۰۰-۱۳۹۹ حدود ۵ درصد کمتر از دانش‌آموزان شاخه نظری در دوره دوم متوسطه بوده است. در سال تحصیلی ۱۳۹۷-۱۳۹۶ بیش از ۱۳ هزار نفر در شاخه فنی‌وحرفه‌ای و ۲۸ هزار نفر در شاخه کاردانش ترک تحصیل کرده‌اند. براساس آمار اعلامی وزارت آموزش‌وپرورش، نسبت هنرجو به هنرآموز در حال حاضر برابر با ۲۴ است. برای این شاخص استانداردی در سطح ملی تعریف نشده، اما مقدار آن در مورد کشورهای اتحادیه اروپا برابر با ۱۲ است. کمتر از ۱۰ درصد تربیت هنرآموزان از طریق دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی صورت می‌گیرد. حدود ۹۷ درصد آموزشگران دانشگاه فنی‌وحرفه‌ای به‌صورت حق‌التدریسی فعالیت می‌کنند و وضعیت استخدامی آن‌ها نامشخص است.
آموزش فنی‌وحرفه‌ای غیررسمی
۴۸ درصد آموزش‌های مهارتی غیررسمی توسط مراکز دولتی سازمان آموزش فنی‌وحرفه‌ای و ۵۲ درصد نیز توسط مراکز غیردولتی ارائه می‌شود. دوره‌های مهارتی غیررسمی در حوزه صنعت، کشاورزی و فرهنگ و هنر که هزینه‌بر هستند توسط مراکز دولتی ارائه می‌شود در حالی که مراکز غیردولتی بر حوزه خدمات تمرکز کرده‌اند. تنها ۳۰ درصد از مهارت‌آموختگان پس از گذراندن دوره‌های سازمان آموزش فنی‌وحرفه‌ای به اشتغال رسیده‌اند که از این مقدار ۸۰ درصد در مشاغل مرتبط و ۲۰ درصد نیز نامرتبط با دوره آموزشی بوده است.
جایگاه بین‌المللی
ایران ۱۳ دوره در مسابقات جهانی مهارت شرکت کرده که در هیچ‌یک موفق به کسب مقام نشده و بهترین رتبه کسب شده، چهارم جهان بوده است. از نظر شاخص جهانی دانش GKI رتبه آموزش و تربیت فنی‌وحرفه‌ای ایران در سال ۲۰۲۱ در میان ۱۵۴ کشور برابر با ۵۴ به‌دست آمده و نسبت به سال ۲۰۲۰، سه رتبه بهبود یافته است.
اعتبارات آموزش و تربیت فنی‌وحرفه‌ای
در قوانین بودجه سالیانه تا سال ۱۳۹۴، در قوانین بودجه سنواتی اعتبارات آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای ذیل «فصل آموزش» آورده می‌شد؛ اما از سال ۱۳۹۵ به بعد فصل جداگانه‌ای برای «آموزش فنی، حرفه‌ای و مهارت‌آموزی» در نظر گرفته شده است. مقدار اسمی اعتبارات آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای در سال‌های گذشته همواره رشد داشته است. اعتبارات آموزش فنی‌وحرفه‌ای در سال ۱۳۹۵ برابر با ۷۲۱/۴ میلیارد تومان بوده که تا سال ۱۴۰۰ به عدد ۳۶۴/۱۳ میلیارد تومان افزایش یافته و ۸/۲ برابر شده است.
سهم اعتبارات آموزش فنی، حرفه‌ای و مهارتی از اعتبارات آموزش و پژوهش در بازه زمانی ۶ ساله اخیر از ۲۶/۹ درصد به ۰۶/۸ درصد کاهش یافته است. سهم اعتبارات آموزش فنی، حرفه‌ای و مهارتی از کل اعتبارات فصول آموزشی (شامل آموزش‌وپرورش عمومی، آموزش فنی، حرفه‌ای و مهارتی آموزش عالی) در سال ۱۴۰۰ نیز برابر با ۶/۸ درصد بوده است. از میان سه زیرنظام آموزشی کشور، زیرنظام آموزش فنی، حرفه‌ای و مهارتی کمترین میزان اعتبارات آموزش و تحقیقات (کمتر از یک‌دهم) را به‌خود اختصاص داده است.
سهم اعتبارات آموزش فنی‌وحرفه‌ای از بودجه عمومی دولتی نیز در کل روند نزولی داشته و به زیر یک درصد افت کرده است. در بازه سال‌های ۱۴۰۰-۱۳۹۵ که منطبق بر دوره زمانی قانون برنامه ششم توسعه کشور است، با اینکه دولت موظف به افزایش سهم آموزش‌های مهارتی بوده، سهم اعتبارات آموزش فنی‌وحرفه‌ای از بودجه عمومی دولت از ۴۱/۱ درصد به ۹۷/۰ درصد کاهش یافته است.
ترک تحصیل هنرجویان
آخرین آمار منتشرشده از تعداد دانش‌آموزان ترک تحصیل کرده به تفکیک فنی‌وحرفه‌ای و کاردانش مربوط به سال تحصیلی ۱۳۹۷-۱۳۹۶ است. شاخه کاردانش بیشترین نرخ ترک تحصیل دانش‌آموزی را در هر دو پایه دهم و یازدهم دارد. همچنین، کمترین نرخ ترک تحصیل مربوط به شاخه نظری است؛ بنابراین، نرخ ترک تحصیل در میان دانش‌آموزان هنرستانی بیشتر است. دلیل مهم آن‌هم هدایت سریع به‌سوی بازار کار می‌باشد.
نسبت هنرجو به هنرآموز
نسبت دانش‌آموز به معلم یا هنرجو به هنرآموز به‌عنوان یکی از شاخص‌های مهم کیفیت فرایند آموزش شناخته می‌شود. در وزارت آموزش‌وپرورش، شاخه‌های فنی‌وحرفه‌ای و کاردانش تا حدی زیر سایه شاخه نظری قرار دارد و آمار تفکیکی هنرآموزان در سال‌های اخیر منتشر نشده است. آخرین آمار موجود در این رابطه مربوط به سال تحصیلی ۱۳۹۸-۱۳۹۷ است. در سال تحصیلی ۱۳۹۸-۱۳۹۷ نسبت هنرجو به هنرآموز به‌طور میانگین در کل کشور در شاخه فنی‌وحرفه‌ای برابر با ۱۶ و در شاخه کاردانش برابر با ۱۸ بوده است. براساس اعلام وزارت آموزش‌وپرورش، مقدار فعلی این شاخص برای کل هنرستان‌های کشور برابر با ۲۴ است که نشان‌دهنده بدتر شدن وضعیت این شاخص است.
در شاخه فنی‌وحرفه‌ای، استان‌های هرمزگان (۲۰)، تهران (۲۰)، سیستان‌وبلوچستان (۱۹) و شهرستان‌های تهران (۱۹) بالاترین نسبت هنرجو به هنرآموز را دارند. در شاخه کاردانش، بدترین وضعیت مربوط به استان‌های قم (۲۵)، بوشهر (۲۵)، هرمزگان (۲۴) و خوزستان (۲۴) بوده که به معنای تقسیم وقت محدود معلم در کلاس درس در میان تعداد بالایی دانش‌آموزان و کاهش کیفیت آموزش است.
سرانه دانش‌آموزی
در سال‌های ۹۶ تا ۱۴۰۰ سرانه دانش‌آموزی شاخه فنی‌وحرفه‌ای از شاخه نظری کمتر بوده است (در سال ۱۳۹۹ به میزان ۳ درصد) که این امر با ماهیت و میزان هزینه‌بری این آموزش‌ها تناسب ندارد.
تراکم هنرجویان در کلاس
میانگین کشوری تراکم در کلاس درس شاخه فنی‌وحرفه‌ای در دهه اخیر به‌جز سال تحصیلی ۱۳۹۶-۱۳۹۵ همواره فراتر از حداکثر مطلوب یعنی عدد ۱۸ بوده است. شاخص تراکم کلاسی برای برخی از مناطق کشور نامساعدتر نیز است؛ به‌عنوان نمونه، در سال تحصیلی ۱۴۰۰-۱۳۹۹ این شاخص برای تهران برابر با ۳/۲۳ و برای شهرستان‌های تهران برابر با ۵/۲۴ بوده است. در شاخه کاردانش نیز با اینکه مقدار این شاخص در اغلب سال‌ها از دامنه حداکثر تجاوز نکرده، با این حال به استاندارد تعیین‌شده یعنی عدد ۱۵ کاهش پیدا نکرده است.
رتبه‌بندی‌های جهانی
مسابقه بین‌المللی مهارت از سال ۱۹۷۱ تحت نظارت و برنامه‌ریزی سازمان جهانی مهارت برگزار می‌شود. در حال حاضر تعداد ۸۳ کشور عضو این سازمان هستند. ایران برای نخستین بار در سال ۱۳۵۴ شمسی (۱۹۷۵ میلادی) در مسابقات جهانی مهارت که در کشور اسپانیا برگزار شد در هشت رشته و با هشت رقابت‌کننده شرکت کرد. ایران توانست در این مسابقات در سال ۲۰۰۷ مدال برنز، سال ۲۰۰۹ مدال نقره، سال ۲۰۱۱ مدال برنز، سال ۲۰۱۳ مدال نقره و برنز، سال ۲۰۱۵ مدال طلا و برنز، سال ۲۰۱۷ مدال برنز، سال ۲۰۱۹ نقره و برنز را کسب کند. بهترین رتبه کسب‌شده ایران در مسابقات جهانی مهارت، رتبه چهارم جهان در سال ۲۰۱۳ بوده که با سه نشان نقره، یک نشان برنز و ۹ دیپلم افتخار به‌دست آمده است. تفاوت رتبه ایران در سال‌های ۱۹۷۸ و ۲۰۰۱ نشان می‌دهد که عدم مشارکت در رویدادهای مهارتی بین‌المللی در بازه زمانی یادشده تأثیر منفی بر جایگاه مهارت‌آموزی کشور گذاشته؛ اما این عقب‌ماندگی به‌تدریج در سال‌های بعد جبران شده است.
از نظر شاخص جهانی دانش، رتبه آموزش فنی‌وحرفه‌ای ایران در سال ۲۰۲۱ برابر با ۵۴ در میان ۱۵۴ کشور جهان بوده که نسبت به سال ۲۰۲۰ سه پله بهبود پیدا کرده است.
آسیب‌شناسی و راهکارهای پیشنهادی؛
پایین بودن منابع مالی آموزش فنی، حرفه‌ای و مهارتی
کمبود نیروی انسانی آموزشی
نبود شاخص‌های مدون و داده‌های کافی برای ارزیابی آموزش و تربیت فنی‌وحرفه‌ای
پایین بودن مشارکت بخش خصوصی در طراحی و ارائه آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای
پایین بودن نرخ اشتغال و ارتباط شغلی مهارت‌آموختگان
کمبود فضاهای آموزشی و تجهیزات کارگاهی و به‌روز نبودن آن‌ها
غلبه قوانین و مقررات دانشگاه‌های غیرمهارتی بر فعالیت دانشگاه فنی‌وحرفه‌ای
افزایش منابع مالی از محل اعتبارات دولتی و سرمایه‌گذاری بخش خصوصی
راهکارها
ارتقای جایگاه و منزلت آموزش‌های فنی، حرفه‌ای و مهارتی
ساماندهی تربیت نیروی انسانی
ایجاد نظام تولید و انتشار آمار و اطلاعات آموزش‌های فنی، حرفه‌ای و مهارتی
افزایش مشارکت بخش خصوصی در طراحی و ارائه آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای
ایجاد واحدهای مشاوره شغلی در دانشگاه‌ها و مراکز آموزش فنی‌وحرفه‌ای
ارتقا و روزآمدسازی فضاهای آموزشی و تجهیزات کارگاهی
ارزیابی و روزآمدسازی رشته‌ها و برنامه‌های درسی
تدوین آئین‌نامه به‌کارگیری و ارتقای ویژه اعضای هیئت علمی دانشگاه فنی‌وحرفه‌ای