خبرگزاری مهر _ گروه فرهنگ و ادب: حمیدالله کام‌گار، مورخ اهل هرات نویسنده و پژوهشگر تاریخ افغانستان، هرات و خراسان کهن و صاحب کتاب‌هایی چون «کوسویه در امتداد تاریخ؛ پژوهشی در تاریخ، جغرافیا و رجال کهسانِ هرات»، «تاریخ‌نامه فوشنج» و «آثار غوریان» در گزارشی تاریخی به خانقاه، عمارت، مسجد و آرامگاه خواجه علی مؤفق در هرات پرداخته است.
مشروح این گزارش را که در اختیار مهر قرار گرفته در ادامه بخوانید:
خواجه علی بن مؤفق بغدادی از بزرگان و مشایخ عراق بوده که در دمشق زندگی می‌کرد و سپس به هرات آمد. او از مصاحبان حضرت ذوالنون مصری بود، حضرت خواجه عبدالله انصاری فرموده که ایشان از بغداد ۷۴ مرتبه حج کرده‌اند، در مسجد جامع هرات محل تدریس و وعظ و راز و نیازشان بود، در سال ۲۶۵ ه. ق وفات یافت و در بیرون درب قطبی‌چاق در نزدیک محل باغ سفید به اصل درب باغ گلشن یا قصر بایسنغر میرزا که در حال حاضر نزدیک جوار بیمارستان یا شفاخانه‌ی عمومی هرات و در مقابل ریاست اطلاعات و فرهنگ قرار دارد، مدفون است.
خواجه عبدالله انصاری چون از این راه به گازرگاه می‌رفت، نزدیک آرامگاه خواجه علی مؤفق به احترام بزرگواری‌اش از مرکب خود پیاده می‌شد. خانقاهی در کنار آرامگاه خواجه علی مؤفق در جانب شرقی شهر کهنه هرات، و از ساخته‌های امیرعلی‌شیر نوایی بوده است. تا چندین سال پیش این خانقاه کوچک در پهلوی آرامگاه خواجه علی مؤفق موجود بود و در مشرق متصل به خانقاه بالای بلندی خانه تاریک بود و آرامگاه علی مؤفق در آن خانه دیده می‌شد.
خواندمیر می‌نویسد: «عمارت سر مزار شیخ بزرگوار خواجه علی مؤفق رحمه‌الله تعالی منزل فیض انتما است.» در زمان عبدالله ملکیار و در سال ۱۳۲۲ خورشیدی آرامگاه خواجه علی مؤفق آباد و مسجدی به خشت پخته نیز در پهلوی مرقدش آباد و اعمار شد و تا کنون مرجع زیارت و فیض عموم مردم است. در سال ۱۳۸۸ خورشیدی حاجی غلام‌فاروق نظری تاجر هرات، به احداث گنبد و ایوان رفیع آرامگاه خواجه علی موفق همت مبذول نموده است.
آرامگاه خواجه علی مؤفق در بالای تلی قرار داشته و در زمان عبدالله ملکیار این تل را بازسازی کردند و در حال حاضر از صحن اصلی خیابان به ارتفاع ۳ متر قرار دارد، در این قسمت خانه‌ایست در حدود ۱۰ در ۱۰ متر مربع، خانه‌ای که محجر و آرامگاه خواجه علی مؤفق است. دروازه این زیارتگاه در طول روز برای عموم مردم باز است و مردم زیادی به این آرامستان و زیارتگاه می‌آیند و دعا می‌کنند. لوح مرمرینی در این خانه برای خواجه علی مؤفق به قلم مولوی نصرالدین عنبرین یک‌تن از شاعران معاصر کروخ هرات یادگار مانده است. نقل این لوح چنین است:
مرقدی است این جای‌گاه فیض‌بخش نور بار
از علی ابن مؤفق آفتاب روزگار
سالک راه حقیقت کاشف اسرار حق
در شریعت مستقیم و در طریقت استوار
اولیا را مقتدا و انبیا را مقتدی
سالکان و عارفان را رهبر و قطب مدار
عارفی والامقام و مرشدی والاگهر
زاهدی روشن‌ضمیر و عابدی شب زنده‌دار
یافت توفیق الهی تا پیاده طی کند
راه حج کعبه را هر سال تا هفتاد و چار
خواجۀ ما خواجگان معرفت را خواجه است
این سخن از خواجۀ انصار بشنو آشکار
صیت فضل و شهرتش آمد فراگیر جهان
مهر فیض و برکتش تابد به گیتی پایدار
رفعت این بارگاه است هم طراز آسمان
عظمت این خانقاه است با ثریا هم قطار
سال فوت حضرتش از «لطف حق حل» می‌شود
رحمت حق بر روانش باد تا روز شمار
(عنبری) راه سعادت دوستی با اولیاست
دست‌زن بر دامن پاک چنین شیخ کبار
طرف دیگر این لوح نوشته است: کل شیء هالک وجهه؛ این آرامگاه عرشی جای‌گاه قطب مدار فلک ابدالی و اوتادی غواص دریای معرفت و توحید و آزادی خواجه‌ی خواجگان حضرت علی بن مؤفق بغدادی قدس سره‌الشریف است. حضرت از اکابر مشایخ عظام قرن سوم هجری به‌شمار است. در شریعت و طریقت ثبات و استقامت بی‌نظیری داشته و در ریاضت و مجاهدت سرآمد عرفا و سالکین بوده است. گویند هفتاد و چار مرتبه به حج بیت‌الحرام توفیق یافته، به مشایخ بزرگواری چون ذوالنون مصری و بزرگان دیگر صحبت داشته و فوز عظیم گرفته است. شیخ‌الاسلام خواجه عبدالله انصاری (رح) به ایشان ارادت و احترامی تمام می‌داشت و هر گاه سواره به آرام‌شان رسیدی فرود آمدی و به ادب بگذشتی و مزار مبارکش همیشه زیارتگاه خاص و عام است. وفات حضرت خواجه در سال ۲۶۵ هجری به‌وقوع پیوسته رحمةالله علیه و رضوانه. به قلم مولوی نصرالدین عنبری.
در ورودی به زیارتگاه و مسجد نیز یک تابلو نصب است و این متن در آن نوشته است:
«بسم‌الله الرحمن الرحیم. زیارتگاه خواجه علی بن مؤفق (رح). مزار فیض آثار خواجه علی مؤفق امام عارف عالم، مرکز دایره‌ی علم و حلم و آزادی خواجه علی بن مؤفق بغدادی رحمةالله علیه از اکابر مشایخ عراق بوه و با ذوالنون مصری و اقران ایشان صحبت داشته مشهور است که هفتاد و چهار حج گذارده بود «نقلست» نوبتی از حج مراجعت فرمود به خود می‌گفت: به تأسف که این همه می‌روی و می‌آیی چه حاصل کرده‌ای نه دل و نه وقت، از مقبولانی یا از مردودان شب به واقعه دید که حضرت حق تعالی به او خطاب فرمود که پسر مؤفق، تو به خانه خویش خوانی کسی را که بخواهی؟ اگر تو را نخواستمی نخواندمی و نیاوردمی.
«نقلست» که ایشان گفته‌اند خداوندا اگر تو را از بیم دوزخ می‌پرستم در دوزخم فرود آور اگر به امید بهشت پرستم هرگز آن‌جایم جای مده اگر به مهر می‌پرستم یک دیدار بنمای و پس از آن هر چه خواهی کن. وفات خواجه علی مؤفق در سال ۲۶۵ هجری بوده. مشهور است که شیخ‌الاسلام خواجه عبدالله انصاری قدس سره هر وقت سواره به آن‌جا رسید فرود آمدی و به ادب بگذشتی.»
در سمت غرب و در پهلوی آرامگاه خواجه علی مؤفق مسجدی نیز قرار دارد. این مسجد طوری‌که پیش‌تر اشاره گردید در سال ۱۳۲۲ خورشیدی و در زمان عبدالله ملکیار ساخته شده، این بنا با پنجره‌های کمان قوسی ساخته شده و فاقد هر گونه کتیبه و کاشی می‌باشد. در سمت شمال این بنا یک گلدسته با ارتفاع از سطح خود بام (۱.۵۰ سانتی‌متر) نیز وجود دارد امّا نیم‌کاره باقی مانده و کلاهک این گلدسته در هیچ دوره‌ای تکمیل نگردیده است. قسمت داخلی مسجد شامل ۲ ستون، ۱۷ کمان قوس‌دار و ۶ گنبد و در سمت غرب یک محراب گچی کلّ ساختار ساختمان این مسجد را تشکیل داده است. در بالاسر محراب جای کتیبه به چشم می‌خورد که توسط معماران کار شده، امّا فاقد کتیبه می‌باشد. این مسجد ۱۵ × ۱۰ متر مساحت، ارتفاع با گلدسته ۱۰ متر می‌باشد.
منابع پژوهش
۱- بهره، ولی‌شاه، هرات نگین خراسان، هرات: ندای قلم، ۱۳۹۱ خورشیدی، چاپ دوم، ص ۳۶.
۲- خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین حسینی، مآثرالملوک (به ضمیمه‌ی خاتمه‌ی خلاصةالاخبار و قانون همایونی)، به تصحیح میر هاشم مُحدث، تهران: رسا، ۱۳۷۲ خورشیدی، ص ۱۹۹.
۳- واعظ هروی، امیر سید عبدالله‌الحسینی، رساله‌ی مزارات هرات، به تصحیح و حواشی و تعلیقات فکری سلجوقی، هرات: محمدی، ۱۳۸۶ خورشیدی، ص ۴۸.