خبرگزاری مهر، بین الملل: آلودگی هوا به عنوان یکی از بزرگترین تهدیدات بهداشت محیطی در جهان، هر ساله عامل مرگ ۷ میلیون نفر است چرا که این معضل، بسترساز ایجاد و تشدید بسیاری از بیماری‌ها از آسم گرفته تا سرطان، بیماری‌های ریوی و قلبی است.
یکی از آسیب‌پذیرترین گروه های سنی در برابر آلودگی هوا،کودکان و خردسالان هستند که تخمین زده می‌شود در سال ۲۰۲۱، مرگ ۴۰ هزارکودک زیر پنج سال به طور مستقیم با آلودگی هوا مرتبط بوده‌است.
ایران از جمله کشورهایی است که در مقابله با آلودگی هوا به راهکار تعطیلی ادارات و مدارس روی آورده است. اما آیا این راهکار در دنیا نیز مرسوم است؟ در ابتدای بحث بهتر است نگاهی به آلوده ترین شهرها و کشورهای جهان داشته باشیم تا در وهله بعد بتوانیم عملکرد آنها را در برابر معضلاتی چون آلودگی مورد واکاوی قرار دهیم.
نگاهی به آلوده ترین نقاط جهان
پایگاه «اسمارت ایر» داده های آلودگی هوا در سال‌های ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲ را برای ۵۲۹ شهر بزرگ از ۸۸ کشور جهان را تجزیه و تحلیل کرده‌است تا در رتبه‌بندی به روز شده ۲۰۲۲ خود، «۲۵ شهر آلوده جهان» را نام ببرد. نتایج به دست آمده نشان می‌دهد که از ۲۵ شهر آلوده جهان، ۹ شهر در هند، ۴ شهر در چین و ۲ شهر در پاکستان قرار دارند.
بسیاری از شهرهایی که بدترین کیفیت هوا را دارند در مناطق جغرافیایی مشابهی در جهان قرار دارند. سایر کشورهایی که در این به‌روزرسانی ۲۰۲۲ در فهرست قرار گرفته‌اند عبارتند از بنگلادش، عراق، آفریقای جنوبی، نپال، بحرین، ایران و اوگاندا. کویت و مالی نیز دو کشوری بودند که پس از سال‌ها غیبت، بار دیگر به فهرست پیوستند.
البته از آنجا که آفریقا و آمریکای جنوبی فاقد ابزارهای سنجش و گزارش آلودگی هوا هستند، بنابراین اطلاع از میزان آلودگی در شهرهای این پهنه جغرافیایی دشوار است.
پایگاه اطلاعاتی «ساینس دایرکت» در گزارشی نوشت: دانش‌آموزان، جمعیتی پرخطر هستند و قرار گرفتن آنها در معرض آلودگی هوا در مدارس کشورهای پردرآمد ثبت شده است. در نتیجه، سیاست های مکان یابی مدارس برای محافظت از کودکان در برابر آلودگی هوا در آن کشورها ایجاد شده است. با این حال، چنین سیاست‌هایی در آفریقا وجود ندارد، جایی که مشکل آلودگی هوا در حال رشد است و به دلیل کمبود بودجه برای نصب شبکه‌های پایش در سطح زمین و فقدان استانداردهای کیفیت هوا، به شدت مورد مطالعه قرار نگرفته است.
بنابراین در شرایطی که کشورهای جهان شرایط خطرناکی را از لحاظ وجود وتشدید آلاینده‌ها تجربه می‌کنند، بسیاری از مردم نگران کودکان خود هستند که باید بیشتر ساعات روز را بیرون از خانه و در فضای مدرسه سپری کنند.
برای چه کشورهایی«تعطیلی مدارس» اولین راهکار است؟
ابتدایی‌ترین راه‌حل برای حفظ سلامت دانش‌آموزن در برخی از کشورها، تعطیلی یک روزه یا پیاپی مدارس است. آلودگی هوا در تهران و دیگر شهرهای کشور هر سال بارها و بارها موجب تعطیلی مدارس می‌شود که طی هفته‌های گذشته شدت گرفته‌است؛ تعطیلی‌های پی‌درپی که اتلاف زمان آموزش، عقب‌افتادگی درسی دانش‌آموزان، بی‌انگیزگی و حتی تنبلی آنها را در پی دارد.
امروزه حدود ۲۲۰ میلیون دانش‌آموز در سطح جهان وجود دارد و این پرسش‌ها به ذهن می‌رسد که کشورهای دیگر از چه سازوکارهایی در زمان اوج آلودگی برای دانش آموزان و نام آموزشی خود استفاده می‌کنند؟ آیا آنها نیز تعطیلی مدارس را برای کاهش اثر بحران آلاینده‌ها پیشنهاد و اجرایی می‌کنند؟
اگرچه تعطیلی مدارس تنها مختص ایران نیست و کشورهای دیگر همچون چین، هند، پاکستان، بنگلادش و غیره نیز از این سازوکار در مواقع بحرانی استفاده می‌کنند اما ایران جزو کشورهایی است که بیشترین تعطیلی مدارس را دارد؛ موضوعی که نه تنها در دوره آلودگی بلکه در دوره همه گیری کرونا نیز به چشم می خورد.
اواسط سال گذشته بود که طبق اعلام یونسکو ۹۲.۷ درصد مدارس در جهان بصورت کامل یا ترکیبی باز بوده اند اما ایران جزو معدود کشورهایی به شمار می رفت که در دوران کرونا تعطیلی مدارس را به شکل گسترده داشت.
به گفته «سید عباس متولیان» استاد اپیدمیولوژی دانشگاه علوم پزشکی ایران، در ایام کرونا در ایران ۲۲ هفته تعطیلی کامل و ۳۱ هفته تعطیلی نسبی داشتیم و در کشورهایی مانند چین، ایتالیا و فرانسه جمع هفته‌های تعطیلی بسیار کمتر بود به عنوان مثال در ژاپن مدارس ۱۱ هفته تعطیل بودند
در ارتباط با آلودگی هوا نیز وضع به همین منوال است. به رغم اینکه در فهرست ۲۵ تایی آلوده ترین شهرهای جهان نام ۹ شهر هند به چشم می خورد اما این کشور به ندرت اقدام به تعطیلی مدارس می کند. به عنوان نمونه در شهر دهلی، فعالیت دانش آموزان در فضای باز و کلاس‌های تربیت بدنی در هوای آلوده، ممنوع اعلام می‌شود و در صورت تشدید آلودگی، مدارس را تعطیل می‌کنند.
ایمن‌سازی مدارس؛ اولویتی مهم در کشورهای توسعه یافته
در کشورهای توسعه یافته اما ایمن‌سازی مدارس در اولویت است به عنوان نمونه در شیکاگو و لندن راهکارهای خلاقانه اتخاذ می‌شود. در این مناطق اگرچه مدارس نزدیک به خیابان‌های شلوغ و پرترافیک ترافیکی قرار گرفته که دانش‌آموزان را در معرض سطوح ناسالم آلودگی هوا قرار می‌دهند اما موانع گیاهی و درختان از دانش آموزان، معلمان و کارکنان مدارس حفاظت می‌کند.
همان طور که اشاره شد، این مدارس با خطرات آلودگی ترافیکی بالایی روبرو هستند و عبور روزانه ۲۰۰ هزار وسیله نقلیه، خطری جدی برای دانش آموزان است. همچنین بسیاری از مدارس دارای زمین‌های بازی، ایستگاه‌های اتوبوس یا سایر مناطق در فضای باز هستند که به طورمستقیم در مجاورت بزرگراه‌ها قرار می‌گیرند.
شناسایی مدارس ابتدایی در بدترین مناطق آلوده لندن و نیز محافظت از کودکان در برابر هوای سمی در این شهر به عنوان بخشی از برنامه‌های «صادق خان» شهردار لندن برای بهبود آلودگی مطرح است.
بر پایه تحقیقی که دانشگاه «ساری» (Surrey) یک دانشگاه پژوهشی عمومی در گیلدفورد انگلستان انجام داده‌است، یکسری اقدامات ساده می‌تواند مواجهه با سموم را به نصف کاهش دهد. بر پایه یافته‌های آنها، نصب یک صفحه سبز در امتداد دیوار پیرامون مدرسه، نصب دستگاه‌های تصفیه هوا در کلاس‌های درس و سازماندهی طرح‌های خیابانی مدارس در ساعات تردد و رفت و آمد، کیفیت هوای کلاس‌ها و زمین‌های بازی آن را بهبود می‌بخشد.
محققان دریافته‌اند تصفیه‌کننده‌های هوا در کلاس‌های درس غلظت آلودگی داخلی را تا ۵۷ درصد و طرح ساماندهی خیابان‌های مدارس که از تردد وسایل نقلیه موتوری مقابل مدارس در زمان شروع و پایان کلاس‌ها پیشگیری می‌کند، غلظت ذرات را تا ۳۶ درصد کاهش خواهد داد. صفحات سبز در محدوده مدرسه نیز برخی از خطرناک‌ترین سطوح ذرات معلق بیرون را که از خیابان‌ها می‌آید با توجه به شرایط بادی تا ۴۴ درصد کاهش می‌دهد.
همه نکاتی که در ارتباط با سلامت دانش آموزان و بهبود شرایط مدارس اشاره شد، تا حدی کودکان را در برابر آلاینده‌ها حفظ می‌کند اما راهکارهای موثر باید در سطوح کلان‌تر اجرایی شود. بنابراین لزوم تحقق هوای پاک و زدودن آلاینده‌ها از سطح شهرها گامی ضروری است.
کشورهای پیشرو چگونه بحران را مدیریت کردند؟
در زیر نگاهی به تجارب کشورهای فرانسه، آلمان، انگلیس، فنلاند، دانمارک و سوئیس خواهیم انداخت و اقدامات موثر مکزیک به عنوان یکی از موفق‌ترین تجربه‌ها در کنترل آلودگی هوا مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
فرانسه: یکی از تمهیداتی که فرانسه در زمان آلودگی‌های بزرگ عملی می‌کند رایگان کردن هزینه‌های استفاده از وسایل حمل و نقل عمومی برای مردم شهر است تا جایی که مردم را به استفاده از دوچرخه تشویق می‌کنند و حتی در منطقه‌های مشخصی از شهر برای مدت‌های طولانی و ماهانه تردد اتومبیل ممنوع اعلام می‌شود.
آلمان: در فرایبورگ آلمان چیزی حدود ۵۰۰کیلومتر مسیر برای رفت و آمد دوچرخه، مترو، تراموا و سیستم‌های حمل و نقل ارزان وکارآمد در نظر گرفته شده است. حتی در مناطق حومه شهر نیز مردم اجازه پارک کردن ماشین‌هایشان را جلوی در خانه‌ها ندارند.
فنلاند: در هلسینکی پایتخت فنلاند هم مثل سایر کشورها تمام تلاش بر این است که با کاهش دادن بخش زیادی از اتومبیل‌های سطح شهر و از طرفی سرمایه‌گذاری روی استفاده از وسایل حمل نقل عمومی به بهبود وضع آلودگی هوا رسیدگی کنند.
دانمارک: کپنهاگ پایتخت کشور دانمارک است در این شهر استفاده از دوچرخه به استفاده از ماشین ها اولویت دارد تا جایی که تعداد دوچرخه ها از جمعیت شهر هم بیشترند.
سوئیس: زوریخ پرجمعیت‌ترین شهر کشور سوییس به حساب می آید. از جمله راهکارهایی که در این اقلیم اروپایی برای مبارزه با آلودگی‌های سطح شهر انجام داده‌اند مثل بسیاری از کشورهای پیشرفته محدود کردن فضاهای پارکینگ بوده است این محدودیت به اندازه‌ای است که در زوریخ فقط تعداد محدودی از ماشین‌ها هستند که اجازه دارند در هر ساعتی که خواستند در سطح شهر تردد کنند.
مکزیک: اما یکی یکی از موفق ترین تجربه ها در کنترل آلودگی هوا مربوط به شهر مکزیکوسیتی پایتخت مکزیک است. در سال ۱۹۹۲ سازمان ملل این شهر را به عنوان آلوده ترین شهر جهان معرفی کرد. مشهور بود که در این شهر به‌خاطر آلودگی هوا پرنده‌ها هنگام پرواز می‌مردند و روی زمین می‌افتادند. ۳۳۰ روز شاخص آلاینده‌ها در این شهر در سال ۱۹۹۰ بالاتر از حد استاندارد بود. امروز اما با اجرای برنامه‌های منسجم مقابله با آلودگی نام این شهر حتی در میان ۱۰ شهر اول آلوده جهان هم نیست.
دولت مکزیک با سرمایه ۹.۳ میلیارد دلاری پالایشگاه‌هایی برای تولید سوخت مناسب (با گوگرد پایین) راه‌اندازی کرده‌است. مقام‌های شهری با الگوگرفتن از اتوبوسرانی سریع در پایتخت کلمبیا، نوعی سیستم اتوبوسرانی به نام «متروباس» راه انداخته‌اند که علاوه بر افزایش حجم مسافران در اتوبوس، آلودگی بسیار کمتری دارد. در این طرح، اتوبوس‌های فرسوده و کوچک با سرمایه گذاری سریع با اتوبوس های جدید با حجم مسافر بیشتر تعویض شدند. کارخانه‌ها و مراکز صنعتی مجبور شدند حومه شهر را ترک کنند و به مناطق دورتر بروند. با پرداخت وام خودروها و تاکسی‌های فرسوده با روالی منظم تعویض شدند. متروی مکزیکوسیتی خیلی سریع با کمک الزامی همه بخش‌ها راه‌اندازی شد که حالا ۱۲ خط دارد.
فرجام سخن
ایران بیشترین آمار تعطیلی را در بین دیگر بازیگران کره خاکی داشته است چه در زمان همه گیری کرونا و چه در برهه فصل سرد و تشدید آلودگی هوا.
از نگاه ناظران، تعطیلی مدارس نباید نخستین راه حلی باشد که مسئولان اتخاذ می کنند بلکه باید آخرین راه حل باشد. چین، هند، پاکستان، بنگلادش ودیگر کشورهای با هوای بسیار آلوده نیز تعطیلی مدارس را در دستور کار دارند اما در وهله آخر و به عنوان واپسین راهکار.
تردیدی نیست که معایب و مضرات ناشی از تعطیلی مدارس بسیار بیشتر از فواید آن است که عقب ماندگی دانش آموزان از برنامه درسی، تنبلی و بی انگیزگی، اتلاف وقت، خلل در برنامه کاری والدین و غیره تنها چند مورد از ده‌ها معایب به شمار می رود.
در این میان باید همانند کشورهای توسعه یافته، ایمن سازی از مدارس آغاز شود که بکارگیری دستگاه های تهویه هوا در کلاس، کاشت درختان و پوشش گیاهی در اطراف مدرسه، ساماندهی ساعات تردد متناسب با فعالیت مدارس در این زمینه اثرگذار است.
در این میان انتظار می رود که مسئولان کشورمان از روند ایمن سازی مدارس گرفته تا اقدامات کاهنده آلودگی هوا در سطح کلان شهرها از تجارب کشورهای فرانسه، آلمان، انگلیس، فنلاند، دانمارک و سوئیس و نیز مکزیک به عنوان موفق ترین کشور در کنترل آلودگی هوا طی سه دهه اخیر استفاده کنند.