خبرگزاری مهر _ گروه فرهنگ و ادب: عبدالنبی قیّم، زبان‌شناس و پژوهشگر زبان عربی، تاریخ‌نگار و فرهنگ نویس سرشناس کشور و صاحب آثاری چون «فرهنگ معاصر عربی – فارسی»، «فرهنگ معاصر میانه عربی – فارسی»، «فراز و فرود شیخ خزعل» و «پانصد سال تاریخ خوزستان و نقد کتاب تاریخ پانصد ساله خوزستان احمد کسروی» که استاد مدعو نهمین کنگره بین المللی ترجمه و معضلات تبادل فرهنگی به همت انجمن روابط عربی و بین المللی در قطر بود، گزارشی از این رویداد را برای مهر ارسال کرده است.
مشروح این گزارش را در ادامه بخوانید:
روزهای شنبه و یکشنبه ۲۸ و ۲۹ ژانویه ۲۰۲۳ مصادف با هشتم و نهم بهمن ۱۴۰۱ نهمین کنگره بین المللی ترجمه و معضلات تبادل فرهنگی به همت انجمن روابط عربی و بین المللی (منتدی العلاقات العربیة والدولیة) در دوحه پایتخت قطر برگزار شد. در این کنگره که همه ساله در چنین روزهایی منعقد می‌شود اساتید و صاحب نظران و مترجمان از کشورهای مختلف در خصوص کارهای انجام شده، ویژگی‌ها و معضلات ترجمه از زبان عربی به زبان‌های دیگر و همچنین از زبانه‌های دیگر به زبان عربی سخنرانی می‌کنند.
امسال تعداد شرکت کنندگان در این همایش ۱۷۰ پژوهشگر و مترجم از ۳۳ کشور خارجی و عربی بودند. تعداد سخنران‌ها نیز ۲۸ نفر و از ۱۴ کشور بود که در دو نوبت صبح و بعد از ظهر روز شنبه و صبح روز یکشنبه نتیجه بررسی‌ها و مطالعات خویش و تجربیات شخصی خود را به سمع حاضران رساندند. روز یکشنبه بعد از ظهر به اعلام اسامی برندگان و اهدای جوایز اختصاص یافت. در این روز طی مراسم باشکوهی و در حضور ولیعهد قطر، اسامی برندگان اعلام و پس از آن توسط ولیعهد قطر لوح تقدیر به برندگان اهدا شد.
انجمن روابط عربی و بین المللی در سال ۲۰۱۱ در دوحه قطر و با هدف حمایت از توسعه و پیشرفت آگاهی‌های سیاسی و فرهنگی و تقویت راه‌های گفت‌وگو بین افکار و اندیشه‌های مختلف و با بودجه دولتی تشکیل شد. انجمن بر نشر و اشاعه آرا و افکاری که دیدگاه‌های مختلف را تقبل می‌کند، تأکید دارد و به دنبال دستیابی به بهترین راه حل‌ها برای معضلات و مشکلات محلی، منطقه‌ای و اشاعه فرهنگ صلح و تفاهم بین المللی است.
فعالیت‌های انجمن شامل برگزاری همایش‌ها، انتشار کتاب، انجمن فرهنگی و برگزاری جایزه ترجمه از زبان عربی به دیگر زبان‌ها و از زبان‌های دیگر به زبان عربی است. مهم‌ترین و مشهورترین فعالیت انجمن، جایزه ترجمه است که از سال ۲۰۱۵ میلادی (۱۳۹۴ ش) به نام امیر سابق قطر و پدر امیر فعلی یعنی شیخ حمد همه ساله برگزار می‌شود و نام کامل آن «جائزة الشیخ حمد للترجمة والتفاهم الدولی» یعنی جایزه ترجمه و تفاهم بین المللی شیخ حمد است.
همه ساله یکی از زبان‌های زنده و پرمخاطب دنیا که میزان ترجمه‌های آن از زبان عربی و بالعکس درخور توجه است به عنوان زبان اصلی انتخاب می‌شود، در جوار آن زبان‌های دیگر که پر مخاطب نیستند و یا ترجمه‌های کمتری از زبان عربی و به زبان عربی دارند به عنوان زبان‌های فرعی برگزیده می‌شوند. در اولین دوره زبان ترکی به عنوان زبان اصلی بود، پس از آن در دوره‌های بعدی به ترتیب زبان‌های اسپانیایی، فرانسوی، آلمانی، روسی، فارسی و چینی زبان‌های اصلی بوده‌اند. امسال بعد از هشت سال مجدداً زبان ترکی زبان اصلی شد و در کنار آن زبان‌های قزاقی، رومانیایی، باهامایی، ویتنامی و سواحلی زبان‌های فرعی بودند. بر اساس مصوبات انجمن، زبان انگلیسی از قاعده فوق مستثنی است و همه ساله در همه دوره‌ها به همراه زبان اصلی مشمول جایزه است. و به مترجمان از زبان انگلیسی به زبان عربی و بالعکس جایزه تعلق می‌گیرد.
همانطوری که ذکر شد در سال ۲۰۲۰ زبان فارسی بود و زبان انگلیسی زبان‌های اصلی بودند و زبان‌های کردی، پشتو، بنغالی، سوئدی و زبان هوسا که زبان چهل و هفت میلیون از مردم چاد، شمال نیجریه، غنا، کامرون و ساحل عاج است. زبان‌های فرعی آن دوره بودند. نگارنده برای تألیف فرهنگ‌های سه گانه عربی – فارسی (یک جلدی، میانه و دوجلدی) برنده این جایزه شدم و آقایان موسی بیدج، صادق خورشا، صادق دارابی، خانم نبهانی از ایران و آقایان مصطفی البکور از سوریه و یوسف بکار از اردن دیگر برندگان این جایزه در سال ۲۰۲۰ بودند. به دلیل شیوع بیماری همه گیر کرونا همایش مذکور و مراسم اعطای جوایز که می‌بایست در ژانویه ۲۰۲۱ برگزار شود، برگزار نشد و برندگان مقالات خود را از طریق فضای مجازی ارائه کردند. امسال بعد از دو سال، همایش مزبور و اعطای جوایز به صورت حضوری بود که از برندگان سال ۲۰۲۰ نیز جهت شرکت در این مراسم دعوت به عمل آوردند.
ارزش اجمالی جوایز هر دوره دو میلیون دلار امریکایی است که به سه حوزه تعلق می‌گیرد، یکی از این حوزه‌ها، حوزه ترجمه است که به چهار بخش تقسیم می‌شود:
۱ – جایزه ترجمه از عربی به انگلیسی
۲ – جایزه ترجمه از انگلیسی به عربی
۳ – جایزه ترجمه از عربی به یکی از زبان‌ها (امسال از عربی به ترکی)
۴ -- جایزه ترجمه از یکی از زبان‌ها به زبان عربی (امسال از ترکی به عربی)
دوم: جایزه إنجاز یا دستاورد
این جایزه به مترجمینی اعطا می‌شود که از زبان برگزیده آن سال مثلاً در سال ۲۰۲۰ زبان فارسی به زبان عربی و بالعکس میزان معتنابهی کتاب‌های ارزشمند ترجمه کرده باشند.
سوم: جایزه تفاهم بین المللی
این جایزه به افراد یا نهادهایی مانند مؤسسات فرهنگی و یا انتشارات و از این قبیل اعطا می‌شود که در نشر و اشاعه فرهنگ صلح و دوستی و تفاهم بین ملل مختلف گام‌های مؤثری برداشته باشند.
جایزه شیخ حمد معتبرترین و معروف‌ترین جایزه ترجمه در جهان عرب است. یکی از دلایل اعتبار آن سخت و دشوار بودن انتخاب برنده و معیارهای انجمن برای تعیین بهترین ترجمه است. در مرحله اول تقاضای شرکت کنندگان مورد بررسی قرار می‌گیرند و در صورتی که ترجمه‌های ارسالی با معیارها و ضوابط انجمن همخوانی نداشته باشند در همان مرحله حذف می‌شوند. و آن چنان که برگزارکنندگان به من گفتند تقاضاها از لیست اولیه به یک لیست کوتاه تقلیل می‌یابد. به عنوان مثال امسال لیست اولیه کتاب‌های ترجمه شده از انگلیسی به عربی ۳۷ کتاب بود که به ۸ کتاب تقلیل یافت. پس از آن کتاب‌های مندرج در لیست اخیرالذکر به سه داور مورد اطمینان در همان کشوری که زبان آن زبان برگزیده سال است داده می‌شود. مثلاً در سال ۲۰۲۰ کتاب‌ها برای داوران ایرانی ارسال شد. علاوه بر نظر داوران در صورتی که رأی داوران، برگزارکنندگان را قانع نکند، این بار به سراغ یک و در بعضی موارد سه مشاور می‌روند و نظر آنها را درباره کتاب جویا می‌شوند. گاهی وقت‌ها نظر مشاوران، برگزارکنندگان را متقاعد نمی‌کند و چه بسا اتفاق افتاده برای آن دسته یا گروه جایزه نفر اول را اعلام نکرده باشند، چون از نظر آنها هیچ کدام از کتاب‌ها شایستگی اول شدن را ندارند.
به همین دلیل سال به سال بر تعداد شرکت کنندگان در جایزه افزوده می‌شود. به دلیل همین استقبال است که در روز شنبه ۲۸ ژانویه زمانی که در همایش شرکت داشتم، برگزارکنندگان به من اطلاع دادند که امشب هیئت امنا تصمیم گرفت زبان ترکی و زبان فارسی را از قاعده هشت سال مستثنی کند و به جای هر هشت سال، زبان ترکی هر سه سال و زبان فارسی هر چهار سال به عنوان زبان اصلی مسابقات خواهند بود. علت آن را هم استقبال مترجمان ترک و مترجمان فارسی بیان کردند. علاوه بر این مسئولان در جایزه اهمیت خاصی برای این دو زبان قائل هستند و به دنبال تحکیم و تقویت پیوندهای دوستی و مودت میان جهان عرب با ایرانیان و ترک‌ها هستند.
با آرزوی موفقیت برای مترجمان ما ذکر این نکته الزامی است که موضوع کتاب نقش بسزایی در پذیرش آثار نزد برگزارکنندگان دارد، از این نظر مترجمان ما سعی کنند موضوعاتی که باعث معرفی ادبیات و تاریخ و فرهنگ جهان عرب به ایرانیان می‌شود و یا موضوعاتی که باعث معرفی ادبیات، تاریخ و فرهنگ ایران به جهان عرب می‌شود را برای ترجمه انتخاب کنند.
به امید روزی که ما هم بتوانیم چنین جایزه‌ای برگزار کنیم و همه مترجمانی که از زبان فارسی به زبان‌های دیگر و یا بالعکس از زبان‌های دیگر به زبان فارسی ترجمه می‌کنند، را از اقصی نقاط جهان در تهران و یا هر شهر دیگری گرد هم آوریم تا باعث تقویت و تشویق ترجمه به زبان فارسی و بالعکس شویم. یکی از صحنه‌های باشکوهی که من در قطر دیدم این بود که افراد از ملیت‌های مختلف از ایتالیایی، انگلیسی، اسپانیایی، یونانی، فرانسوی، یونانی، بلغاری، رومانیایی، ترک پاکستانی، اندونزیایی، بنگلادش و برخی کشورهای آفریقایی و از کشورهای عربی از مغرب و تونس گرفته تا مصر، سوریه، لبنان، عراق، عمان، کویت و… همه گرد هم آمده بودند و با زبان واحد یعنی زبان عربی با هم گفت‌وگو و تبادل نظر می‌کردند و تجربیات خود را در زمینه ترجمه بیان می‌کردند. کاش ما هم بتوانیم چنین صحنه‌های زیبایی که پیام آور مهر و محبت و دوستی است خلق کنیم.