خبرگزاری مهر - گروه استانها، فریبا عندلیب‌الشهداء: زیارت یکی از مصادیق کنش دینی است که در ادیان و مذاهب مختلف مورد تأکید قرار گرفته و بر همین اساس، همه‌ساله جمعیت بسیاری از دین‌مداران در سراسر جهان به سوی اماکن مقدس مذهبی شتافته و آداب و مناسک زیارت را به‌جا می‌آورند.
زیارت می‌تواند کارکرد و هویت فطری یک مکان مقدس باشد و یا می‌تواند بخشی از ساختار هویتی و شناختی یک محل، یک منطقه یا یک شهر باشد؛ در طول تاریخ اماکن و شهرهای مقدسی وجود داشته و دارد که بسته به تاریخ و ریشه تقدس آن، دارای جایگاه و اهمیت متفاوتی از یکدیگر هستند.
مشهد مقدس به عنوان محل شهادت امام معصوم (ع)، مهم‌ترین شهر زیارتی ایران به شمار می‌رود که از دیرباز مقصد مردم از سراسر کشور و همچنین مسلمانان کشورهای دیگر بوده؛ تغییر حاکمیت‌ها بر پهنه کشور ایران که میزبان زائران حرم امام رضا (ع) بود، بر درجه توجه به این مکان مقدس و ابعاد معنوی آن اثرگذار بوده است.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی و استقرار حکومت اسلامی در ایران، پرداخت به اماکن مذهبی به‌عنوان پایگاه‌های معنوی و ستون‌های اعتقادی مردم کشور با جهشی ویژه همراه بود، توسعه‌های فیزیکی و همچنین طراحی بسترهای فرهنگی و اجتماعی در کنار کارکردهای مذهبی و اعتقادی، موضوعاتی است که متولیان حوزه فرهنگ و زیارت تلاش داشتند تا آن را تقویت کنند.
با این وجود، آنچه در عرصه اجرایی دیده می‌شود با آنچه هدف فعالیت‌های هویتی، فرهنگی و اجتماعی است، فاصله زیادی دارد؛ برای بررسی ابعاد مختلف حوزه هویتی و اجتماعی موضوع زیارت، به سراغ مسئولان و صاحب‌نظرانی در این حوزه رفتیم.
هویت در شهرها، مسئله‌ای بنیادین
محمدجواد استادی، فعال حوزه مطالعات فرهنگی در گفت‌وگو با مهر، هویت در شهرها را یک مسئله بنیادین دانست و اظهار کرد: در واقع هر شهری بر اساس مبنای هویتی شکل می‌گیرد و عملکردها در سطح شهر و در حوزه شهری به شدت مبتنی بر منابع هویت بخش پایه‌گذاری می‌شود.
وی می‌افزاید: اگر مروری به مدل‌های شکل‌گیری شهرها در نقاط مختلف دنیا داشته باشیم، می‌بینیم که بر اساس یک مبنای مشخص و محور خاص شروع به تکثیر کردند، ممکن است در نقطه‌ای بر اساس یک توانمندی اقتصادی، یک ویژگی جغرافیایی و یا یک حوزه صنعتی شکل گرفته باشند و معمولاً هویت آن شهرها به شدت بستگی به آن منشأ که باعث به وجود آمدن آنها شده است، دارد۔
این فعال حوزه مطالعات فرهنگی، با بیان اینکه هویت شهر و سرمایه‌های اجتماعی به‌عنوان عوامل محرک و پویایی شهر با یکدیگر ارتباط مستقیمی دارند، اضافه کرد: بنیاد و پایه شکل‌گیری شهر مشهد مبتنی بر وجود مضجع نورانی حضرت رضا (ع) بوده است یعنی با تشریف‌فرمایی ایشان به این شهر و شهادتشان، مقبرہ متبرک ایشان در طول تاریخ با آمد و شد زائران برای زیارت به تدریج وسعت پیدا می‌کند و تبدیل به یک شهر زیارتی می‌شود.
وی اضافه کرد: می‌توان گفت اساساً بنیاد و منبع شکل‌گیری شهر مشهد مقدس، وجود شریف امام رضا (ع) و زیارت جزو هویت شهری مشهد گردیده است و طبیعتاً وجود این منبع بر روی تمامی عرصه‌های زندگی شهروندان آن شهر تأثیرگذار است؛ ما نمی‌توانیم پیوند زیارت را به عنوان یک مبدأ هویت‌ساز با تمام مؤلفه‌ها و عرصه‌های مختلف زندگی شهری مشهد مقدس نادیده بگیریم.
«زیارت» منبع هویتی است
استادی گفت: اگر ما در سطح شهر از مسائل فرهنگی صحبت می‌کنیم، از مسائل اقتصادی، از زیست بوم و مسائل زیست محیطی شهر، از فضاهای عمومی و از حوزه مبانی سیاسی شهری صحبت می‌کنیم، تمام این مؤلفه‌ها قاعدتاً باید یک ارتباط مستقیم با مسئله زیارت داشته باشند، یعنی اینکه زیارت به‌عنوان یک منبع هویتی باید بتواند مسیر این ابعاد شهری را مشخص، تعیین و همین‌طور جهت دهد تا هماهنگی بین زندگی شهری و مسئله زیارت به وجود بیاید.
وی تصریح کرد: دو مسئله‌ای که بسیار خطرناک است و نباید از آن غفلت و فراموش کنیم این است که تلاش می‌شود توسط افرادی، عنوان شود شهر مشهد، شهر زیارتی نیست که این بسیار آسیب‌زا است به دلیل اینکه اگر شما مقوله زیارت را از شهر مشهد بگیرید، مشهد یک شهر بی‌هویت خواهد شد زیرا پایه و اساس شکل‌گیری این شهر بر همین مفهوم و معنا به وجود آمده است.
این پژوهشگر فرهنگی ادامه داد: خطر دوم اینکه ممکن است عده‌ای معتقد به زیارت باشند و این پیوند از بین نرفته باشد اما خواستار تفکیک بخشی از شهر مشهد از بحث زیارتی آن باشند و خواهان جدایی بین امر مقدس زیارت و زندگی جاری شهری شوند؛ یعنی نگاهشان این باشد که زیارت را به یک امر محدود و زیارت برای خود زیارت تبدیل کنند، در صورتی که بر اساس باورهای دینی و آموزه‌های معرفتی اسلامی، اساساً مبانی دینی و معارف دینی باید در زندگی ما حضور داشته باشند زیرا دین اسلام دینی است که برای تمام شئون زندگی‌مان برنامه دارد.
خطر تفکیک هویتی شهری از زیارت
وی بیان کرد: در شهر مشهد یک گفتمان دینی قدرتمند راجع به مبحث زیارت حکم فرماست که هم شاهد مؤلفه‌های معارف دینی اسلامی هستیم، هم مؤلفه‌های انقلاب اسلامی را درون خود جا دادہ، هم حوزه جدی مناسک داریم و هم فضای مهم سیاست‌گذاری را می‌توان شکل داد.
استادی با تأکید بر اینکه نباید اجازه گسترش نگرش تفکیک هویت شهر از زیارت را داد، خاطرنشان کرد: مدیران ما باید در ابعاد مختلف شهری، چه مدیرانی که مستقیماً در حوزه مدیریت شهری مسئولیت دارند و چه مدیرانی که به‌صورت غیر مستقیم با مدیریت شهر در ارتباط هستند، در حوزه‌های تخصصی نسبت خودشان را با زیارت تنظیم کنند.
وی اضافه کرد: مدیریت شهری مشهد مقدس باید پیوند بین زیارت را با همه حوزه‌های مأموریتی خود ایجاد کند در صورتی که در مدیریت شهری تهران و یا اصفهان و یا شهرهای دیگر، نحوه سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی‌ها متفاوت است، مشهد باید در قالب یک شهر زیارتی ایفای نقش کند زیرا می‌تواند به‌عنوان یک شهر اسلامی نه تنها برای دیگر شهرهای کشورمان بلکه برای کشورهای جهان اسلام نیز یک الگوی بسیار مناسب باشد.
لزوم توجه به «زیارت‌پژوهی»
وی با بیان اینکه باید نمادی از یک شهر کامل دینی باشیم تا دیگر کشورها نیز از ما الگو بگیرند، افزود: مبحث زیارت باید بین نخبگان و خواص به بحث گذاشته شود، شاهد این هستیم که در کشورهای غربی مطالعات زیاد و کتاب‌های گسترده‌ای در مورد زیارت در کشورهای اسلامی و به‌طور خاص مشهد مقدس می‌شود اما خودمان آنچنان که باید به «زیارت‌پژوهی» نپرداخته‌ایم.
این پژوهشگر مطالعات فرهنگی اظهار کرد: کشورهای غربی متوجه اهمیت موضوع زیارت هستند و در حال بررسی و تحقیق هستند، ما نباید از چنین مسئله مهمی غفلت کنیم بلکه با راه‌اندازی پژوهشکده‌ها و مؤسسات مطالعاتی در حوزه زیارت و معنایابی، آن را لایه لایه در تمام مسائل زندگی‌مان کاربردی سازیم.
او گفت: نیازمند این هستیم که مطالعات‌مان را آنقدر قدرتمند کنیم که به یک دیدگاہ شفاف، دقیق و عملیاتی از مقوله زیارت برسیم زیرا ما تا تصویری روشن از زیارت و معنای آن نداشته باشیم، نمی‌توانیم زیارت را در زندگی همه مردم جریان بخشیم.
استادی اظهار کرد: می‌توانیم با استفاده از ظرفیت‌های دانشگاهی، حوزوی و سوق دادن مقالات علمی، کرسی‌هایی که برگزار می‌شود و پایان‌نامه‌های دانشجویی در رشته‌های معماری، شهرسازی و همین‌طور رشته‌های علوم انسانی و علوم اجتماعی در مشهد به سمت روش‌های مطالعاتی زیارت برویم۔
«زیارت» مفهومی کلان و ملی
وی با بیان اینکه نباید به مقوله زیارت به‌عنوان یک مسئله منطقه‌ای نگاه کنیم، گفت: قاعدتأ با امکانات و زیرساخت‌های محلی نمی‌توانیم به مفهوم زیارت به معنای گسترده بپردازیم بلکه باید به‌صورت کلان و در نگاه ملی و کشوری جایگاه ویژه‌ای داشته باشیم و از امکانات ملی و پشتیبانی‌های مالی برخوردار بشویم۔
وی گفت: خطر جدا کردن زیارت از زندگی مردم برای اولین بار در دوران پهلوی و با نگاه توسعه‌طلبانه مادی اتفاق افتد، زمانی که محلات قدیمی حرم مطهر در معرض تخریب قرار گرفتند، در این زمان بود که پیوند و جاری شدن امر قدسی که همان «اقتصاد مبتنی بر زیارت» بود و در جریان زندگی روزمره مردم نقش بسزایی داشت قطع شد.
این پژوهشگر مطالعات فرهنگی با انتقاد از مدل توسعه در بافت اطراف حرم مطهر رضوی، اضافه کرد: چند سال اخیر نیز با نگاه به بافت معماری و هویت شهرسازی اطراف حرم مطهر امام رضا (ع) درمی‌یابیم که این مدل تغییرات، حاصل نگاه توسعه‌گرایی است، رویکردی که توسعه را فقط با نگاهی مادی در نظر می‌گیرد و با فاصله انداختن بین محلات و ساکنان اطراف حرم مطهر، بازارهای بزرگ و سر به فلک کشیده این فاصله را پر می‌کند که در دولت سیزدهم و با ورود شورای عالی معماری و شهرسازی، باید امیدوار بود که شاهد ساخت هدفمند بافت اطراف حرم متناسب با اصل زیارت بشویم.
بررسی هر بُعد از ابعاد زیارت، کلیدواژه‌ای جدید در منظومه معنوی اهل بیت برای ما ایجاد می‌کند که نقطه مشترک همه آنها، تسهیل زیارت و ایجاد زمینه اثرگذاری معنوی این امر دینی است.
حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی شریعتی‌تبار، مدیر گروه مطالعاتی انقلاب و تمدن اسلامی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی در این رابطه به خبرنگار مهر گفت: زیارت در فرهنگ اسلامی و شیعی ما یک مکتب آموزنده است که به شاگردان خودش هم درس اخلاق و سبک زندگی و هم درس ولایت‌مداری می‌دهد.
وی افزود: به همین دلیل در قرآن و احادیث ما در مورد زیارت بسیار تأکید شده است، امام رضا (ع) زیارت را یک عهد و پیمان از ناحیه امام بر گردن شیعیان‌شان به نشانه وفاداری می‌دانند.
زیارت زائران باید تسهیل شود
مدیر گروه مطالعاتی انقلاب و تمدن اسلامی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی خاطرنشان کرد: زیارت یک مکتب و یک دانشگاه برای تربیت انسان‌ها و تجدید پیمان و عهد با امام در پیمودن راه امامت و ولایت است.
وی بر لزوم ایجاد زمینه برای جهت‌دهی به اندیشه‌ها در مسیر معرفت ائمه اطهار تأکید و بیان کرد: متولیان فرهنگی و متولیان زیارت از جمله دستگاه‌های مربوطه و مدیران شهری، باید دست به دست یکدیگر دهیم و زیارت مشتاقان و زائران این امام رئوف را تسهیل کنیم.
شریعتی‌تبار اضافه کرد: باید معرفت و شناخت به زندگی تک تک زائران جهت بدهد زیرا فرصت مغتنمی برای شهر ما به وجود آمده است تا شاهد زیارت اثرگذار هر ساله خیل عظیمی از عاشقانه امام رئوف و مهربانمان باشیم.
در کنار دغدغه‌های کالبدی و هویتی مطرح شده از سوی محمدجواد استادی پیرامون بافت هویتی شهر مشهد، باید به این نکته توجه داشت که اقتصاد و فرهنگ، لازم و ملزوم یکدیگر و موتور محرک برای دیگری هستند، در واقع در کنار اقتصاد پویا و باثبات است که می‌توان فرهنگ را توسعه داد و در کنار ارتقای فرهنگ، اقتصاد رشد خواهد کرد.
البته دغدغه‌های شهر زیارتی به این موضوع خلاصه نمی‌شود، همانطور که پیش‌تر بیان شد، شهر زیارتی هدف و مقصد سفر زائران از سراسر دنیا است و این موضوع به تنهایی فصل جدیدی از مسائل را می‌گشاید، مسائلی عمدتأ زیرساختی که تأثیر مستقیم بر کیفیت زیارت و آثار معنوی آن دارد.
دغدغه‌هایی محلی برای مسئله‌ای ملی
بودجه زیارت یکی از مسائل مطرح شده در حوزه توسعه زیرساختی و حمایت‌های ملی از این مقوله معنوی است که با فراز و فرودهای بسیاری همراه بوده است، در سال ۱۳۹۸ و با حکم رئیس دفتر رئیس جمهور وقت، استاندار خراسان رضوی به عنوان «دبیر کارگروه ملی زیارت» منصوب شد تا این استان بتواند از تمام ظرفیت‌های خود برای حمایت هر چه بیشتر و خدمات‌رسانی درخور به زائران امام رضا (ع) استفاه کند ولی نکته مهم، حذف شدن بودجه زیارت به‌عنوان ردیف مستقل و ادغام آن در بودجه استان خراسان رضوی بود.
با تغییر دولت و روی کار آمدن دولت سیزدهم، این کارگروه به «شورای ملی زیارت» ارتقا یافت که تاکنون دو جلسه از این شورا برگزار شده است اما هنوز تا حصول نتیجه عینی، فاصله وجود دارد.
حجت‌الاسلام حجت گنابادی‌نژاد، معاون هماهنگی و مدیریت امور زائران استانداری خراسان رضوی در این باره به خبرنگار مهر می‌گوید: زیارت مضجع منور حضرت رضا (ع) از اصلی‌ترین مزیت‌های تربیتی، معنوی، فرهنگی و اجتماعی و بلکه تأثیرگذار در سازندگی‌های اقتصادی و عمرانی و حتی شهرسازی مشهد، استان و حتی در سطح کشور است.
وی ادامه داد: با اهتمامی که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به‌ویژه از سوی امام راحل و رهبر معظم انقلاب در توسعه خدمات این آستان بوده است، شاهد رشد بسیار چشمگیر زائران و مجاوران حضرت رضا (ع) چه در داخل و چه از خارج کشور هستیم.
ضعف‌های زیرساختی در حوزه زیارت
معاون استاندار خراسان رضوی به بیان آماری از ورود زائران به مشهدالرضا پرداخت و گفت: با ورود سالانه ۳۰ میلیون مسافر به مشهد مقدس، شاهد رشد بی‌نظیری بودہ‌ایم که در تاریخ تشیع این مقدار رشد بی‌سابقه بوده است، بیش از ۵۲ درصد ظرفیت اقامتی کل کشور در شهر مشهد مقدس است و با توجه به اینکه از مزیت‌های خوب دیگر مانند فرودگاه، ایستگاه راه آهن و پایانه مسافربری نسبتاً قابل قبولی برخوردار هستیم، ضعف‌هایی نیز در حوزه زیارت وجود دارد.
وی به نیازهای زیرساختی مشهد برای میزبانی از زائران میلیونی اشاره کرد و افزود: کمبود پارکینگ، از جمله ضعف‌های چشمگیر است، کمبود سرویس بهداشتی به‌ویژه در ایام زیارتی، عدم وجود ظرفیت‌های مکمل اقامتی به‌عنوان اقامتگاه‌های اضطراری و در حوزه حمل و نقل نیز جاده‌های منتهی به مشهد مقدس زیبنده جایگاه بین‌المللی این شهر با این حجم از زائران که بیش از ۸۰ درصد آنان نیز توسط جاده‌ها سفر می‌کنند، نیست.
گنابادی‌نژاد خاطرنشان کرد: البته با تشکیل کارگروه ویژه زیارت به دستور رئیس جمهور، برخی از این مشکلات مطرح شده که منجر به مصوبات خوبی نیز شده است، منتظر پیگیری و اجرا توسط وزیران محترم هستیم و انتظار می‌رود با مساعدت سازمان مدیریت برنامه‌ریزی، مجلس شورای اسلامی، تصویب قوانین مورد نیاز، دادن مجوزها و الزامات قانونی مورد نیاز و تأمین اعتبارات، در کنار مزیت‌های معنوی و شکوفایی ظرفیت‌های معرفتی، ابعاد اقتصادی زیارت نیز در نظر گرفته شود.
وی با بیان اینکه باید برای بهره‌مندی هرچه بیشتر از این پتانسیل تربیتی، سازماندهی داشته باشیم، گفت: رئیس جمهور در دولت سیزدهم به‌طور ویژه بر امر زیارت تأکید داشتند که انتظار می‌رود تمام ارگان‌ها از جمله آموزش و پرورش، بهداشت و درمان، علوم پزشکی، دانشگاه‌ها و مجموعه‌هایی که مخاطبان نوجوان و جوان دارند، با برنامه‌ریزی هدفمند، مدون و جهت‌دار برای زیارت، در حوزه مخاطبان خود اقدام کنند.
نیازمند فرهنگ‌سازی هستیم
معاون هماهنگی و مدیریت امور زائران استانداری خراسان رضوی یادآور شد: ما به شدت نیازمند فرهنگ‌سازی و خدمات فرهنگی در حوزه زیارت هستیم که این امر با همکاری رسانه ملی، نهادهای فرهنگی، سازمان تبلیغات اسلامی و سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی میسر می‌شود؛ گسترش فرهنگ زیارت با بازنگری در ظرفیت‌ها و توانمندی‌های این نهادهای فرهنگی قابل تحقق است۔
آیت‌الله علم‌الهدی، نماینده ولی فقیه در خراسان رضوی و امام جمعه مشهد مقدس در دیداری که مرداد ماه سال ۹۹ با جمعی از سرمایه‌گذاران طرح ساخت و ساز اطراف حرم مطهر رضوی داشت، بر لزوم حفظ جایگاه حرم امام رضا (ع) در ساخت و سازهای اطراف حرم تأکید کرد و گفت: نباید ساخت و سازها بالاتر از گنبد حرم مطهر رضوی ساخته شود و آن را تحت الشعاع قرار دهد.
اطراف حرم تبدیل به «کیش» نشود!
وی با بیان اینکه با اصل طرح که شارستان و هشت ره‌باغ باشد، موافق هستم ادامه داد: چیزی که اشکال دارد، کیفیت ساخت و ساز اطراف حرم مطهر است، درست نیست که در اطراف حرم ساختمان‌های بلند مرتبه طوری ساخته شوند که گنبد حرم مطهر حضرت امام رضا (ع) تحت الشعاع قرار گیرد و از طرفی، اطراف این حرم مطهر به‌صورت مراکز خرید و بازارها و بازارچه‌های مفصلی درآید که نتیجه آن حوزه منطقه ثامن در شکل یک «کیش» و وسط آن گنبد طلا باشد.
نماینده ولی فقیه در خراسان رضوی در بخش دیگری از سخنان خود، توجه به مسائل زیرساختی و تسهیل زیارت برای زائران را به سرمایه‌گذاران گوشزد کرد و گفت: نکته دیگر اینکه همراه با ساخت مکان‌های اقامتی بیشتر، باید توقفگاه‌های بیشتری نیز تعبیه شود تا پاسخگوی نیاز زائران و مسافران باشد و این ساخت و سازها به گونه‌ای نباشد که مرکز ترویج اجناس خارجی و لوکس شود و فکر زائر را از زیارت دور کند که البته در بین این ساخت و سازها، توجه به اشتغال، تولید داخل و توجه به بازار داخلی نیز ضروری است.