به گزارش خبرنگار مهر، مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی چالشها و راهکارهای سیاستی خوشه سازی شرکت های دانش‌بنیان را بررسی کرد.
در خلاصه مدیریتی این گزارش آمده است: «خوشه ها مجموعه هایی فعال در یک گرایش از کسب و کار هستند که در یک منطقه جغرافیایی متمرکز شده اند و از چالشها و فرصت های مشترکی برخوردارند.
خوشه های دانش‌بنیان به عنوان دسته ای از خوشه های کسب و کار می توانند با قرار گرفتن در زنجیره ارزش، نقش و جایگاه خود را در آرایش نهادی خوشه ها با هدف ارتقای کیفیت و بهره وری محصولات بیابند.
خوشه های دانش‌بنیان در کشور ما برحسب زمینه فعالیت های مختلفی از قبیل کشاورزی و فناوری های زیستی، دارو، درمان و پزشکی، محصولات شیمیایی پیشرفته، ماشین آلات پیشرفته، برق و لیزر و فناوری اطلاعات و ارتباطات قابل تعریف هستند.
یافته های مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی نشان می دهد که مشکلات و مسائلی که به طور عمومی و کلی در مسیر خوشه سازی صنعتی وجود دارد، بر فرایند خوشه شدن شرکت های دانش‌بنیان نیز تأثیرگذار است. در عین حال خوشه شدن شرکت های دانش‌بنیان ویژگی ها و چالش های خاص خود را دارد.
این شرکت ها به دلیل ماهیت محصول، سطح پیچیدگی محصولات فناورانه، اندازه بازار و مقیاس اقتصادی تفاوت های زیادی با کسب و کارهای متداول و بالغ دارند و تعداد زیادی از آنها با چالش قرار گرفتن در زنجیره ارزش یک صنعت بزرگتر مواجه اند.
قوانینی که در ذیل احکام خود به طور اختصاصی و صریح از اصطلاحات شبکه سازی یا خوشه سازی فعالیت های دانش‌بنیان استفاده کرده اند قانون «جهش تولید دانش‌بنیان» مصوب سال ۱۴۰۱ و برنامه توسعه تولید دانش‌بنیان ذیل ماده ۴۳ قانون «رفع موانع تولید رقابت پذیر و ارتقای نظام مالی کشور» مصوب سال ۱۳۹۴ هستند.
علاوه بر این، تجربه نشان داده است که اجرای برخی قوانین از جمله «قانون تسهیل رقابت و منع انحصار» مصوب ۱۳۸۷ و قانون «حداکثر استفاده از توان تولیدی و خدماتی کشور و حمایت از کالای ایرانی» مصوب سال ۱۳۹۸ می تواند به طور غیرمستقیم به تقویت خوشه سازی و شبکه سازی کمک کند.
برخی نهادهای اصلی که نقش تأثیرگذاری در خوشه سازی شرکت های دانش‌بنیان کشور دارند عبارتند از:
معاونت فناوری و نوآوری ذیل وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری، سازمان صنایع کوچک و شهرک های صنعتی ایران ذیل وزارت صنعت، معدن و تجارت، صندوق های تأمین مالی پژوهش و فناوری ازجمله صندوق نوآوری و شکوفایی، شتاب دهنده ها و سرمایه گذاران خطرپذیر و مراکز خدمات تخصصی و مشاوره‌ای همچون کارگزاران دانش و فناوری.
نتایج بررسی چالشهای خوشه سازی شرکت های دانش‌بنیان نشان می دهد که این چالش ها در سه سطح فرهنگی، اجرایی و حقوقی - قانونی قابل توجه هستند. مصادیق این چالشها و برخی راهکارهای پیشنهادی در ادامه ارائه شده است.
| دسته | مصداق چالش | راهکار پیشنهادی |
| فرهنگی | ضعف در کسب مهارت های فنی و حرفه‌ای | روزآمدسازی محتوای آموزشی |
| ایجاد بانک نیازهای مهارتی کشور با مشارکت وزارتخانه های مرتبط | ||
| افزایش مشارکت بخش خصوصی در طراحی و ارائه آموزش های فنی و حرفه‌ای و برون‌سپاری آموزش های عملی و کارگاهی به مراکز کسب و کار | ||
| ضعف در مهارت های حل مسئله و فرهنگ کار جمعی | سوق دادن حمایتها و تشویقها به سمت فعالیت های جمعی و گروهی در دوران آموزشی | |
| روزآمدسازی محتوای آموزشی و پژوهشی | ||
| ضعف در شناخت حق و حقوق مالکیت ایده ها و سهم مشارکت | آموزش حقوق مالکیت فکری به زبان ساده برای دانش آموزان (اختراع، تجارت، نشان تجاری و ...) | |
| برگزاری دوره های آموزشی حقوق مالکیت فکری، حقوق مشارکت و از این دست برای دانشجویان و اساتید | ||
| روزآمدسازی رشته ها و برنامه های درسی متناسب با کارآفرینی و فناوری | ||
| اجرایی | شفاف نبودن اولویت های فناورانه با نگاه صادرات محور | تصویب و انتشار اولویت های فناورانه مبتنی بر نیازها و فرصتها و تحولات بازار کار توسط شورای عالی عتف و با تأکید بر هم‌گرایی کلیه نهادهای متولی به ویژه شرکتها، در تعیین و اجرای آنها |
| ضعف در برنامه ریزی فضایی و توجه به اقتصاد فضا به عنوان پیشران شکل‌گیری خوشه ها | لزوم برنامه ریزی برای توسعه استانی فعالیت های دانش‌بنیان با توجه به مزیتها و الزامات جغرافیایی استانها در قالب برنامه هفتم توسعه | |
| لزوم نقش آفرینی جدی پارکهای علم و فناوری در تصمیمات و برنامه های اولویتدار توسعه‌ای در شورای برنامه ریزی استانها | ||
| نگاشت نهادی تعیین نقش و جایگاه عملیاتی هریک از متولیان خوشه سازی به ویژه در سطح اجرا و بین پارک های علم و فناوری، پردیسها، شهرک های تحقیقاتی، شهرک های فناوری و شهرک های صنعتی | ||
| بخشی‌نگری و کمبود هماهنگی و هم‌افزایی نهادهای متولی | ضرورت تأمین مالی هدفمند و جلوگیری از انجام فعالیتهای مشابه و موازی برای توانمندسازی | |
| برنامه ریزی همگرا به کمک شورای راهبری فناوریها و تولیدات دانش‌بنیان و استفاده از ظرفیت کارگروه توسعه تولید، تقاضا و صادرات محصولات دانش‌بنیان تشکیل شده ذیل ماده ۴۳ قانون رفع موانع تولید رقابت پذیر در اجرا و پیگیری | ||
| ضعف در تعامل و ایجاد حلقه های اتصال بین شرکت های کوچک و متوسط (با تمرکز بر جایگاه و عملکرد پارکهای علم و فناوری) | لزوم بهبود نقش آفرینی پارکهای علم و فناوری به کمک برخی راهکارهای سیاستی همچون دسته بندی پارکها براساس کارکرد، ارزیابی عملکرد، تصحیح حمایتها و مداخله دولت در تنظیمگری فعالیت پارکها و راه اندازی پارکهای تخصصی تقاضامحور به کمک بخش خصوصی با هدف تسهیل خوشه سازی و عدم اکتفا به بحث توانمندسازی از طریق صرفاً برگزاری رویداد یا خدمات مالی | |
| لزوم رسمیت بخشی به نقش کارگزاران علم و فناوری در زیست بوم نوآوری از طریق سیاستهای تشویقی و حمایتی | ||
| افزایش مهارتها و توانمندی های تخصصی کارگزاران فناوری در ارائه خدماتی از قبیل به هم‌رسانی، اخذ مجوزها، مشاوره های حقوقی و تخصصی، شکستن، توزیع و بازترکیب طرحهای صنعتی بین خوشه ها و حتی آسیب شناسی و رفع مشکلات انسانی و ساختاری شرکتها در یک خوشه | ||
| حقوقی و قانونی | عدم آشنایی کافی شرکتهای کوچک با قراردادهای مشارکت حقوقی | ارائه خدمات توانمندسازی و حمایتی هدفمند در تقویت مهارت های مدیریتی و حقوقی به شرکت هایی که ظرفیت قرار گرفتن در خوشه را دارند |
| حمایت از نقش آفرینی کارگزاران دانش و فناوری یا شتابدهنده ها در عقد قراردادهای مشارکت | ||
| توسعه مدل های مشارکت شرکتها و دانشگاهها در توسعه خوشه های دانشی و فناورانه | ||
| استقرار کامل و شفاف نظام مالکیت فکری در کشور و رفع ایرادهای اجرایی | ||
| نگرانی از حقوق مالکیت فکری | تعیین حد و حدود و حقوق داراییهای فکری حاصل از همکاری دستگاههای اجرایی با مخترع حقیقی، دانشگاه، شرکت دانش‌بنیان یا واحد فناور | |
| اتخاذ راهبردهای صریح و شفاف برنامه ای و اجتناب از عناوین کلی و مبهم که به اقدامات سلیقه ای و تفسیری منجر می شود | ||
| ضعف در برنامه ها و راهبردهای شفاف قانونی و اجرای آنها برای کمک به شکل گیری خوشه ها | تعیین رسته های مهم فعالیتهای دانش‌بنیانی براساس استانهای دارای مزیت و در چارچوب ظرفیت قوانین و مقررات نظام صنفی توسط معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری به همراه وزارت صمت برای تصویب در سطح وزیران و ابلاغ به شورای برنامه ریزی استانها | |
| تجمیع و مدیریت داده ها و اطلاعات انواع سامانه های به هم‌رسانی عرضه و تقاضا از قبیل توانیران، نان، سمات، ساتع جهت تحلیل منابع و تسهیل بسترهای شکل‌گیری خوشه های استانی با توجه به ملاحظات اقتصاد فضا (به کمک شرکتها و کارگزاران خصوصی فعال در عرصه جمع آوری و تحلیل داده) |
چالش های شناسایی شده در خوشه سازی شرکت های دانش‌بنیان در دو سطح قابل بررسی هستند. در سطح کلان، چالش ها و مشکلات ناظر به خوشه سازی صنایع به نوبه خود بر فناوری ها و صنایع دانش‌بنیان که بخشی از این نگاشت نهادی هستند نیز تأثیر می گذارد. در سطح اختصاصی، برخی چالشها و مشکلات به طور ویژه و بیش از سایرین، در مورد حوزه دانش‌بنیان مصداق دارند.
چالش های کلان خوشه سازی
بیش از یک دهه است که توسعه صنعتی مبتنی بر خوشه ها، به عنوان یک راهبرد نوین مورد توجه برنامه ریزان و سیاستگذاران کشورهای صنعتی و در حال توسعه قرار گرفته است. سازمان های بین المللی همچون سازمان توسعه صنعتی ملل متحد (یونیدو) نیز طرحهای متعددی را از طریق توسعه خوشه های صنعتی در کشورهای مختلف اجرا و حمایت کرده اند.
براساس تجربیات حاصل شده، کارگاه ها و شرکت های کوچک به دلایلی همچون انعطافپذیری سازمانی و امکان استفاده از توانمندی های یکدیگر قادرند در مقایسه با شرکت های بزرگتر نسبت به شکل دهی به خوشه ها موفقتر عمل کنند و نیز کارآفرینی، خلاقیت و نوآوری بیشتری در آنها صورت می پذیرد.
با این حال شرکت های کوچک و متوسط در اغلب کشورهای جهان با توجه به تجربه کم در مواجهه با فضای کسب و کار با مشکلات مشابهی روبه رو هستند که در مورد کشور ما نیز صادق است. برخی از مشکلات که در تعاملات شرکت داری با خوشه های بزرگ قابل بررسی و کنترل است در ذیل ذکر شده است:
۱. کمبود دانش اقتصادی، مالی و مدیریتی به ویژه در زمان تأسیس باعث بروز مشکلاتی برای این نوع از شرکتها می شود به گونه ای که گاهی یک فرد مجبور به انجام کارهای تخصصی متعددی می شود که خارج از صلاحیت حرفه ای وی است.
۲. به علت نبود مراجع حمایت کننده و اثرگذار، صنایع کوچک نمی توانند روی تغییرات محیطی تأثیـر گذارند و همین مسئله آسیب پذیری این دسته از صنایع را افزایش می دهد.
۳. تأمین منابع مالی برای این شرکتها در مقایسه با شرکت های بزرگ مشکل تر است، به ویژه آنکه بانکها شرایط سخت تری را از نظر وثیقه و نرخ بهره بالاتری به آنان تحمیل می کنند.
۴. تأمین و حفظ نیروی انسانی از مشکلات همیشگی این بنگاه هاست، زیرا بیشتر متخصصان به فعالیت در شرکت های بزرگ تمایل دارند و حتی ممکن است پس از کسب آموزشهای لازم در صنایع کوچک، آنجا را ترک کنند.
۵. این صنایع نه فقط بیشتر از تجارب مدیریتی بی بهره اند، بلکه امکان استفاده از خدمات مشاوره ای متخصصان کارآمد را نیز به لحاظ محدودیت منابع مالی ندارند.
۶. در بیشتر موارد این شرکتهای متوسط و کوچک فاقد هرگونه تشکل حمایت کننده در امور بازاریابی و صادرات هستند و این امر هزینه های صادراتی و ریسک های مرتبط با آن را افزایش می دهد.
۷. عدم ساماندهی کامل خطوط ارتباطی و ارتباط منسجم تأمین کالا و قطعات، زنجیره ارزش، بازار، تأمین مالی، همکاری های دانشی میان بنگاهی و لزوم دریافت مجوزهای متعدد باعث افزایش زمان استهلاک در این نوع شرکتها و کاهش بهره وری آنها شده است.
۸. تعداد چشمگیری از این شرکتها از فناوری های سطح متوسط رو به پایین و قدیمی استفاده می کنند و دسترسی به فناوریهای نوین ندارند.
مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی در جمع بندی این تحقیق با تاکید بر خوشه سازی و شبکه سازی به عنوان یکی از روش های مهم و کلیدی در توسعه فعالیت ها و صنایع تاکید کرده است که خوشه سازی می تواند به کاهش هزینه های تولید، کاهش قیمت تمام شده محصولات در داخل، افزایش بهره وری، ارتقای کیفیت محصولات و رقابت پذیر شدن تولیدات در بازارهای جهانی منجر شود.
در کشور ما آمارها از میزان کارآمدی خوشه های صنعتی نشان می دهد تنها ۲۱ درصد خوشه های صنعتی مراحل خوشه شدن را به طور کامل طی کرده اند. در این میان، تنها ۵ درصد از تولیدات بنگاه های تحت حمایت برنامه خوشه، از سطح مکانیزاسیون بالا بهره برده اند و به همین نسبت ۵ درصد دارای نیروی ماهر هستند.
کیفیت پایین اغلب محصولات (تنها ۱۲ درصد محصولات از کیفیت بالا برخوردارند) نیز تکامل خوشه ها برای رسیدن به معیارهای رقابت جهانی را نیز متوقف ساخته است. تنها یک درصد از واحدها در هنگام شناسایی خوشه های کسبوکار در کشور، از فناوری پیشرفته و بالا استفاده می کنند و ۴۵ درصد واحدها از فناوری پایین استفاده می کنند.
خوشه های دانش‌بنیان به عنوان جزئی از زنجیره ارزش در کنار و متصل به خوشه های صنعتی هستند، از این رو مشکلات و مسائلی که به طور عمومی و کلی در مسیر خوشه سازی صنعتی وجود دارد، بر فرایند خوشه شدن شرکت های دانش‌بنیان تأثیرگذار است.
برنامه ریزی همگرا با در نظر گرفتن همه ابعاد (به ویژه الزامات جغرافیایی و نقش اقتصاد فضا)، به کمک شورای راهبری فناوری ها و تولیدات دانش‌بنیان ضروری است و در این راستا کارگروه توسعه تولید، تقاضا و صادرات محصولات دانش‌بنیان تشکیل شده ذیل ماده ۴۳ قانون رفع موانع تولید رقابت پذیر می تواند بازوی اجرایی مصوبات شورا باشد.