خبرگزاری مهر - گروه دین و اندیشه: مهارت‌های زندگی توانایی‌هایی برای رفتار انطباقی و مثبت هستند که افراد را برای برخورد مؤثر با خواسته‌ها و چالش‌های زندگی روزمره قادر می‌سازد. مهارت‌های زندگی در لابه لای تعالیم الهی به ویژه در قرآن کریم و احادیث معصومین (ع) بیان شده است.
نکات بسیاری از الگوی مهارت‌های زندگی در چارچوب بیانات امام علی (ع) درنهج البلاغه وجود دارد که شامل حقایق و راهبردهای بسیار زیبایی در مورد مهارت‌های زندگی، شاخص‌های ارتباط مطلوب با مردم، نحوه مدیریت خشم، ترس، راهبردهای کاهش حزن و اندوه، شناخت خود، همدلی و همیاری با مردم، خلاقیت، انتقادپذیری، تصمیم گیری و حل مساله و مبارزه با نفس است که حضرت امیر (ع) با فصاحت و بلاغت تمام به این مسائل پرداخته‌اند.
بر همین اساس مرحوم حضرت آیت‌الله مصباح یزدی، در سلسله جلساتی با موضوع «بهترین‌ها و بدترین‌ها در نهج البلاغه» سخنرانی داشته و به تبیین این موضوع پرداخته‌اند، که گزیده‌ای از سخنان ایشان به شرح زیر است:
در جلسات گذشته بحثی را از نهج البلاغه مطرح کردیم که امیرالمؤمنین‌علیه‌السلام گروهی از مسلمان‌ها و مؤمنین را محبوب‌ترین بندگان و در مقابل گروه دیگری را مبغوض‌ترین آنان نزد خدا معرفی کردند. حضرت در ذیل خطبه هفدهم نهج البلاغه (صبحی صالح)، در زمانی که هنوز سه دهه از وفات پیامبرصلی الله وعلیه وآله نگذشته بود، دو دسته را مبغوض‌ترین برمی‌شمارند و می‌فرمایند: «إِلَی اللَّهِ أَشْکُو مَعْشَراً یَعِیشُونَ جُهَّالًا وَ یَمُوتُونَ ضُلَّالًا لَیْسَ عِنْدَهُمْ شِیئٌ أَبْوَرُ مِنَ الْکِتَابِ إِذَا تُلِیَ حَقَّ تِلَاوَتِهِ وَ لَا شِیئٌ أَنْفَقُ بَیْعاً وَ أَغْلَی ثَمَناً مِنَ الْکِتَابِ إِذَا حُرِّفَ عَنْ مَوَاضِعِهِ وَ لَیْسَ عِنْدَهُمْ شِیئٌ أَنْکَرُ مِنَ الْمَعْرُوفِ وَ لَا أَعْرَفُ مِنَ الْمُنْکَر»؛ به خدا شکایت می‌کنم از گروهی از مردم که زندگیشان را با جهل سپری می‌کنند و در حال گمراهی از دنیا می‌روند. تا اینجا خیلی عجیب نیست؛ کسانی پیدا می‌شوند که یا تنبلی می‌کنند و یا در شرایطی واقع می‌شوند که دسترسی به عالم ندارند و زندگیشان با نادانی می‌گذرد، کسی که عمری را با جهالت می‌گذراند، امیدی به او نیست که هدایت شود و راه حق را درست بشناسد، و به طور طبیعی گمراه از دنیا می‌رود، ولی تعبیرات بعدی خیلی جای تأمل دارد و ظاهر سخن حضرت این است که چنین کسانی وجود دارند. حضرت می‌فرمایند: مردمی که من پیش خدا از آن‌ها شکایت می‌کنم، کسانی هستند که هیچ چیز نزد آن‌ها بازارش کسادتر از قرآن نیست، در صورتی که قرآن درست تلاوت و تفسیر شود و همان طور که هست و نازل شده است بیان شود، این‌ها خریدارش نیستند. کالایی در بازار نزد اینان کسادتر، بایرتر و بی‌ارزش‌تر از قرآنِ درست خوانده شده و تفسیر شده نیست. همین افراد اگر قرآن تحریف شود، آیه‌ای جابه جا شود و تحریف معنوی در قرآن صورت گیرد هیچ کالایی گران‌بهاتر و پرمشتری‌تر از قرآن نزد آنان نیست. این نکته خیلی عجیب است که در هر دو مورد کسادی و رونق، صحبت از قرآن است. این قرآن اگر به دل‌خواه تفسیر شود، آن طور که هواهای مردم می‌پسندد، بسیار گرانبهاست و در بازار نزد آنان هیچ چیز گران‌بهاتر از چنین قرآنی نیست که تحریف شود و نابه‌جا تفسیر شود. اینان کسانی هستند که هیچ چیز نزدشان شایع‌تر، رایج‌تر از منکرات و هیچ چیز ناشناخته‌تر از معروف و کار خوب نیست.
خوب است انسان درست تصور کند که امیرالمؤمنین‌علیه‌السلام از چه می‌نالد؟ چه جامعه‌ای را می‌بیند؟ چه چیزی وجود دارد که این تعبیرات عجیب را به کار می‌برد؟ صحبت در این خطبه از کفار و مشرکین نیست. مسلمان‌هایی هستند مؤمن به خدا، پیامبرصلی الله وعلیه وآله و قرآن که حضرت از آن‌ها می‌نالد. نزد این‌ها هیچ چیز شناخته شده‌تر از منکر و مجهول‌تر و ناشناخته‌تر از معروف نیست، یعنی خوب‌ها را بد و بدها را خوب می‌دانند. در جامعه اسلامی، به برکت تربیت انبیا و تعالیم الهی مردم حقایق و خوب‌های واقعی را می‌شناسند و کار بد برایشان ناشناخته است و مردم با آن آشنا نیستند، اما جامعه‌ای که علی‌علیه‌السلام از آن می‌نالد، درست برعکس است. البته این جامعه خیالی و فرضی هم نیست، چون چنین جامعه‌ای مورد شکایت قرار نمی‌گیرد. از چیزی شکایت می‌کنند که وجود دارد. آن هم در ذیل بیانی که مبغوض‌ترین بندگان را معرفی می‌کند و در مقام نتیجهگیری از بحث مبغوض‌ترین خلایق و عالِم نمایانی که از حقیقت علم بهره‌ای ندارند، این تعبیرات را آورده‌اند. این صحیح نیست که بگوییم: حضرت یک وضع خیالی را تصور کرده و فرموده‌اند: خدایا از این جامعه‌ای که وجود خارجی ندارد من پیش تو شکایت می‌کنم. حداقل باید بگوییم: این یک نوع پیش بینی است که در آینده نزدیک چنین کسانی پیدا می‌شوند. آنچه که مهم است این است که ما مواظب باشیم خودمان جز کسانی نباشیم که علی‌علیه‌السلام از آن‌ها نزد خداوند شکایت می‌کند. طبعاً هیچکس حاضر نیست احتمال دهد مورد شکایت حضرت قرار گیرد. خوددوستی و حبّ ذات نمی‌گذارد انسان درباره خودش حتی احتمال این؛ را بدهد که به عنوان بدکردار مورد شکایت قرار گیرد. هر وقت انسان از بدی‌ها و زشتی‌ها صحبت می‌کند می‌گوید: مردم این جورند، گویا خود را از مردم جدا می‌داند و می‌گوید: ما هیچ عیبی نداریم، این مردم هستند که بد عمل می‌کنند. اما انصاف این است که انسان حدّاقل به احتمال خیلی ضعیف بگوید: نکند من هم جز همین‌ها باشم یا نکند در آینده چنین وضعی برای من پیش آید.
خیلی‌ها بودند که ابتدا انسان خوبی بودند، لااقل آنچه از ظاهر آنان دیده می‌شد، خوب بود. سال‌ها در نماز پیامبرصلی الله وعلیه وآله در صف اول شرکت می‌کردند، در جنگ‌ها شرکت می‌کردند، از اموالشان در راه خدا انفاق می‌کردند و…، اما عاقبت آنان طور دیگری شد. بسیاری از منحرفین و منافقین کسانی بودند که ابتدا آدم‌های خوبی بودند، در یک شرایطی خیلی مقبولیت داشتند و مردم به آن‌ها اعتماد داشتند، ولی آخر عمر یک جور دیگر شدند. درباره خودمان این احتمال را بدهیم که نکند روزی بیاید که ما هم منحرف شویم، فکرمان تابع افکار عمومی شود و خوب و بد را بخواهیم از طریق مردم بشناسیم! اگر این طور احتمالی کسی درباره خودش بدهد کمی احتیاط می‌کند. چه طور می‌شود کسی که در یک محیط دینی سابقه خوبی داشته، محیط خانوادگی و تربیتی خوبی داشته، در محیط انقلاب اسلامی و نظام اسلامی پرورش پیدا کرده است، ولی طوری شود که علی‌علیه‌السلام از او شکایت کند؟ این نکته را باید بررسی کنیم که چه طور می‌شود انسان تدریجاً به گناه و انحراف گرایش پیدا می‌کند؟ پیش از این به تفصیل در همین موضوع مباحثی بیان شد، اما اجمالاً آدمیزاد وقتی از چیزی خوشش می‌آید، دلش می‌خواهد آن را داشته باشد و در صورتی که با عقاید، دین و ارزش‌های اجتماعی سازگار نباشد در مقام توجیه برمی‌آید، چون نه می‌تواند از آن بگذرد و نه می‌تواند به خودش بقبولاند که من می‌خواهم گناه کنم. اگر پیش خودش هم قبول کند حداقل می‌خواهد به مردم اظهار کند که من تخلف نمی‌کنم. سیر این توجیهات انسان را به گناه می‌کشاند.
از کفار که توقعی نیست قرآن در بازارشان رواج داشته باشد تا حضرت پیش خدا از آنان شکایت کند. اگر خواسته باشد پیش خدا شکایت کند می‌گوید: خدایا چرا آن‌ها کافرند؟ چرا ایمان نمی‌آورند؟ اما این‌هایی که اینجا مورد شکایت قرار می‌گیرند، مدعی دین و اسلامند، در عین حال در میانشان قرآن واقعی ارزشی ندارد و کسادترین جنس است و همین قرآن اگر به غلط تفسیر شود و قرائت مردم پسند پیدا کند پربها می‌شود! ما باید از این مسیر ترس داشته باشیم. در فهم قرآن، احکام دین و فهم روایات، متد صحیح تحقیق را یاد بگیریم و بدان عمل کنیم. اگر می‌خواهیم معنای قرآن را بفهمیم راه صحیح و عقلایی فهمیدن معنا از لفظ را رعایت کنیم. با توجه به اینکه در هر کلامی و به خصوص در قرآن، عام و خاص و به قول امیرالمؤمنین‌علیه‌السلام ناسخ و منسوخ و به قول فقها تخصیص و تخصص، و حاکم و واردی هست، تا کسی این‌ها را نشناسد و نداند ورود و حکومت چیست، اوّلی و ثانوی به چه معنا است، نمی‌تواند از آیات و روایات استفاده کند.
بعضاً شنیده می‌شود کسی گفته است که از نظر قرآن ارث زن و مرد مساوی است! و دلیل خود را آیه «اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوی»؛ بیان می‌کند و عدالت را به معنای رعایت مساوات می‌داند! (امیدوارم این نقل صحیح نباشد). باید سوال شود: پس آیه «لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْن»؛ یعنی چه؟ و آیا عام و مطلق بر خاص و مقید حاکم است یا برعکس؟ آیا واقعاً مفهوم عدالت مساوات است؟ یا عدالت به معنای واگذاری حق به صاحب حق است؟ چه کسی حق فرد را معین می‌کند؟ خدا باید حق را معین کند. اگر به مفاد «لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْن»؛ عمل کردید عدالت است، برای اینکه حق او همین است. اگر جور دیگر عمل کردید حق دیگری را رعایت نکرده‌اید و این خلاف عدل است. اگر کسی قرآن را این جور معنا کند و از آن این گونه برداشت کند آیا احتمال نمی‌دهد جز همین‌هایی باشد که علی‌علیه‌السلام می‌فرماید: «إِلَی اللَّهِ أَشْکُو مَعْشَراً یَعِیشُونَ جُهَّالًا وَ یَمُوتُونَ ضُلَّالًا، سَمَّاهُ أَشْبَاهُ النَّاسِ عَالِماً وَ لَیْسَ بِه»؛ عوام او را عالم حساب می‌کنند، او که عالم نیست.
اولین شرط فهم دین این است که ما سعی کنیم متد تحقیق و راه صحیح فهم آیات قرآن و روایات را یاد بگیریم و در مقام استنباط مواظب باشیم هوای نفس بر تشخیص و فتوای ما دخالت نکند. همه ما شنیده‌ایم که بزرگان وقتی می‌خواستند یک حکم فقهی را استنباط کنند، اگر به منافع آنان مربوط می‌شد بسیار مواظب بودند منفعت آنان در تشخیص حکم اثر نگذارد. وقتی می‌خواستند احکام طهارت بئر (چاه) را بررسی کنند، اول چاه منزل خود را پُر می‌کردند تا مبادا برای اینکه چاه منزل آنان زودتر تطهیر شود، این خواسته در فهم آنان از روایات اثر بگذارد. هوای نفس در اینکه انسان فهمش عوض شود خیلی مؤثر است. اگر کسی دلش بخواهد جوری باشد که توده مردم دوستش بدارند، او را روشنفکر حساب کنند و… طبیعی است که نمی‌تواند صحیح تحقیق کند. این وسوسه شیطانی است که کسی خیال کند آیه «اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوی »۱؛ بر آیه «لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْن »۲؛ حاکم است. اگر چنین باشد دیگر جایی برای آیه دوم باقی نمی‌ماند. این از منسوخ شدن آیه نیز بدتر است. باز اگر می‌گفت آیه نسخ شده است بهتر بود. آیا کسی هست که کم‌ترین بهره‌ای از فقاهت داشته باشد و چنین حرفی بزند؟ خیر، مگر اینکه تحت تأثیر وسوسه‌های شیطان واقع شده و نوکر شیطان باشد.
۱. مائده، ۸.
۲. نساء، ۱۷۶.