خبرگزاری مهر، گروه بین الملل: روز جمعه دهم مارس ۲۰۲۳ برابر با نوزدهم اسفند ماه ۱۴۰۱، با امضای توافق‌نامه‌ای در چین، روابط ایران و عربستان وارد مرحله تازه تنش‌زدایی بعد از ۷ سال قطعی روابط شد. به موجب توافق امضاشده ایران و عربستان اعلام کردند که روابط دیپلماتیک خود را ازسرمی‌گیرند و سفارتخانه‌های دو کشور ظرف ۲ ماه آینده افتتاح خواهد شد.
روابط دیپلماتیک میان ایران و عربستان سعودی در دوران معاصر کمی کمتر از یک قرن قدمت دارد. شروع روابط میان ایران و عربستان به سال ۱۹۲۹ باز می‌گردد. در این ۱۰۰ سال دو کشور فراز و نشیب‌های زیادی را در رابطه با یکدیگر تجربه کرده‌اند.
روابط ایران و عربستان سه بار قطع شد: اولین بار در سال ۱۹۴۳ و به دنبال اعلام تهران مبنی بر اعدام یک زائر ایرانی از سوی مقامات سعودی، روابط دو کشور قطع شد، اما پس از سه سال در سال ۱۹۴۶ دوباره روابط به حالت عادی بازگشت.
بار دوم سال ۱۹۸۷ و در پی درگیری پلیس سعودی با حجاج ایرانی بود که در آن بیش از ۴۰۰ نفر که اکثرشان ایرانی بودند، کشته شدند. این بار ازسرگیری روابط دو کشور چهار سال یعنی تا سال ۱۹۹۱ طول کشید.
سومین دوره قطع روابط به اوایل سال ۲۰۱۶ و آتش زدن و حمله به سفارت عربستان در تهران و کنسولگری آن در مشهد بازمی‌گردد. این دور از قطع روابط هفت سال طول کشید و بالاخره در روز ۱۰ مارس ۲۰۲۳ دو طرف برای عادی‌سازی دوباره به توافق رسیدند.
گاه‌شماری روابط دو کشور از زمان طولانی‌ترین مرحله قطع روابط میان دو کشور
۲ ژانویه ۲۰۱۶
ریاض ۴۷ محکوم از جمله یک روحانی شیعه به نام «نمر النمر» را به اتهام «تروریسم» اعدام کرد. این اقدام با واکنش‌های گسترده‌ای در تهران مواجه شد و باعث شد که گروهی به سفارت عربستان در تهران و کنسولگری این کشور در مشهد حمله کنند.
۳ ژانویه ۲۰۱۶
«عادل الجبیر» وزیر خارجه وقت عربستان در کنفرانسی مطبوعاتی از قطع کامل روابط با ایران خبر داد و به هیئت دیپلماتیک کشورش در ایران دستور داد که ظرف ۴۸ ساعت خاک این کشور را ترک کنند. بدین ترتیب طولانی‌ترین دوره قطع روابط میان دو کشور آغاز شد.
۴ ژانویه ۲۰۱۶
چند کشور عربی از جمله بحرین، سودان، جیبوتی و سومالی هم روابط خود را با ایران قطع کردند و کویت و قطر و اردن نیز سفرای خود را فراخواندند و امارات هم سطح نمایندگی خود را به کاردار کاهش داد.
۲۹ مه ۲۰۱۶
سازمان حج ایران از لغو اعزام حجاج ایرانی به علت «مانع‌تراشی‌های عربستان در تأمین امنیت آنها» خبر داد.
۲۵ اکتبر ۲۰۱۷
دولت سوئیس به عنوان حافظ منافع ایران در عربستان و عربستان در ایران معرفی شد.
۲۵ سپتامبر ۲۰۱۸
ایران عربستان را به حمایت از یک اقدام تروریستی در یک رزمایش نیروهای سپاه متهم کرد. وزارت خارجه عربستان این اتهام را رد و محکوم کرد.
۱۸ سپتامبر ۲۰۱۹
عربستان ایران را به انجام حملات موشکی به تأسیسات نفتی آرامکو متهم کرد. ایران این اتهام را رد کرد و انصارالله مسئولیت این حملات را به عهده گرفت.
۵ مارس ۲۰۲۰
عربستان تأکید کرد که سفر شهروندانش به ایران ممنوع است و از اقدام ایران در راه دادن شهروندان عربستانی بدون مُهر زدن بر گذرنامه آنها انتقاد کرد.
۴ آوریل ۲۰۲۱
محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان تأکید کرد که کشورش به ایران به چشم یک همسایه نگاه می‌کند و خواستار روابطی خوب با ایران است و مشکل در «رفتار نادرست ایران» است.
۹ آوریل ۲۰۲۱
بغداد میزبان اولین دور مذاکرات امنیتی و دیپلماتیک ایران و عربستان شد. دور دوم مذاکرات در مه ۲۰۲۱، دور سوم در همان ماه، و دور چهارم در سپتامبر ۲۰۲۱ برگزار شد.
۲۳ ژوئیه ۲۰۲۲
وزیر خارجه ایران اعلام کرد که کشورش آماده مذاکرات سیاسی برای ازسرگیری روابط با عربستان است و خبر داد که امارات و کویت به زودی سفرای خود را به تهران خواهند فرستاد.
۳ مارس ۲۰۲۲
ولیعهد عربستان در مصاحبه با نشریه «آتلانتیک» تأکید کرد که مذاکرات با تهران ادامه داده خواهد شد و ابراز امیدواری کرد که دو کشور با رسیدن به جایگاهی مناسب آینده درخشان برای خود رقم زنند. او گفت که ایران همیشه همسایه ما خواهد بود و بهتر است مسائلمان را با هم حل کنیم و به دنبال راهی برای همزیستی باشیم.
آوریل ۲۰۲۲
پنجمین دور مذاکرات دو کشور در بغداد برگزار شد و وزارت خارجه عراق اعلام کرد که دور پنجم شاهد پیشرفت مهمی بوده که به توافقات واقعی خواهد انجامید.
۱۴ اوت ۲۰۲۲
کویت سفیر خود را به تهران فرستاد.
۲۱ اوت ۲۰۲۲
سفیر امارات در تهران فعالیت خود را ازسرگرفت.
۱۶ فوریه ۲۰۲۳
رئیس جمهور ایران به چین سفر کرد. مذاکرات با عربستان از جمله محورهای مذاکرات رئیس جمهور ایران با همتای چینی‌اش در پکن بود.
۸ مارس ۲۰۲۳
وزیر خارجه عربستان اعلام کرد که کشورش از مذاکره با تهران استقبال می‌کند.
۱۰ مارس ۲۰۲۳
دو کشور با انتشار بیانیه‌ای مشترک در پکن، پس از ۵ روز مذاکرات فشرده میان مشاوران امنیت ملی دو کشور، توافقنامه ازسرگیری روابط را امضا کردند.
این توافق شامل موارد زیر می‌شود:
موافقت با ازسرگیری روابط دیپلماتیک میان دو کشور از بازگشایی سفارتخانه‌ها ظرف ۲ ماه.
تأکید بر احترام به حاکمیت ارضی کشورها و خودداری از دخالت در امور داخلی.
دیدار وزرای خارجه دو کشور در آینده نزدیک برای بررسی راه‌های تقویت روابط.
توافق برای اجرایی کردن تفاهم‌نامه‌های امنیتی و اقتصادی امضاشده میان سال‌های ۱۹۹۸-۲۰۰۱.
نقش عراق و عمان در توافق میان ریاض و تهران
امضای توافق ایران و عربستان قبل از هر چیز مرهون تلاش‌های عراق و عمان است. این دو کشور در سال‌های ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲ میزبان مذاکرات دو جانبه بین ایران و عربستان بوده اند؛ چین نیز با توجه به میزبانی مذاکرات دو طرف و حمایت از گفتگو بین آنها نقش مهمی در این زمینه داشته است. اتفاقی که در چین افتاد، نتیجه یک ساعت نبود، بلکه پیش‌زمینه‌های طولانی دارد که از بیش از دو سال قبل آغاز شده و عمان و عراق نقش پررنگی در آماده‌سازی برای امضای توافق میان عربستان و ایران داشتند.
دیپلماسی موفق چین و پیروزی صلح و گفتگو
انجام مذاکرات بین عربستان و ایران در پکن، نتیجه طرح شی جین پینگ، رئیس جمهور چین برای کمک به توسعه روابط و حسن همجواری بین تهران و ریاض بود. این کشور، به گفته کارشناسان، از سرگیری روابط دیپلماتیک بین ایران و عربستان را، پیروزی صلح و گفتگو و خبری بسیار مهم در دنیای سراسر آشوب کنونی می‌داند و به تلاش‌های سازنده خود برای حل و فصل مسائل دشوار در دنیای امروز ادامه می‌دهد و به مسئولیت‌های خود به عنوان یک ابرقدرت پایبند است.
چین از این نظر، در نقطه مقابل آمریکا قرار دارد؛ این کشور از موضع بی طرفی، میانجی گری می‌کند در حالی که آمریکا به طور کامل از رژیم صهیونیستی جانبداری می‌کند. چین دیپلماسی را عاملی برای حل بحران‌های بین المللی می‌داند در حالی که آمریکا با توسل به قدرت نظامی سعی می‌کند اراده خود را تحمیل کند. این موفقیت بزرگ برای دیپلماسی چین محسوب می‌شود.
واکنش آمریکا و خشم گرفتن بر چین
آمریکا که همواره آتش بیار جنگ و فتنه در منطقه بوده و تلاش کرده است ایران را منزوی کند، این توافق را خطری برای نقشه‌های خود می‌داند.
این توافق سبب شد که جان کربی، سخنگوی شورای امنیت ملی آمریکا در کاخ سفید با خشم ضمن ایجاد شبهه درباره این توافقنامه و حمله به چین، بگوید: ما هم از این توافقنامه استقبال می‌کنیم، اما باید دید که آیا ایران به تعهداتش پایبند می‌ماند.
به نظر می‌رسد که کربی فراموش کرده است که کشورش پس از آن رسوایی و خروج یک جانبه از برجام، حتی بین کشورهای غربی به خصوص طرف‌های توافق، به عهدشکنی و عدم پایبندی به تعهدات خود و بی احترامی به توافق‌ها و معاهدات بین المللی مشهور شد و این ننگ برای همیشه بر پیشانی آمریکا ماند.
کربی در پاسخ به سوالی درباره نقش چین در کمک به از سرگیری روابط بین ایران و عربستان گفت: ما مراقب تلاش‌های چین برای کسب نفوذ و ایجاد جای پا در نقاط مختلف جهان به خاطر منافع تنگ نظرانه اش هستیم!
آمریکا که با روی کار آمدن دولت جدید به ریاست جو بایدن اعلام کرده بود قصد دارد حضور خود را در خاورمیانه کمرنگ کند، بعد از مشاهده پیشرفت چشمگیر چین در خاورمیانه به عنوان بزرگترین رقیب جهانی ایالات متحده، در رویکرد خود تجدید نظر کرد و تصمیم به احیای نفوذش در منطقه خاورمیانه داشت.
تغییر نگاه عربستان و زوال «استراتژی نفت در برابر امنیت»
سفر چند ماه قبل «شی جین پینگ» رئیس جمهوری چین به عربستان و امضای قراردادهای بزرگ بین دو طرف، ضربه بزرگ دیگری برای آمریکا بود. یک نکته جدید در توافق فعلی عربستان و ایران برای احیای روابط آن است که این توافق در سایه تغییر گزینه‌های عربستان با توجه به بحران در مناسبات این کشور با آمریکا انجام می‌گیرد. بسیاری از ناظران معتقدند که استراتژی «نفت در برابر امنیت» که پایه و اساس مناسبات ریاض و واشنگتن بود، مدت‌هاست که منسوخ شده و حتی خود آمریکا نیز تمایلی برای تداوم آن ندارد.
بنابراین اعلام توافق عربستان و ایران برای ازسرگیری روابط دیپلماتیک، رشته جدیدی از سلسله متغییرات در نقشه منطقه‌ای است که بر اساس تغییرات نقشه بزرگ بین‌المللی صورت می‌گیرد توافق عربستان و ایران برای ازسرگیری روابط دیپلماتیک، رشته جدیدی از سلسله متغییرات در نقشه منطقه‌ای است که بر اساس تغییرات نقشه بزرگ بین‌المللی صورت می‌گیرد. در پی چندین دوره مذاکره، نهایتاً توافق تهران و ریاض در سایه تحولات مهم جهانی از جمله جنگ اوکراین و روسیه و حرکت قدرت‌های منطقه‌ای به سمت تشکیل ائتلاف‌هایی که از پروژه آمریکا فاصله می‌گیرند، رخ داد که تأثیرات گسترده‌ای در سطح اقتصاد کشورهای منطقه و امنیت و ثبات آن دارد.
از سوی دیگر برای عربستان، احیای روابط با ایران به معنای کُند و یا متوقف شدن اقدامات ریاض در جهات دیگر از جمله عادی‌سازی روابط با رژیم صهیونیستی است که طی دوره اخیر سعودی‌ها گام‌های جسته و گریخته‌ای در این زمینه برداشتند اما نمی‌خواستند مستقیماً و سریع و به روش اماراتی‌ها، با تل‌آویو سازش کنند؛ ضمن اینکه موانع موجود در روند سازش عربستان با رژیم اشغالگر، همچنان به قوت خود باقی است.
تأثیر توافق بر پرونده‌های منطقه
تهران بر این باور است که منافع کشورهای منطقه، در دور شدن از مداخلات آمریکاست و هرچند که پرونده‌های مناقشه‌برانگیز منطقه از جمله پرونده یمن، جدا از تعاملات ریاض و تهران هستند اما بدون شک احیای روابط میان این دو طرف فضای مناسبی را در منطقه برای حل پرونده‌های مذکور باز می‌کند.
توافق تهران و ریاض می‌تواند تأثیر مثبتی برای فعال‌سازی پرونده ریاست‌جمهوری لبنان و نیز احیای تدریجی مناسبات عربستان با سوریه داشته باشد؛ همانطور که منابع آگاه اعلام کردند سفر اخیر «بشار اسد» رئیس جمهوری سوریه به عمان بخشی از برنامه مسقط جهت میانجیگری برای مذاکرات قریب‌الوقوع ریاض و دمشق بود. به طور کلی آشتی ایران و عربستان بسیاری از کارت‌ها را تغییر داده و اگر روند طبیعی خود را طی کند، همانطور که سید حسن نصرالله گفت، افق‌های جدیدی را خواهد گشود.
چرا توافق ایران و عربستان اهمیت راهبردی دارد؟
آنچه که روز جمعه در پکن اتفاق افتاد، رخداد ساده‌ای نبود. امضای توافق ایران و عربستان در پکن برای احیای روابط دیپلماتیک میان دو کشور در ۳ جنبه بر سیاست جهانی تأثیرگذار است: اول، به دلیل اهمیت ژئواستراتژیکی ایران، دوم به خاطر وزنه نفتی و اقتصادی عربستان سعودی و سوم، برای پیشرفت چین به عنوان یک بازیگر فعال در عرصه دیپلماسی جهانی. این درحالی است که تاکنون آمریکایی‌ها تلاش داشتند خود را به عنوان مهمترین بازیگر در عرصه دیپلماسی خاورمیانه معرفی کنند.
کلام پایانی
توافق مذکور در حالی است که رژیم صهیونیستی که در یک بحران داخلی بی‌سابقه گرفتار شده، امید زیادی به عادی‌سازی روابط با ریاض داشت. توافق ایران و عربستان به مثابه سیلی دوگانه به راهبرد تل آویو محسوب می‌شود؛ توافق ایران و عربستان به مثابه سیلی دوگانه به راهبرد تل آویو محسوب می‌شود زیرا از یک سو رؤیای رژیم صهیونیستی را درباره عربستان از بین خواهد برد و نشان می‌دهد که عربستان لقمه راحت الحلقومی برای تل آویو نیست و از سوی دیگر تاکتیک تل آویو برای ایجاد ائتلاف دفاعی با کشورهای عربی برای ضربه زدن به ایران را برباد داده است و شکل گیری این ائتلاف بسیار دشوار، اگر نگوییم غیرممکن خواهد بود.
همانطور که در بالا گفته شد این توافق می‌تواند پایانی بر جنگ یمن باشد و گشایشی در بحران لبنان ایجاد کند. از نگاه تحلیلگران این توافق به ترسیم نقشه جدید خاورمیانه منجر خواهد شد و از سویی جای هیچ تردیدی نمی‌گذارد که قدرت چین به زیان آمریکا در حال افزایش است.
در ماه دسامبر گذشته استقبال گرمی از رئیس جمهور چین در عربستان به عمل آمد و در جریان این سفر توافق راهبردی میان دو کشور به امضا رسید. روند تحولات به گونه‌ای است که می‌توان گفت که چین جای آمریکا را در غرب آسیا گرفته است. این توافق نشانه‌ای از شکست سیاست‌های آمریکا و موجبات هراس آمریکا از مطرح شدن چین به عنوان یک قدرت جهانی است؛ آنهم وقتی که پکن از این قدرت در جهت مثبت برای ایجاد روابط بین المللی سالم بر اساس احترام متقابل و به دور از قلدری استفاده می‌کند. این واقعیت که چین واسطه توافق ایران و عربستان برای احیای مناسبات میان آنها شده، نشان‌دهنده یک تحول بزرگ درباره وزنه دیپلماتیک چین به عنوان یک قدرت جهانی و پیشرفت آن برای نفوذ در خاورمیانه است؛ مسئله‌ای که اصلاً به مذاق آمریکایی‌ها خوش نیامده و موجب سردرگمی واشنگتن در بازسازی سیاست‌های جهانی خود می‌شود.
عوامل مختلفی مانند گردشگری مذهبی، جغرافیا روابط میان تهران و ریاض را به هم گره می‌زند. همه ساله شمار زیادی از ایران برای انجام حج به عربستان می‌روند و هزاران نفر از شیعیان عربستان هم به شهرهای مقدس مشهد و قم برای زیارت امام رضا (ع) و حضرت معصومه (س) به ایران سفر می‌کنند. علاوه بر آن ایران و عربستان مرز آبی در منطقه خلیج فارس دارند.
در عین حال درباره این توافق می‌توان گفت که باید منتظر روزهای آتی ماند و اینکه در عمل چه رخ خواهد داد به ویژه اینکه پروسه دو ماهه در نظر گرفته شده است و در عالم سیاست نوسانات زیادی وجود خواهد داشت و گام‌های اعتماد ساز باید برداشته شود، اما به طور حتم تصمیم به همگرایی و توافق بر تمایل به واگرایی غالب خواهد شد.