خبرگزاری مهر - گروه سیاست؛ نفیسه عبدالهی: دولت وقت ترامپ ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۷ در یک اقدامی برخلاف تعهدات برجام، به‌صورت یکجانبه از این توافق بین‌المللی خارج شد و اعمال تحریم‌های یکجانبه علیه ملت ایران را که سنگ‌بنای آن در دولت اوباما، گذاشته شده بود، تشدید کرد. «هلگا اشمید» معاون مسئول وقت سیاست خارجی اتحادیه اروپا به همراه نمایندگان فرانسه، انگلیس و آلمان در این اتحادیه در بروکسل با «سیدعباس عراقچی» معاون سیاسی وقت وزیر امور خارجه ایران دیدار کردند و از تهران خواستند به رغم خروج آمریکا از برجام، در این توافق بین‌المللی باقی بماند. در واقع اروپایی‌ها ضمن اذعان به نقض آشکار برجام توسط آمریکا، خواهان ماندن ایران در برجام شدند تا با جلوگیری از امحای این توافق بین‌المللی، خود نیز کماکان از مواهب امنیتی و اقتصادی و حیثیتی آن بهره‌مند شوند.
اروپایی‌ها پس از خروج یکجانبه آمریکا از برجام، به‌عنوان اعضای باقی‌مانده در این توافقنامه، اوایل بهمن ۱۳۹۷ اقدام به ایجاد و راه‌اندازی کانال مالی با ایران تحت عنوان «اینستکس» کردند تا ایران خود را پایبند به تعهدات برجامی‌اش نگه دارند.
حسن روحانی رئیس جمهور سابق کشورمان هم که پیش از این اروپایی‌ها را فاقد توان برای تصمیم گیری توصیف کرده بود و گفته بود «بنده معتقدم مذاکره با آمریکا راحت‌تر از مذاکره با اروپاست، چراکه اروپایی‌ها به دنبال آقا اجازه از آمریکا هستند.» سعی کرد برجام را با طرف‌های اروپایی زنده نگه دارد! اما آقا اجازه‌ها هیچ اراده و توانی برای اجرای تعهدات خود نداشتند و عملاً اینستکس هیچ اثر مثبتی برای اقتصاد و سیاست کشورمان نداشت. شاید اگر آن زمان دولت به اروپا دل خوش نمی‌کرد و اقتصادش را معطل برجام نمی‌گذاشت، امروز کشور چنین تبعات سنگین اقتصادی را متحمل نمی‌شد.
از ابتدا مشخص بود اروپا در قضیه تعامل با ایران و توافق برجام و آمریکا عزم جدی را نه در بخش شرکت‌ها و بخش خصوصی و نه در بخش دولتی ندارند. در بخش دولتی برای حفظ ظاهر و شعارهایی که داده می‌شد قرار بود یک‌سری اقدامات انجام شود اما از همان ابتدا مشخص بود مسیر گره‌گشا نخواهد بود و همان‌طور که اعلام کردند معاملاتی که بر اثر این ساز و کار شکل گرفته به تعداد انگشتان یک دست هم نرسید.
نخستین و آخرین معامله تجاری اروپا با ایران از طریق اینستکس ۱۲ فروردین ۱۳۹۹ در حالی انجام شد که بالغ بر ۱۵ ماه از اعلام سازوکار موسوم به اینستکس می‌گذشت.
۲۰ اسفند سال ۹۷، «پر فیشر» بانکدار آلمانی و رئیس وقت اینستکس به تهران آمد و در ضیافت اقامتگاه سفیر آلمان گفت: «اینستکس یک نوزاد تازه متولد شده است و تا بزرگ شود مدت زمان طولانی لازم است»! در همان مقطع زمانی، صاحبنظران در داخل تصریح کردند که اینستکس نوزادی ناقص‌الخلقه و وعده‌ای پوچ است؛ چون وقتی تراز تجاری ایران با اروپا منفی است؛ وقتی اروپایی‌ها برخلاف آن ۱۱ تعهد معروفشان، نفتی از ایران نمی‌خرند؛ وقتی بانک‌ها و شرکت‌های اصلی اروپایی از نقش‌آفرینی در هر کانال مالی با ایران به سبب ترس از آمریکا امتناع می‌کنند و غیره، دیگر مشخص است هر سازوکار و کانالی برای برقراری مراوده تجاری میان ایران و اروپا به یک نماد پوشالی و توخالی تبدیل می‌شود که هیچ مابه‌ازی بیرونی و ملموسی ندارد و صرفاً اتلاف وقت برای تأثیرگذاری تحریم‌های آمریکاست.
«اینستکس» یکی از همان وعده‌های «تقریباً هیچ» اروپایی‌ها برای باقی نگه داشتن ایران در برجامِ بود؛ کانالی مالی که قرار بود مراودات مالی و تجاری ایران با شرکت‌های اروپایی را تسهیل کند، اما بعد از حدود چهار سال فقط با یک تراکنش مالی پرونده آن بسته شد، اروپا ناتوان‌تر از آن است که بدون اجازه آمریکا بتواند اقدامی کند.
اروپا سامانه تجارت با ایران، اینستکس را منحل کرد
روز پنجشنبه ۱۷ اسفندماه بود که کشورهای اروپایی اعلام کردند سامانه‌ای را که در بحبوحه تحریم‌های آمریکا برای تسهیل تجارت با ایران راه‌اندازی کرده بودند به حالت تعطیل درآورده‌اند.
طبق اذعان کشورهای اروپایی تنها یک معامله از طریق این سامانه انجام شده است.
وزرای خارجه فرانسه و آلمان گفتند ۱۰ سهامدار اینستکس (بلژیک، آلمان، فنلاند، دانمارک، فرانسه، هلند، نروژ، اسپانیا، سوئد و انگلیس) به این جمع‌بندی رسیدند که بعد از امتناع ایران برای کار کردن با این سامانه دلیلی برای ادامه فعالیت آن وجود ندارد.
ساز و کار اینستکس در ژانویه سال ۲۰۱۹ میلادی و حدود دو سال پس از خروج آمریکا از توافق هسته‌ای رونمایی شد. با آنکه کشورهای اروپایی مدعی بودند این سامانه را برای مقابله با تحریم‌های آمریکا علیه ایران راه‌اندازی کرده‌اند اما مقام‌های عالی‌رتبه این کشور بارها در نظراتشان اعتراف کردند که با توجه به اینکه شرکت‌های خصوصی را نمی‌توان به تجارت با کشوری مجبور کرد اینستکس تنها اقدامی نمادین به شمار می‌رود.
کشورهای اروپایی در بیانیه روز پنجشنبه خود گفته‌اند تصمیم برای انحلال اینستکس صرفاً بر مبنای مسائل تجاری و مستقل از عوامل دیگر اتخاذ شده است.
از جمله دیگر دلایل ناکارآمدی اینستکس عدم رغبت بانک‌های اروپایی برای انجام تراکنش‌های مربوط به ایران به دلیل نگرانی از تحریم‌های آمریکا بود.
کشورهای اروپایی در بیانیه روز پنجشنبه خود مدعی شده‌اند که ایران بنا به دلایل سیاسی مانع از فعالیت اینستکس بر مبنای دستور کارش شده است. در این بیانیه ادعا شده ایران تنها برای یک معامله مجوز صادر کرده و بعد از آن از انجام معاملات دیگر جلوگیری کرده است.
اروپا در راه اندازی اینستکس ناکام بود
ناصر کنعانی سخنگوی دستگاه دیپلماسی نیز در واکنش به تصمیم کشورهای سهامدار اینستکس برای تعطیلی این سامانه اظهار داشت: دولت‌های اروپایی پس از خروج یکجانبه و غیرقانونی آمریکا از برجام، متعهد شده بودند که با اتخاذ راهکارهای ضروری، استمرار منافع اقتصادی ایران از تعهدات رفع تحریمی‌برجام را محقق سازند. یکی از سازوکارهایی که اروپایی‌ها خود برای انجام این تعهد مطرح کردند، تأسیس اینستکس به عنوان یک کانال مالی برای تسهیل تجارت بین ایران و اروپا بود.
سخنگوی وزارت امور خارجه افزود: جمهوری اسلامی ایران اگرچه هرگز به این سازوکار تکیه نکرده و دل نبسته بود، اما در کمال حسن نیت، از هیچ همکاری مقتضی برای فعالیت این کانال دریغ نکرد. اما متأسفانه دولت‌های اروپایی در کنار بی عملی در خصوص سایر تعهدات خود، در راه اندازی مؤثر ایستکس نیز ناکام بودند و اقدامات لازم و ضروری برای فعالسازی آن در قالب انجام تعهدات اروپا ذیل برجام را انجام ندادند.
کنعانی دلیل اصلی ناکامی اینستکس را نبود اراده جدی و ناتوانی دولت‌های اروپایی در ایفای تعهداتشان در مسیر جبران خروج یکجانبه آمریکا از برجام، و همراهی آنها با تحریم‌های غیرقانونی آمریکا دانست؛ همچنانکه این کشورها در تمام طول زمان فعالیت اینستکس هیچ منبع مالی یا خط اعتباری بلندمدت به این کانال تزریق نکردند.
سخنگوی دستگاه سیاست خارجی با تاکید مجدد بر اینکه جمهوری اسلامی ایران هیچگاه به اینستکس دل نبسته بود و تجارت بین المللی خود را از سایر کانال‌های مالی و بانکی بین المللی انجام داده است، عنوان کرد: مقصر جلوه دادن ایران در بیانیه تعطیلی اینستکس، تلاشی واهی برای سرپوش گذاشتن بر ناکامی مطلق اروپا در حداقل توانایی برای استقلال مالی از آمریکاست.
اینستکس هیچگاه کار نکرد
میلاد ترابی در اینباره به خبرنگار مهر می‌گوید: همزمانی این خبر با هشدارهای آلمان مبنی بر قطع دسترسی شعب بانک‌های ایرانی به سامانه تارگت -۲ درواقع مبنی بر نوعی رویکرد دیپلماتیک توسط اروپا علیه ایران است نه اقدامات واقعی.
وی ادامه می‌دهد: اتصال به سامانه تارگت -۲ و اینستکس هر دو بعنوان دارایی‌های نمادین در روابط دیپلماتیک ایران و اروپا بودند نه ابزارهای واقعی اقتصادی میان دو کشور؛ بنابراین اثرات چنین اقدامی را در بخش واقعی اقتصاد کمتر می‌توان دید.
این کارشناس مسائل اقتصاد بین الملل تصریح می‌کند: این موضوع به سلطه آنگلوساکسون‌ها اعم از بریتانیا و ایالات متحده آمریکا و همچنین سیاست اتحادیه اروپا که در سالهای گذشته بویژه بعد از جنگ اوکراین تشدید شده نیز مربوط است.
ترابی می‌افزاید: منحل شدن اینستکس در واقع پیام دیپلماتیکی است که اروپایی‌ها از این طریق می‌خواهند آن‌را اعلام کنند؛ یعنی دلیل این منحل شدن را بر برگردن روسیه می‌اندازند.
وی می‌گوید: به میزانی که ایران بنا بر منافع ملی و امنیت ملی کشور به سمت توسعه کوریدور شمال و جنوب و یا روابط گسترده با روسیه برود، این موضوع در دایره منافع اروپا نمی گنجد و مخالف این موضوع هستند.
کارشناس مسائل اقتصاد بین الملل ادامه می‌دهد: بنابراین این اقدام اثر واقعی نخواهد داشت چرا که این سازوکار اساساً سازوکاری نبوده که در تجارت بین المللی ما تأثیرگذار باشد.
ترابی با بیان اینکه با توجه به فشارهای آمریکا به اروپا، اینستکس هیچگاه کار نکرد، تصریح می‌کند: اینستکس نهادی برای مبادلات تجاری بود که موفق عمل نکرد. در همان دوره قرار بود از چند زیرساخت قانونی اروپا استفاده شود که این موضوع هم راه به جایی نبرد.
تحلیلگر مسائل سیاست خارجی در پایان خاطرنشان کرد: یکی دیگر از دلایل اصلی منحل شدن اینستکس مربوط به قدرت‌گیری لابی رژیم صهیونیستی در اروپا بود که در ماه‌های اخیر و بروز اغتشاشات، این رژیم توانست به اروپایی‌ها اثبات کند که توان خرابکاری در ایران را دارد.
اینستکس؛ ضعیف‌ترین مکانیسم اروپا برای پاسخ به مطالبات ایران
ابوالفضل ظهره وند نیز در اینباره به خبرنگار مهر می‌گوید: اینستکس ضعیف‌ترین مکانیسمی بود که اروپاییان برای پاسخ دهی در یک سطح حداقلی به مطالبات ایران در شرایطی که آمریکایی‌ها به تحریم‌ها افزودند، راه اندازی کردند.
وی با بیان اینکه اینستکس مکانیزمی از سوی بخش خصوصی اروپا بود که قبل از آن قرار بود spv را شکل دهند، ادامه می‌دهد: دولت‌های اروپایی در ۱+۵ متعهد شده بودند تا در بدل اقدامات ایران در مسیر لغو تحریم‌ها گامی بردارند اما اتفاقی نیفتاد و از ترس تحریم‌های آمریکا آنها هم منفعل شدند.
کارشناس مسائل بین الملل با بیان اینکه اروپاییان با تهدید آمریکایی‌ها عقب نشینی کردند، تصریح می‌کند: اروپاییان حتی در اجرایی کردن این سازوکار مالی که مربوط به بخش خصوصی آنها بود هم گامی برنداشتند.
وی بیان می‌کند: بنابراین اروپاییان می‌خواهند روغن چراغ ریخته را برای ایران استفاده کنند که این موضوعی کمدی است.
ظهره وند عنوان می‌کند: اروپاییان حتی در مسیر تحریم برخی شرکت‌ها و افراد گام برداشتند و حالا می‌خواهند از اینستکس بعنوان اهرم فشار استفاده کنند.
کارشناس مسائل بین الملل می‌گوید: اینستکس هیچگاه از سوی اروپایی‌ها عملیاتی نشده بنابراین این آدرس غلطی است که آنها می‌دهند و درواقع تفنگ بدون فشنگی است که اثری ندارد.