خبرگزاری مهر - گروه استانها: تخت سلیمان تکاب به عنوان یکی از مهمترین و مشهورترین مراکز تاریخ تمدن ایران و جهان یکی از ۹ اثر ملی ثبت شده کشور در فهرست آثار تاریخی جهان است.
تخت سلیمان یا شهر گنجک در ۴۵ کیلومتری شمال شرقی شهرستان تکاب در یک دره‌ی سرسبز در بلندی سه هزار متری، سرشار از جاذبه‌های کم نظیر طبیعی- تاریخی واقع شده، این ناحیه همان شهر مشهوری است که بنا به نوشته‌های کهن، زادگاه زرتشت بوده و در نوشته‌های پهلوی به نام «گنجک» خوانده شده، گیتا نویسان عرب آن را «شیز» گفته‌اند، گذشته نگاران رومی و یونانی «گزکا» نوشته‌اند و حمدالله مستوفی آن را به زبان مغولان «ستوریق» گفته است که امروزه تمام این آثار را تخت سلیمان می‌نامند.
جاذبه‌های طبیعی این دره سرسبز در نوع خود در دنیا بی‌نظیر هستند، در سه کیلومتری غرب تخت سلیمان، کوه مخروطی میان تهی وجود دارد که هزاران سال پیش، بر اثر وقوع آتش فشان به وجود آمده، اهالی محل این کوه زیبا را زندان سلیمان یا زندان دیو می‌شناسند و معتقدند که حضرت سلیمان دیوهایی را از فرمانش سرپیچی می‌کردند در این کوه زندانی می‌کرده است.
در فاصله ۲۰ کیلومتری تخت سلیمان نیز یک دریاچه سحرآمیز دیگر قرار گرفته که یک جزیره بر روی آن شناور است، قطر دریاچه ۸۰ متر و قطر جزیره شناور به روری آن ۶۰ متر است که وزش باد، هر روز دو بار این جزیره را از این سو به آن سو جابجا می‌کند. نام این جزیره شناور «چملی» است.
این مجموعه فرهنگی - تاریخی به مساحت ۱۲۴ هزار مترمربع که در ادوار مختلف محل سکونت مادها، اشکانیان، ساسانیان و مغول‌ها بوده در استان آذربایجان غربی قراردارد و به روایتی محل تولد زرتشت پیامبر است.
قلعه تاریخی تخت سلیمان بازمانده از دوره ساسانیان
قلعه تاریخی تخت سلیمان بازمانده از دوره ساسانیان با بخش‌های مختلفی همچون آتشکده آذر گشسب به عنوان یکی از مهمترین آتشکده‌های دوره ساسانی، آتشکده شاهی و جنگ آوران، ایوان خسرو، معبد آناهیتا، آتشگاه‌های کوچک و دروازه‌ها و دیوارهای مستحکمش از بناهای مهم تاریخی جهان به شمار می‌رود.
مجموعه باستانی تخت سلیمان قبل از اسلام به عنوان بزرگترین مرکز آموزشی، مذهبی، اجتماعی و عبادتگاه ایرانیان به شمار می‌رفت اما در سال ۶۲۴ میلادی و در حمله هراکلیوس، امپراطور رومیان به ایران تخریب شد.
بکارگیری سنگ‌های تراش دار و آجرهای بزرگ در ساخت این بنای تاریخی و واقع شدن دریاچه عجیب و همیشه جوشانی به عمق ۱۱۲ متر در وسط این مجموعه جلوه زیبا و خاصی به این مکان تاریخی بخشیده است.
درجه حرارت آب این دریاچه در تابستان و زمستان یکسان و در حدود ۲۱ درجه است و همین موضوع ثابت می‌کند که آب آن از سفره‌ای زیر زمینی در عمق بسیار زیاد تأمین می‌شود.
این مکان تاریخی در زمان ایلخانیان و در دوره حکمرانی آقاخان در قرن هفتم هجری به عنوان تفرجگاه تابستانی مورد استفاده قرار گرفت، این حکمران مغول با احداث بناهای مختلفی همچون سالن شورا، ایوان شرقی و ساختمان‌های ۸ و ۱۲ ضلعی یکبار دیگر جان تازه ای به مجموعه تاریخی تخت سلیمان تکاب بخشید.
بخش طبیعی مجموعه تخت سلیمان متشکل از یک کوه آهکی است که در قله آن، چشمه بسیار بزرگی (با دریاچه‌ای به قطر حدود ۱۰۰ متر) وجود دارد.
کوه در طول هزاران سال در اثر رسوبات آهکی موجود در آب چشمه فوق شکل گرفته است، هم اینک در اطراف کوه تخت سلیمان چندین تپه کوچک از این نوع، در اطراف چشمه‌های آهکی در حال شکل گیری است.
کوه بلند زندان سلیمان نیز یکی از همین کوه‌های رسوبی است که در پنج کیلومتری تخت سلیمان هزاران سال پیش شکل گرفته است.
تخت سلیمان پایگاه ۵ دوره تاریخ تمدن ایران باستان
چشمه تخت سلیمان هزاران سال پیش شروع به جوشیدن کرده و به تدریج بر اثر لعاب حاصل از ترکیبات موجود در آب، لبه بیرونی چشمه رسوب بسته و بالا آمده است. این روند هزاران سال ادامه یافته و باعث شده که آب چشمه گلدانی در پیرامون خود بسازد به نحوی که هم اینک ارتفاع تپه حاصل از روند فوق و همچنین عمق دریاچه ناشی از جوشش آب چشمه به حدود ۶۲ متر می‌رسد.
با توجه به اینکه ارتفاع رسوب دور دریاچه از دوره ساسانی تاکنون، یعنی در طول ۱۴۰۰ سال گذشته حدود ۱۲ متر افزایش یافته، می‌توان گفت: به ارتفاع گلدان دریاچه تقریباً در هر سال کمی کمتر از ۹ میلیمتر افزوده شده است.
کوه بلقیس
کوه بلقیس در هشت کیلومتری شمال شرقی تخت سلیمان با دو قله بلند با ارتفاع ۳۲۰۰ متر و ۳۶۵۵ متر در ادامه سلسله کوه‌های شرق دریاچه ارومیه واقع شده، روی قله جنوبی استحکامات و قلعه تخت بلقیس قرار دارد.
ساختمان قلعه کاملاً مدور و از سنگ بنا شده. لذا می‌توان تصور کرد که از این بنا به عنوان برج دیده بانی استفاده می‌شده. بین دو قله کوه دریاچه بسیار زیبایی که از ذوب شدن برف کوه‌ها به وجود آمده در بیشتر ماه‌های سال قابل مشاهده است هر چند در سال‌های اخیر به جهت کمی‌بارش تابستان‌ها آب دریاچه خشک می‌شود.
قلعه تخت بلقیس در سال ۱۹۵۹ توسط فون دراوستن مورد بررسی قرار گرفت و بعد از آن همه ساله توسط هیئت باستان‌شناسی مورد بازدید قرار گرفت ودر سال ۱۹۶۶ و ۱۹۶۹ به وسیله دیتریش هوف بررسی و مساحی شد.
مشخصات قلعه تخت بلقیس
حصار استحکامات فضایی حدود ۵۰ در ۶۰ متر که به صورت پلکانی با ارتفاع زیادی ادامه یافته و در حدود ۹ ارک مشخص است. در درون حصار ساختمان تقریباً مربع شکل و ایوانی در جلو می‌توان دید که محور آن در جهت تخت سلیمان قرار گرفته در جلو بنا یک تراس چند طبقه قرار دارد که اتاق‌های پناهگاه مانندی با سقف گنبدی است.
دهانه کوه زندان سلیمان
در ارتفاع ۶۵ متری این کوه دیواری مانند کمربند پس از حفاری مشاهده شده که طول این دیوار در حدود ۸۰۰ متر است در همین ارتفاع آثار و بقایای ساختمانی زیادی که همگی از سنگ ساخته شده و به انضمام دروازه ورودی که در سمت جنوب کوه مشرف بر جاده با پله‌های عریض سنگی واقع شده که بسیار جالب توجه است.
ارتفاع هر یک از پله‌های فوق به طور متوسط ۴۰ سانتیمتر است هنگام خاکبرداری از قسمت شرقی این کوه تعداد سه تمبوشه‌ی سفالی و نسبتاً طویل به دست آمد که آب را به زمین‌های اطراف هدایت می‌کرده، و این خود دلیل بر آن است که در این محل دریاچه‌ای بوده است شبیه دریاچه تخت سلیمان که به مرور ایام خشک گردیده. طول هر یک از ان تمبوشه‌های مزبور به ۳۵ تا ۴۰ سانتیمتر می‌رسد.
چندی پیش در اثر خاکبرداری از دامنه شرقی همین کوه خمره نیمه شکسته‌ای مشاهده شد، که داخل آن جسد جمع شده کودکی را نشان می‌داد، و این خود تا اندازه‌ای سابقه‌ی چند هزار ساله این محل، و قومی را که در این محل اسکان داشته‌اند را برای ما روشن می‌کند.
در دوران ماقبل تاریخ زیاد مرسوم بوده که کودکان خود را پس از مرگ در خمره گذاشته و سپس دفن کنند. البته نظیر این عمل بر حسب اتفاق بسیار نادر و در زمان هخامنشیان هم اجرا می‌شده، ولی نمی‌توان جسد فوق را به آنها نسبت داد. زیرا آثار دیگری که نسبت این جسد را به هخامنشیان بدهد، تا کنون به دست نیامده است در بدنه این کوه نیز هنگام حفاری مقدار زیادی خمره‌های شکسته بویژه تکه سفال‌های بدون لعاب دیده شد که همگی جمع آوری شد.
مشخصات زندان سلیمان
لبه سنگی گودال حفره در برخی قسمت‌ها متورق شده، چنانکه مقدار زیادی از دیواره گودال در اضلاع جنوب و جنوب غربی به ارتفاع حدود هشت متر بر اثر زلزله به داخل حفره فرو ریخته و در چند قسمت نیز بخشی از این دیواره در حالت جدا شدن و ریزش است.
بقایای آثار معماری مربوط به معبد هزاره اول ق. م که در پیرامون طوقه احداث شده و مصالح آن از تخته سنگ و لاشه سنگ‌های درشت به شکل خشکه چین انتخاب گردیده و در مجموع معماری خشنی دارد، به شدت صدمه دیده است.
نکته قابل توجه دیگر در مورد کوه زندان وجود گاز و چشمه‌های گاز دار در داخل گودال است که هنوز هم دیواره‌های فرو نشسته یک چشمه گازدار در کف حفره زندان فعالیت دارد البته چشمه درون دهانه را در حال حاضر از ارتفاع ۸۰ متری نمی‌توانیم مشخص کنیم، زیرا عمق آوار و لایه‌های رسوبی فروریخته به داخل حفره زندان، اجازه رؤیت آن را نمی‌دهد در حالت کلی زندان ساختار رسوبی بسیار مشابهی همانند وضعیت فعلی تخت سلیمان دارد.
آتشکده آذرگشنسب
آتشکده‌های ساسانی شکل شرعی معابد، مثل معابد یونانی یا رومی‌را ندارند آنها در مفهوم ایران باستان «آیدنه» یعنی پرستشگاه هستند و می‌توانند به شکل‌های کاملاً متفاوت از چهار طاقی‌های ساده تا آتشکده‌هایی با فضاهای زیاد بنا شده باشند.
جایگاه مقدس روی تخت، یعنی آذر گشنسب، نماد وحدت سرزمین ایران بوده و از آتشکده‌های بزرگ است، این آتشکده دارای اتاق‌های زیادی است در مرکز بنای آتشکده معمولاً یک اتاق مربع به شکل یک چهار طاقی با محراب آتش ساخته شده است.
چهار طاقی آتشکده آذرگشنسب
دومین اتاق (یز شن گاه) است که در آن آتش را وقتی برای نیایش در معرض دید نیست شعله ور حفظ می‌کردند. حیاط‌ها، باغ‌ها، انبارها، سکونت گاه‌های موبدان و اتاق‌های خزانه‌ی جایگاه مقدس فضاهای دیگر آتشکده هستند از جلو ایوان جنوبی به چهار طاقی یعنی مرکز جایگاه مقدس از آجر ساخته شده است.
بخش مرکزی از یک اتاق مربع شکل با اضلاع هشت متر که زمانی داری سقفی گنبدی بوده است تشکیل می‌شود در هر ضلع اتاق یک طاق عریض قرار دارد که بنا به همین دلیل نیز چهار طاقی خوانده می‌شود. دور این اتاق مرکزی یک دالان امتداد پیدا می‌کند که زمانی به وسیله نرده‌های باریکی از اتاق مرکزی مجزا بوده است.
در این اتاق مراسم نیایش بجا می‌آمده است یک گود چهار گوش در کفی از هشت ردیف آجر ایجاد شده که در آن آتشدان قرار می‌گرفته و چهار سکو با حفره‌هایی برای قرار دادن نوشابه ای که در مراسم نیایش نوشیده می‌شده قرار داشته است.
معبد آناهیتا
معبد آناهیتا که معبد ستایش آب است، شباهت فراوانی به معبد آناهیتا در نیشابور دارد کاخ و تالار شاهی نیز به ایوان مدائن شباهت دارد ولی کوچک‌تر از آن است.
اولین گزارش مربوط به انداختن اشیا قیمتی در دریاچه تخت سلیمان، به دوران کورش کبیر پادشاه هخامنشی باز می‌گردد. طبق این گزارش در سال ۵۴۷ قبل از میلاد، کورش پس از اینکه بر کروسوس پادشاه لیدیه پیروز شد، شاه شکست خورده را به ایران آورد و در مکانی بهنام "بارن"، نزدیک همدان اقامت داد و خزانه اشیا قیمتی او را به عنوان نذر در آب دریاچه مقدس انداخت.
کروسوس، پادشاه لیدی، در تاریخ جهان به ثروتمند بودن معروف است او اولین پادشاهی است که به ضرب سکه پرداخت ثروت او به اندازه‌ای بود که هنوز هم اروپاییان اشخاص بسیار پولدار را به کروسوس تشبیه می‌کنند.
بنابراین این در صورتی که افسانه نذر کورش کبیر واقعیت داشته باشد، با توجه به اینکه در هیچ دوره‌ای از تاریخ امکان دسترسی به عمق این دریاچه وجود نداشته، می‌توان امیدوار بود که این گنج پیدا شود.
در دوره اشکانی نیز چندین گزارش از جنگ‌های بین امپراتوری روم و پادشاهی اشکانی گزارش شده است. بر طبق یکی از این گزارشات، داستان تاریخی «کلئوپاترا» و «آنتونی» که در تاریخ روم، مصر و جهان معروف است.
سردار رومی «آنتونیو» در سال ۳۶ قبل از میلاد به محاصره قلعه «گنزک» پرداخت. در جریان این محاصرات نگهبانان آتشکده مقدس هر زمان که احساس می‌کردند امکان سقوط قلعه وجود دارد، اشیا قیمتی موجود در آتشکده و معبد ناهید را به داخل دریاچه می‌انداختند.
در دوره ساسانی نیز دست کم، یک بار قلعه تخت سلیمان به وسیله نیروهای روم شرقی به اشغال درآمده است بر طبق این گزارش در جریان جنگ‌های خسروپرویز با «هراکلیوس»، پادشاه روم، این قلعه به تصرف نیروهای رومی درمی‌آید (۶۲۴ میلادی). گمان می‌رود که موبدان آتشکده پیش از تصرف قلعه به وسیله نیروهای متخاصم، نذورات و گنج‌های موجود در آن را به داخل آب انداخته باشند.
دریاچه تخت سلیمان متعلق به الهه آب‌ها
از نگاه موبدان زرتشتی این دریاچه متعلق به ناهید (آناهیتا) الهه آب‌ها؛ بوده، بنابراین ریختن اشیا نذری به داخل آن اصولاً به منظور حفظ این اشیای به وسیله صاحب آن تلقی می‌شده و جایز و مباح بوده است.
بعد از زوال حکومت ساسانی و پذیرش دین اسلام توسط ایرانیان، این مجموعه عظیم که در جنگ‌های ایران و روم در زمان خسرو پرویز به شدت آسیب دیده بود، دیگر رمق تجدید حیات نیافت، اما تا قرن ۴ ه. ق. تعداد اندکی از معتقدان آئین زرتشت در این محل اسکان داشته و آتشکده نیز در مقیاس کوچک‌تری مورد استفاده بوده، در زمان حکومت آباقاخان مغول با انجام تعمیرات وسیع و چشمگیر و احداث بناهای جدید، از این مکان مدتی به عنوان پایتخت تابستانی و تفرجگاه استفاده می‌شود. بعدها محل مذکور توسط عامه مردم به صورت شهرکی کم اهمیت با مشاغل متنوع تا قرن ۱۱ ه. ق. ادامه حیات می‌دهد.
اگرچه گزارش‌هایی دال بر استفاده از این قلعه در دوره خلفای عباسی در دست است، لیکن تخت سلیمان در این زمان از اهمیت زیادی برخوردار نبوده. بعدها در دوره پادشاهی ایلخانان مغول در زمان «اقاخان»، دومین پادشاه این سلسله و برادرزاده هلاکوخان (۶۸۰ تا ۶۶۳ ه. ق.)، قصر و عمارتی در کنار این دریاچه بنا گردید.
خوشبختانه امرای مغول آثار ساسانی را تخریب نکردند و ساختمان‌های خود را در کنار و یا بر روی این آثار بنا نمودند. از همین رو در حال حاضر بخشی از آثار دوره ساسانی در زیر آثار دوره ایلخانی مدفون است. وجود یا عدم وجود چنین آثاری را می‌توان با حفر گمانه‌های آزمایشی معلوم کرد باید توجه داشت که عمق این گمانه‌ها دسته کم می‌بایست ۱۲ متر از سطح دریاچه باشد.
مجموعه آثار باستانی تخت سلیمان در ۴۲ کیلومتری شمال شرقی شهرستان تکاب در استان آذربایجان غربی قرار دارد، قدمت این منطقه از لحاظ سکونتگاه انسانی به سه هزار سال پیش باز می‌گردد که ایام عید نوروز مکان مناسبی برای علاقمندان به آثار تاریخی است.