خبرگزاری مهر، گروه استانها: طی سالهای اخیر، در میان تمام دغدغه های زیست محیطی، احیای تالاب بین المللی و بزرگترین دریاچه آب شیرین ایران، «هامون» به فراموشی سپرده شده و به قول معروف، همه مرگ هامون را پذیرفته‌اند.
بیش از دو دهه است که مردم سیستان با خشکسالی دست و پنجه نرم می‌کنند، عدم پایبندی دولت افغانستان برای حق آبه رودخانه هیرمند و مدیریت ضعیف در برخی از دستگاه‌های مرتبط، این تالاب بین المللی را به کام مرگ کشانده است.
تالاب بین‌المللی هامون، هفتمین تالاب مهم دنیا است.این دریاچه از سه بخش با نام‌های «هامون پوزک» در شمال شرقی، «هامون صابری» در شمال و «هامون هیرمند» در غرب و جنوب غربی سیستان تشکیل شده است.
بخش وسیعی از هامون پوزک و قسمت عمده هامون صابری در خاک افغانستان و مابقی هامون‌ها در خاک ایران قرار دارد که اغلب سال‌ها پر آب و در فصل بهار بعد از ورود سیلاب رودخانه هیرمند و انشعابات آن، سه هامون به یکدیگر متصل شده و به شکل نعلی دیده می‌شود.
خشکی تالاب هامون از سال ۱۳۷۵ همزمان با شروع دوره هفت ساله اول خشکسالی حاکم بر استان سیستان و بلوچستان آغاز شد، این روند با طولانی شدن دوره خشکسالی و پا نهادن به دوره دوم خشکسالی در هفت سال دوم شدت پیدا کرد.
خشکی تالاب هامون باعث بیکاری تعداد قابل توجهی از مردم منطقه از جمله بیش از ۴ هزار صیاد شده و عاملی بر افزایش مهاجرت از منطقه، افزایش بزهکاری، افزایش جرم و قاچاق، افزایش بیماری‌های ریوی، چشمی و قلبی، رشد مرگ و میر به نسبت زاد و ولد بوده است.
یکی از کشاورزان و دامداران منطقه سیستان که در یکی از روستاهای بخش قرقری شهرستان هیرمند زندگی می‌کند، در این زمینه گفت: در دهه‌های خشکی پهنه هامون، علاوه بر افزایش گرما خصوصاً در فصل تابستان، شاهد افزایش مرگ و میر در بین انسان‌ها و دام و طیورها، افزایش گرد و خاک و بیماری‌های ریوی، قلبی، چشمی، پوستی و غیره هستیم.
محمد سارانی در گفتگو با خبرنگار مهر، افزود: تعداد قابل توجهی از خانواده‌های ساکن در روستاهای حاشیه هامون، خانه‌های خود را رها کرده و به استان‌های برخورداری مثل گلستان، تهران، مشهد، مازندران و غیره مهاجرت کرده‌اند.
وی اضافه کرد: در سالهای اخیر با توجه به خشکی عملاً دامداری و کشاورزی در روستاهای منطقه از بین رفته و گاهی تعداد خاصی با کندن چاه توانسته‌اند به مقدار کمی کاشت گندم و جوی مورد نیاز خود را انجام دهند.
یکی از صیادان ساکن در روستاهای حاشیه کوه خواجه نیز در گفتگو با خبرنگار مهر، افزود: بیش از دو دهه است عملاً نتوانسته‌ام به کار اجدادی خود که صیادی است، بپردازم و در این مدت با مسافر کشی توانسته‌ام خرج زندگی خود را تا حدی تأمین کنم.
عبدالله صیادی با انتقاد از عدم حمایت دستگاه‌های متولی حوزه صیادی، از صیادان در سالهای گذشته، تاکید کرد: دامداری، کشاورزی، صنایع دستی و تمامی امور مرتبط با هامون در سالهای خشکسالی هامون از بین رفته و در حال حاضر می‌توان تعداد قابل توجهی از خانه‌های رها شده را در روستاها مشاهده کرد.
وی اضافه کرد: تنها از خانواده‌هایی که به دلیل نداشتن سرمایه در روستاهای خود باقی مانده‌اند که حتی نان شب خود را نیز ندارند.
وی در ادامه خواستار رسیدگی به مردم و پیگیری حق آبه سیستان از دولت افغانستان شد.
عدم پایبندی افغانستان به تعهدات
نماینده مردم سیستان در مجلس شورای اسلامی گفت: احیای تالاب بین المللی هامون یک مطالبه اساسی در کشور و منطقه است و ما اگر بتوانیم آب مورد نیاز را تأمین و آن را احیا کنیم تبدیل به فرصت در منطقه و اگر نتوانیم به تهدید تبدیل می‌شود و از نمونه تبعات آن افزایش کانون ریزگردها، افزایش بیکاری، گرما و هزاران مشکل دیگر است.
حبیب الله دهمرده در گفتگو با خبرنگار مهر، افزود: زمانی که رئیس دانشگاه زابل بودم، راه اندازی پژوهشگاه تالاب بین‌المللی هامون را در آن مرکز علمی مصوب کردم تا پیرامون مسائل علمی مرتبط با این تالاب بین المللی کار کند، امکانات و بودجه نیز در اختیار آن پژوهشگاه قرار دادم تا با بهره گیری از ظرفیت آنها برای احیا و زنده نگه داشتن نام تالاب و سایر موارد مرتبطی مثل برگزاری کنفرانس‌های بین المللی را در دستور کار خود قرار دهد.
وی اضافه کرد: موضوع دیگر در مورد تالاب بین المللی هامون، پیگیری حق آبه از افغانستان است، پیوسته اصرار داریم که حق آبه باید پایدار شود، در این زمینه قانون و ردیف بودجه نداریم، این دولتمردان هستند که زمینه اجرای قانون را باید فراهم کنند و ما به عنوان نماینده مردم در مجلس شورای اسلامی، وزرا را احضار و به آنها تذکرات لازم را در خصوص تالاب هامون و مسائل پیرامون آن می‌دهیم.
عضو مجمع نمایندگان مردم سیستان و بلوچستان در مجلس شورای اسلامی، تصریح کرد: در راستای کاهش مشکلات آبی منطقه در کنار پیگیری‌های دستگاه دیپلماسی برای حق آبه هیرمند، آب ژرف نیز در اولویت کار قرار گرفت و با پیگیری صورت گرفته در سالهای گذشته، اولین چاه آب ژرف ایران را به عمق ۴ هزار متر اجرا و متعاقب آب دو چاه دیگر نیز در منطقه سیستان حفر شد.
وی بیان کرد: در خصوص این سه پروژه، امسال هزار میلیارد تومان از یک محل، ۵۰ میلیارد تومان از محلی دیگر و ۱۰۰ میلیارد تومان دیگر نیز از محلی دیگر برای آب ژرف تخصیص اعتبار اختصاص پیدا کرده که از این مبالغ برای احیای دریاچه هامون هم می‌توانیم استفاده کنیم.
وی تاکید کرد: باید از آب چاه‌های ژرف با بهره گیری از روش‌های علمی موجود در دنیا، برای احیای تالاب هامون، تثبیت کانون ریزگردها بهره گیری کرد.
دهمرده در ادامه پیرامون بررسی راهکارهای جایگزین تأمین آب شرب در سیستان، گفت: آب‌های ژرف برای اولین بار در ایران به عنوان منطقه پایلوت در سیستان در دستور کار قرار گرفت و با توجه به اختلاف سطح با کوه‌های هندوکش و شرایط منطقه، این طرح مهم در سیستان جواب گرفته است، پس از حصول نتیجه آب‌های ژرف در گام نخست، در مسیر اجرا قرار گرفته و در حال پیگیری جدی است.
وی تصریح کرد: بر خلاف همه کارشکنی‌ها و مخالفت‌هایی که برخی مدیران داشتند این چاه جواب داد و به آب رسید، عملیات حفاری گسترش یافت به چاه دوم و سوم رسید و در آنجا نیز به آب بسیار پایداری رسیدیم که پایان ناپذیر است.
وی اظهار کرد: آخرین خبر درباره این پروژه اینکه امسال در این رابطه هزار میلیارد تومان بودجه برای بهره برداری از چاه‌های آب ژرف تخصیص داده شده تا حجم مورد نیاز آب شرب سیستان از این مسیر برآورده شود.
نماینده مردم سیستان در مجلس شورای اسلامی اضافه کرد: در رابطه با تثبیت شن و ریزگردها قراردادی با معاون علمی و فناوری رئیس جمهور داشتیم و راهکارهای مختلفی در راستای رفع مشکلات و معضلات در دستور کار قرار گرفته ولی متأسفانه باید بگویم دولتمردان اراده‌ای برای اجرایی کردن آنها ندارند آنها باید پاسخگو باشند و نمایندگان هم باید پیوسته سوال کنند و نظارت لازم را انجام دهند، آنان اگر قانون را اجرا نکنند می‌توانیم از رئیس جمهور و سایر مسئولان مربوطه پیگیری کنیم و بارها در صحن علنی مجلس شورای اسلامی این موارد پیگیری شده و تذکرات لازم نیز داده شده است.
نماینده مردم سیستان در مجلس شورای اسلامی، گفت: به علت خشکسالی و خشکی پهنه تالاب هامون، بسیاری از ساکنان منطقه مهاجرت کرده و یا بیکار شدند که آمار دقیقی در این خصوص ندارم.
وی با اشاره به موضوع ریزگردها، افزود: معضل ریزگردها مربوط به ایران نیست، برای حل این معضل کشوری مثل افغانستان یا سایر کشورها باید در این امر دخالت کنند که متأسفانه آنها به وظیفه قانونی و انسانی خود عمل نمی‌کنند.
وی پیرامون خسارات وارده از خشکسالی به کشاورزان سیستانی نیز گفت: دولت، از محل تجدید ارزیابی دارایی‌های بانک‌های دولتی، باید نسبت به بخشودگی سود و جرایم تسهیلات پرداختی به کشاورزان خسارت دیده اقدام کند.
وی اظهار کرد: حل بحران آب در سیستان چهار راه انتقال آب از دریای عمان، استفاده از آب‌های ژرف، جلوگیری از تبخیر و رسوب‌گذاری چاه‌نیمه ها و پیگیری حق آبه سیستان از افغانستان دارد.
در دو دهه اخیر هیچ آبی به عنوان حق آبه رودخانه هیرمند از افغانستان نداشته‌ایم
رئیس اداره حفاظت و احیای تالاب‌های اداره کل محیط زیست سیستان و بلوچستان، گفت: در دو دهه اخیر حق آبه رودخانه هیرمند از افغانستان نداشته‌ایم.
حسین جان پرور، در گفتگو با خبرنگار مهر، افزود: تالاب‌ها همواره نقش کلیدی در سیر تحول تمدن بشر داشته‌اند و امروزه این نقش، بیش از پیش به رسمیت شناخته شده و علیرغم حس حاکمیتی که ما انسان‌ها نسبت به محیط زیست طبیعی روا داشته‌ایم، توسعه پایدار ما همچنان تا حد قابل توجهی به این زیست بوم‌های طبیعی وابسته است این موضوع را می‌توان از مجموعه اثرات در هم آمیخته خشکسالی‌ها، تغییرات اقلیمی و عواقب مدیریت ناپایدار منابع آب که یکی از تالاب‌های ارزشمند ایران یعنی تالاب هامون را تا آستانه وقوع یک فاجعه محیط زیستی پیش برده‌اند دریافت کرد.
وی تاکید کرد: بی شک این سرمایه‌های محیط زیستی روزی ارزش بسیاری برای کشور و جوامع محلی بهره بردار از آنها داشته‌اند اما اکنون این زیست بوم به منشأ گرد و غبار فقر و مشکلات شدید بهداشتی بدل شده‌اند و تنوع زیستی آن نیز فاصله چندانی تا نابودی ندارد، از این رو اقدامات فوری را طلب می‌کند به ویژه از آن جهت که تمامی روندهای آب و هوایی آینده‌ای گرم‌تر و خشک‌تر را برای ایران متصور شده‌اند و همچنین فشار جمعیت رو به رشد کشور، تقاضا برای منابع آبی رو به کاهش ما را افزایش می‌دهد.
وی تاکید کرد: تالاب‌ها از مهمترین محیط‌های مولد حیات و تنوع زیستی دنیا بوده و با فراهم کردن آب و قابلیت زادآوری اولیه، نقش مهمی در بقای گونه‌های بیشماری از گیاهان و جانوران وابسته به خود ایفا می‌کنند، به شکلی که دارا بودن تنوع گونه‌ای از پرندگان، پستانداران، خزندگان، دوزیستان، ماهیان و بی مهرگان وابسته به تالاب‌ها بوده و تالاب‌ها، ذخیره‌گاه‌های ژنتیکی گیاهی و جانوری محسوب می‌شوند.
وی گفت: هرچند در حال حاضر تالاب‌ها، علیرغم وجود میثاق‌های بین المللی محیط زیستی، اکوسیستم‌های طبیعی و انسان ساخت با انواع مشکلات روبرو هستند، ولی اگر همین تعداد محدود از توافق و قراردادهای بین المللی زیست محیطی وجود نداشت، عمل حفاظت و نگهداری از محیط زیست به مراتب مشکل تر از آن بود که امروز با آن مواجه هستیم.
رئیس اداره حفاظت و احیای تالاب‌های اداره کل محیط زیست سیستان و بلوچستان، افزود: قوانین و معاهدات بین المللی، پایه اجرا و به عمل درآوردن اصول و قواعد زیست محیطی در سطح جهان هستند، آنها نه تنها استانداردهای جهانی را تعیین می‌کنند بلکه وجود آنها در صحنه جهانی، اغلب دولت‌ها را به امضای معاهدات و یا تدوین قوانین داخلی خود ترغیب می‌کنند.
جان پرور تصریح کرد: سیمای پناهگاه حیات وحش هامون در یک طبقه بندی کلی در برگیرنده اراضی مسطحی است که توسط اراضی به نسبت مرتفع‌تر احاطه شده و به صورت گودال وسیعی محدوده مجموعه تالاب‌های هامون را تشکیل می‌دهند، در سالهای اخیر به علت خشکسالی‌های پیاپی و همچنین احداث سدهای متعدد بر روی رودخانه‌های منتهی به تالاب هامون و استفاده از آب آنها برای مصارف کلان کشاورزی و شرب، ورودی آب به این تالاب کاهش قابل توجهی داشته و گاهی در مواقع پر آبی و با ورود آب ناشی از سیلاب‌های غیر قابل کنترل (آب دشتمال)، تنها بخشی از تالاب آب دار می‌شود.
وی اضافه کرد: علاوه بر اراضی که در هنگام وجود آب در تالاب هامون، زیر پوشش تالاب قرار می‌گیرند، بخش‌هایی از محدوده پناهگاه حیات وحش این تالاب، به علت اختلاف ارتفاع که بخشی از آن به علت پر شدن گودال‌ها توسط شن و ماسه است، همواره خشک بوده و در حال حاضر به صورت زیستگاه‌ها و رویشگاه‌های خشک مطرح هستند.
وی اظهار کرد: در پناهگاه حیات وحش هامون ۵۵ گونه گیاهی متعلق به ۲۰ خانواده شناسایی شده است، از تعداد ۱۶۰ گونه پستاندار وحشی موجود در ایران، تعداد ۳۰ گونه متعلق به هفت راسته و ۱۷ خانواده در پناهگاه حیات وحش هامون هستند.
وی تصریح کرد: از مجموع ۵۱۵ گونه پرنده شناسایی شده در ایران، تعداد ۱۸۳ گونه پرنده در منطقه هامون مشاهده شده است، این تعداد در قالب ۵۱ خانواده دسته‌بندی می‌شوند که نشان از تنوع کم نظیر انواع پرندگان در این منطقه است.
جانپرور اضافه کرد: شش گونه اردک بلوطی، پلیکان پا خاکستری، اردک مرمری، اردک سر سفید، عقاب شاهی و عقاب تالابی، آسیب‌پذیری معرفی شده‌اند.
وی گفت: از تعداد کل خزندگان شناسایی شده در ایران که جمعاً ۲۰۹ گونه هستند تعداد ۴۴ گونه متعلق به نه خانواده در محدوده پناهگاه حیات وحش هامون، شناسایی شده‌اند، همچنین از تعداد کل دوزیستان ایران که ۱۷ گونه هستند، تعداد هفت گونه در محدوده مورد مطالعه حضور دارند.
این کارشناس محیط زیست، گفت: طی سالهای گذشته، تعادل خاصی بین تولید و بهره برداری از این تالاب وجود داشت، از مراتع اطراف هامون، دامداران بومی و کوچ رو از نیزارهای داخل دریاچه، گاوداران سیستانی استفاده می‌کردند و ویژگی خاص این مراتع و باتلاق بودن آنها به گاوداری رونق بیشتری بخشیده بود.
وی ادامه داد: درون محدوده تالاب (جزایر) بلندی‌هایی به اشکال گوناگون با طول حدود ۱۰۰ تا ۱۵۰ و عرض ۵۰ تا ۷۰ و ارتفاع ۳ تا ۵ متر وجود داشت که «تختک» نامیده می‌شد و محل زیست گاوداران بوده است، تعداد تختکها بیش از ۳۵ مورد و کل تختک نشینان در ۱۰۰ سال قبل سه هزار و ۴۱۱ خانوار و تعداد گاوهایشان، ۶۰ تا ۱۰۰ هزار رأس برآورد شده است.
وی گفت: گاوداران بیشتر از نی برای تغذیه گاو استفاده کرده و برای فصل زمستان نیز آن را ذخیره می‌کردند، میزان نیزارها در اوایل دهه ۵۰، حدود ۷۰ هزار هکتار علوفه خشک حاصل از آن، بیش از ۳۵۰ هزار تن برآورد شده است.
وی گفت: صید سنتی ماهی (با استفاده از توتن) و شکار پرندگان آبزی در کنار دامداری، کمکی به معیشت ساکنین این نواحی بوده اما خشکیدن تالاب که به دلایل تغییرات اقلیمی و سوء مدیریت توزیع آب صورت گرفته، کارکردهای تالاب را مورد آسیب قرار داده است.
وی در پایان خواستار پیگیری مسئولان خصوصاً دستگاه دیپلماسی برای حق آبه از کشور افغانستان شد.