خبرگزاری مهر-گروه بین‌الملل: آمریکا از دیرباز با استفاده از برخی ابزارهای قدرت خود توانسته دلار را به عنوان یک ارز بین‌المللی بر بازارهای متعدد جهانی، چیره سازد.
یکه‌تازی دلار در بازارهای جهانی اما در سال‌های اخیر محل تردید قرار گرفته و موجب شده درباره وضعیت آینده دلار سوالات و ابهامات متعددی مطرح شود. از زمان آغاز جنگ اوکراین، آمریکا تلاش کرد تحریم‌های سنگینی را با حمایت غربی‌ها بر روسیه اعمال کند، تحریم‌های اقتصادی که باعث تأثیرگذاری منفی بر نظم اقتصاد و تجارت جهانی شد. این مساله نگرانی بازارهای تجاری و مالی جهان را برانگیخت تا جایی که انگیزه‌ها برای اصلاح نظام مالی در جهان را افزایش داد.
برخی تحلیلگران معتقدند ضعف‌های دلار در آینده بیشتر به چشم خواهد آمد و به تدریج سیطره آن در جهان نیز از دست میرود. در این گزارش در نظر داریم ابتدا به این مساله بپردازیم که آمریکا چگونه دلار را در جهان به عرش پادشاهی رساند و سپس درباره عوامل تضعیف آن صحبت کنیم.
تسلیح دلار چگونه شکل گرفت؟
زمانی که دولت آمریکا بین سال‌های ۱۹۴۶ تا ۱۹۷۱ هر ۳۵ دلار را معادل یک اونس طلا اعلام کرد، پول رسمی آمریکا به تدریج به ارز بلامنازع بین‌المللی تبدیل شد. در آن زمان بانک‌های مرکزی در کشورهای مختلف جهان برای تضمین ذخایر ارزی خود به استفاده از دلار روی آوردند، مسأله‌ای که به قدرت گرفتن بیشتر دلار در بازارهای جهانی منجر شد.
از سوی دیگر انجام مبادلات نفت در بازارهای جهانی بر اساس دلار که از سال ۱۹۷۳ با افزایش شدید قیمت نفت، روبه‌رو شد موجب تقویت جایگاه دلار در بازارهای جهانی شد.
در واقع قیمت‌گذاری طلا و نفت جهانی با استفاده از دلار امری بود که به قدرت گرفتن این ارز در بازارها منجر شد. در دهه‌های اخیر نیز آمریکا از هر فرصتی در عرصه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی، روابط بین‌المللی و … برای تحکیم سیطره دلار بر بازارهای جهانی استفاده کرده، امری که به تقویت دلار در بازارهای جهانی منجر شده بود.
دلار در سراشیبی سقوط
در سال‌های اخیر مفهومی تحت عنوان دلارزدایی (Dedollarisation) بارها به گوش رسیده است. جدای از عواملی که موجب تضعیف دلار شده، در این مقوله عوامل سیاسی و اقتصادی بیشتر دخیل هستند.
در واقع می‌توان گفت سیاست‌های آمریکا علیه کشورهایی که در معرض تحریم قرار گرفته‌اند، تا جایی پیش‌رفته که موجب شده جریانی در جهان شکل بگیرد که هدف از آن پایان دادن به معاملات دلاری حداقل در تعاملات دوجانبه میان کشورها و یا در چارچوب سازمان‌ها و نهادهای همکاری منطقه‌ای است.
از سوی دیگر، در سال‌های اخیر اقتصاد آمریکا به طور جدی درگیر بحران‌های متعددی شده، امری که میزان کسری بودجه و بدهی‌های عمومی این کشور را به طور فزاینده‌ای افزایش داده است.
بر مبنای آخرین برآوردها میزان بدهی‌های عمومی آمریکا با افزایش پنج برابری طی ۲۰ سال اخیر، هم‌اکنون به ۳۱ تریلیون و ۵۰۰ میلیارد دلار رسیده است. افزایش شدید این بدهی‌ها موجب شده کنگره آمریکا هر ساله سقف بدهی‌های عمومی را بالاتر ببرد تا دولت بتواند مدیریت بودجه و هزینه‌های خود را انجام دهد.
از طرفی بانک مرکزی آمریکا طی سال‌های اخیر در راستای تأمین هزینه‌های دولتی به طور گسترده اقدام به چاپ دلار جدید کرده، امری که باعث افزایش تورم در آمریکا شده است.
همچنین تحریم‌ها و جنگ‌های تجاری و اقتصادی آمریکا علیه کشورهای مختلف جهان موجب ایجاد فضایی از نفرت عمومی از اقدامات واشنگتن شده، امری که این کشورها را به سوی رهایی از سیطره دلار بر تعاملات مالی و تجاری خودشان، سوق داده است.
سیاست‌های مداخلهجویانه و تجاوزکارانه آمریکا در چند دهه اخیر، در کنار نگرانی از سقوط ارزش دلار یک رخداد مهم دیگر را نیز در سطح بین‌المللی رقم زد. بسیاری از کشورهای جهان پس از اینکه به چشم خود دیدند که آمریکا از دلار به عنوان یک سلاح برای تأمین منافع خود استفاده می‌کند تصمیم به کاهش ذخایر دلاری خود گرفتند. بر اساس آمارهای صندوق بین‌المللی پول میزان ذخایر ارزی مبتنی بر دلار در بانک‌های مرکزی کشورهای مختلف جهان از ۷۱ درصد در سال ۱۹۹۹ به ۵۹ درصد در سال ۲۰۲۱ رسید، امری که از کاهش اعتماد به دلار در سطح جهانی خبر می‌دهد.
حرکت جهانی به سوی گزینه‌های جایگزین دلار
در اینجا در نظر داریم چند نمونه از رخدادهایی که بیانگر تحرک کشورهای مختلف جهان به سوی گزینه‌های جایگزین دلار است، را مطرح کنیم:
۱) ایران در دوران تحریم‌های شدید آمریکا تصمیم گرفت در مبادلات نفتی خود به جای استفاده از دلار از دیگر ارزها استفاده کند، تهران حتی در راستای دلازدایی اقدام به اجرای طرح مبادله کالا به کالا و یا نفت در برابر طلا گرفت.
۲) چین به عنوان یکی از اصلی‌ترین اهداف آمریکا در راهبرد تخاصم‌جویانه‌اش در تلاش برای کاهش تکیه بر دلار در تعاملات نفتی خود است. پکن از سال ۲۰۱۸ مبادلات نفتی بر مبنای طلا را آغاز کرد.
۳) ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور روسیه اخیراً در دیدار با شی‌جین‌پینگ همتای چینی خود در مسکو، تاکید کرد که مسکو با استفاده از یوان (پول رسمی چین) در مبادلات تجاری این کشور با کشورهای آسیایی، آفریقایی و آمریکای لاتین موافق است. از ابتدای جنگ اوکراین نیز روسیه در تعاملات مالی و تجاری خود با کشورهای مختلف روبل را جایگزین دلار کرده است.
۴) محمد بن‌سلمان ولیعهد عربستان سعودی در دیدار با رئیس‌جمهور چین از افزایش همکاری‌ها با پکن در بخش انرژی و تجاری خبر داد. وی همچنین از موافقت ریاض با فروش نفت به چین بر مبنای یوان خبر داد، امری که با در نظر داشتن اینکه عربستان سعودی بزرگترین صادرکننده نفت در جهان است، مسأله‌ای بسیار مهم ارزیابی می‌شود.
۵) برزیل و چین اخیراً با امضای توافقنامه‌ای درباره استفاده از ارزهای ملی به جای دلار در مبادلات تجاری دوجانبه‌شان توافق کردند. چین در سال ۲۰۲۲ بزرگترین شریک تجاری برزیل بوده است که حجم مبادلات تجاری آنها به ۱۵۰ میلیارد دلار در همین سال رسیده است.
۶) ونزوئلا به عنوان یکی از بزرگترین صادرکنندگان نفت و گاز جهان در سال ۲۰۱۸ تصمیم به جایگزین نمودن دلار در معاملات انرژی خود گرفت. مقامات ونزوئلا اعلام کردند که از این پس ، یورو، یوان، روبل و دیگر ارزها را جایگزین دلار خواهند کرد.
بهره سخن
در مجموع می‌توان گفت طی دهه‌های اخیر آمریکا از دلار به عنوان سلاحی بر تحکیم سیطره و هژمونی خود بر جهان استفاده کرده است، پس در شرایطی که شاهد کاهش نفوذ آمریکا در مناطق مختلف جهان و حوزه‌های نفوذ سنتی آنها هستیم، پس کاهش نفوذ دلار در بازارهای جهانی نیز امری ناگزیر و حتمی خواهد بود.
از سوی دیگر با وجود اینکه ممکن است رهایی از سیطره دلار در برهه کوتاه‌مدت، تا حدودی سخت و دشوار باشد اما در صورت نهایی شدن این روند می‌تواند به رهایی اقتصاد جهانی از سیطره دلار و همچنین سیاست‌های زورگویانه دولت آمریکا منجر شود، به ویژه در زمانی که استفاده از ارزهای جایگزین به خوبی در دسترس کشورهای مختلف باشد.