خبرگزاری مهر - گروه استانها- نجمه جهانتیغ: دیوار بزرگ گرگان، طولانی‌ترین اثر معماری ایران باستان به طول ۲۰۰ کیلومتر بوده و بعد از دیوار چین (به طول ۶ هزار کیلومتر) و لمیز آلمان (به طول ۵۴۸ کیلومتر) به عنوان سومین دیوار دفاعی دنیا نام برده شده است.
این اثر یکی از بارزترین آثار معماری دشت گرگان است که از دریای کاسپین شروع و تا کوه‌های گلیداغ در شمال شرق کلاله امتداد دارد.
این دیوار به نام‌های سد انوشیروان، سد اسکندر، سد فیروز، قزل آلان (مار سرخ) مشهور است و در طول آن ۴۰ قلعه وجود دارد که با پلان چهار ضلعی احداث شده‌اند.
زمان ساخت دیوار تاریخی گرگان به دوره ساسانیان می‌رسد و هم‌اکنون تقریباً تمام این دیوار از میان رفته و تنها بخش‌های کوچکی از آنکه در زیر خاک مدفون بوده، باقی مانده است.
این دیوار عظیم تاریخی در ۲۹ تیرماه سال ۱۳۷۸ به ثبت ملی رسیده و پرونده ثبت آن در یونسکو هم در حال تکمیل است.
اگر دیوار تاریخی گرگان ثبت جهانی شود، بعد از برج قابوس، جنگل‌های هیرکانی و راه آهن شمال به جنوب، چهارمین اثر استان گلستان خواهد بود که در یونسکو ثبت شده است.
برای اطلاع از آخرین وضعیت پرونده دیوار تاریخی گرگان با «حمید عمرانی رکاوندی»، مدیر پایگاه میراث فرهنگی دیوار تاریخی گرگان گفتگوی مفصلی را انجام دادیم که در ذیل خواهد آمد.
*یک اثر تاریخی برای ثبت در یونسکو باید دارای چه ویژگی‌هایی باشد؟
طبق راهنمای اجرایی کنوانسیون میراث جهانی، هر اثر تاریخی برای ثبت در یونسکو باید ۱۰ ویژگی داشته باشد. این آثار باید نشانه نبوغ خلاقانه بشر، گواه منحصر به فرد بودن، شاهد تبادل ارزش‌های انسانی طی یک دوره زمانی خاص یا در یک محدوده فرهنگی، اثر بزرگ هنری، شهرسازی یا طراحی مناظر و یا نمونه‌های برجسته از زیست بوم یا زیستی طبیعی و غیره باشد.
*ویژگی‌هایی که باعث شده تا دیوار تاریخی گرگان مورد تأیید یونسکو برای ثبت جهانی باشد، چیست؟
از بین همه مواردی که ذکر شد دیوار تاریخی گرگان از پنج ویژگی برخوردار است که باعث شده مورد توجه یونسکو قرار بگیرد. این دیوار نشانه نبوغ خلاقانه بشر بوده، اثری است که در یک دوره خاص (به احتمال زیاد ساسانیان) ساخته شده، نمونه و گواه منحصر به فرد از تمدن زنده آن دوران بوده که طبیعی‌ترین اثر باستانی ایران محسوب می‌شود، از لحاظ معماری بی نظیر و خاص بوده و در تولید آجر برای ساخت دیوار، تعامل انسان با طبیعت رخ داده است که با این شواهد پرونده دیوار به یونسکو ارسال شد.
ثبت جهانی دیوار گرگان، فرهنگ ایرانی را به دنیا معرفی می‌کند حس وطن پرستی و خودباوری در ساخت دیوار کاملاً نمایان است زیرا تصور ساخت سازه‌ای به طول ۲۰۰ کیلومتر، با ارتفاع ۱۵ متر و عرض دو متر با ۳۸ قلعه در یک دشت، به یک همت جمعی نیاز داشته است.
حفظ اصالت و عدم بازسازی و همچنین هویت این سازه که به دست مهندسان ایرانی ساخته شده هم از مواردی بوده که مورد توجه یونسکو قرار گرفته است.
*چرا ثبت جهانی آثار تاریخی مانند دیوار گرگان دارای اهمیت است؟
روح انسانی در آثار تاریخی برای تمام مردم دنیا قابل احترام است. وقتی اثری به ثبت جهانی می‌رسد، بخشی از بشریت محسوب شده و تمام دنیا می‌توانند درباره آن کنشگر باشند. اثری که به ثبت جهانی می‌رسد تعهد و حمایت جهانی دارد مانند ارگ بم که در زلزله تخریب و اکنون در حال بازسازی است.
آثار ثبت جهانی با زبان‌های مختلف معرفی می‌شوند و در دنیا شناخته خواهند شد که باعث شناساندن فرهنگ کشورمان به جهانیان شده و همچنین سبب جذب گردشگر و توسعه گردشگری پایدار می‌شود.
یونسکو برای نشان دادن تاریخ بشریت، به دنبال ثبت میراث ملموس، ناملموس، میراث تاریخی، طبیعی و شفاهی و معرفی آن به همه دنیا است.
رژیم صهیونیستی برای به دست آوردن هویت جعلی تمام تلاش خود را به کار می‌گیرد اما کشور ما علی رغم تمدن و فرهنگ غنی، به سادگی از کنار آثاری که نشان‌دهنده هویت مردم ایران است، عبور می‌کند. کشوری که نسبت به این مسائل غافل باشد در خطر بی هویت شدن قرار می‌گیرد.
*روند ثبت دیوار تاریخی در چه مرحله‌ای قرار دارد؟
در سال ۱۴۰۰ پرونده دیوار تاریخی گرگان به دفتر یونسکو در تهران فرستاده شد و مورد تأیید قرار گرفت و اکنون در نوبت ثبت جهانی قرار گرفته است.
همزمان، پرونده ماسوله، تپه هگمتانه، آسبادها (آسیاب های بادی) ایران که زنجیره‌ای است و همچنین پرونده کاروانسراهای زنجیره‌ای ایران هم ارسال شده است.
این آثار به دفتر یونسکو ارسال که پس از بررسی‌های اولیه مورد تأیید قرار گرفته و قابلیت ثبت جهانی دارند.
برای دیوار تاریخی گرگان چند ایراد از نظر شکلی مطرح شده بود که قابل حل شدن است.
دیوار گرگان در ۳۳ روستا و در مسیر پنج شهرستان قرار دارد و به لحاظ ابعاد بسیار گسترده است. پرونده دیوار آماده اما نیازمند انجام اقدامات میدانی است که پس از چهار پرونده دیگر، برای ثبت ارسال خواهد شد و طی این مدت فرصت خوبی برای انجام اقدامات میدانی دارد.
اگر پرونده این اثر تاریخی به عنوان اولین اثر ارسال شود ممکن است به دلیل برخی نواقص، توسط نماینده یونسکو تأیید نشده و در صحن علنی رد شود و این موضوع به منزله از دست دادن فرصت برای ثبت این اثر ارزشمند است بنابراین تا زمان ارسال پرونده فرصت داریم نواقص موجود را برطرف کنیم.
*آیا مطالعات باستان شناسی دیوار کامل شده است؟
مطالعات باستان شناسی دیوار کامل است اما در آینده و در صورت تأمین اعتبار یکی از قلعه‌ها را کاوش خواهیم کرد تا گردشگران از نزدیک با بناهای این معماری آشنا شوند که این عملیات در صورت شروع، ۱۰ سال به طول می‌انجامد.
*برنامه میراث فرهنگی برای جذب گردشگر پس از ثبت میراث ساسانیان چیست؟
پس از ثبت دیوار دفاعی گرگان قصد داریم به تمام موضوعات فرهنگی، اجتماعی و طبیعی اطراف دیوار توجه و جوامع محلی را نسبت به این اثر تاریخی و زوایای مهم آن در رونق گردشگری آگاه کنیم تا از فرهنگ غنی خود حراست کنند.
در کنار دیوار گرگان مناظر طبیعی نظیر گل‌فشان و پارک ملی گلستان و غیره وجود داشته و آن‌ها هم سبب رونق دیوار خواهند شد.
گردشگری که برای تماشای دیوار می‌آید می‌تواند موسیقی، لباس و آئین‌های سنتی ترکمن را ببیند، شتر سواری کند و معماری خاص روستاهای اطراف دیوار و گونه‌های پوشش گیاهی و جانوری نظیر خرس، گوزن و روباه ترکمنی و پرندگان خاص را ببیند و همچنین از غذای محلی استفاده کند و در واقع هدف ما برای گردشگری دیوار تاریخی گرگان توجه به این موارد است.
*پس از ثبت دیوار دفاعی گرگان، یونسکو چه انتظاراتی دارد؟
در صورت ثبت جهانی این دیوار، حفظ حریم و منظر دیوار و حفاظت از آن بسیار مهم است. همچنین نباید اقدامی که اثر را تهدید کند انجام شود و اگر انجام هر اقدامی که موجب تخریب دیوار می‌شود ضرورت دارد باید با هماهنگی میراث فرهنگی باشد.
یونسکو به موضوع حفاظت از آثار تاریخی بسیار توجه دارد. از برنامه‌های بلندمدت در آینده، جابجایی خانه‌هایی است که روی دیوار قرار دارند و همچنین در صورت قطع شدن نقطه‌هایی از دیوار به وسیله راه آهن و جاده، طول مورد نظر حفاری و مستند نگاری خواهد شد.
مرمت و احیا اثر تاریخی هم برای یونسکو حائز اهمیت است و از ما می‌خواهد برنامه‌های خود را در این خصوص ارائه کنیم.
ایجاد انجمن دوستداران حمایت از دیوار تاریخی گرگان، آموزش جوامع محلی، نحوه ارائه خدمات به مسافران و تمام جزئیات برای این سازمان دارای اهمیت است.
پس از ثبت جهانی در صورتی که تمام این موارد پس از بازه زمانی تعیین شده انجام نشود اثر تاریخی در لیست میراث در معرض خطر قرار می‌گیرد.
*آیا فیلم مستند دیوار تهیه شده است؟
انیمیشن و کتابی تحت عنوان پنج هزار سال مهندسی ایران ساخته شده و دیوار گرگان هم جزئی از این انیمیشن است که این فیلم قابلیت معرفی این اثر تاریخی را از لحاظ مطالعات باستان شناسی دارد.
همچنین در صورت تأمین اعتبار و یا با استفاده از ظرفیت بخش خصوصی فیلم مستندی با موضوع دیوار تاریخی گرگان ساخته خواهد شد که این فیلم به دو میلیارد تومان اعتبار نیاز دارد.
*برنامه میراث فرهنگی برای ساخت پایگاه‌های دیوار تاریخی و تکمیل پایگاه موجود چیست؟
تلاش می‌شود در طول مسیر دیوار گرگان پنج پایگاه در تمیشه، کردکوی، گمیشان، گنبد کاووس و کلاله ساخته شود. نمایشگاه، اتاق ویدئو کنفرانس، نمازخانه، سرویس بهداشتی، دفتر مدیریت، غرفه صنایع دستی و غیره از بخش‌های مختلف پایگاه است که بر اساس فرم معماری قلعه‌ها ساخته خواهد شد.
پایگاهی که در حال حاضر در گمیشان ساخته شده است ۳۵۰ متر زیربنا دارد و تا کنون سه میلیارد تومان برای این پروژه هزینه شده است. این پایگاه در حال حاضر ۲۵ درصد پیشرفت فیزیکی داشته و مرحله سفت کاری ساختمان آن تمام شده و نازک کاری و تأسیسات باقی مانده است و به حدود ۱۲ میلیارد دیگر برای اتمام ساختمان و تجهیز آن نیاز داریم.
برای پذیرایی و اقامت گردشگران از ظرفیت جوامع محلی استفاده خواهیم کرد. برخی از خانه‌ها در مسیر دیوار گرگان با آجرهای دیوار گرگان ساخته شده است و معماری خاصی دارد که می‌تواند فضای خوبی برای اقامت باشد.
اگر سرمایه گذار در این حوزه ورود پیدا کند، زمین برای ساخت پایگاه در اختیار آن قرار خواهیم داد که در همین راستا یک سرمایه گذار غیربومی اعلام آمادگی کرده است.
به طور کلی ساخت پایگاه‌ها و سر و سامان دادن به حوزه گردشگری دیوار تاریخی گرگان و توانمندسازی جوامع محلی باعث ایجاد اشتغال خواهد شد.