خبرگزاری مهر - گروه استانها، فریبا عندلیب‌الشهداء: واژه «کودک کار» را بسیار شنیده‌ایم و حتماً در کوچه و خیابان در حین تردد، چشمتان به کودکی افتاده که یا مشغول فروختن کالا به شما و یا با اسپری و دستمال می‌خواهد شیشه خودروی شما را تمیز کند؛ عوامل مختلفی همچون ضعف فرهنگی، ضعف شخصیتی، مشکلات خانوادگی، مشکلات اقتصادی و اشتغال در شکل‌گیری کودکان کار مؤثر هستند که البته هرکدام هم راه حل مختص به خود را دارد.
پدیده کودکان کار را می‌توان به‌عنوان پدیده‌ای گسترده که همه کشورهای دنیا و تمام نقاط کشور خودمان را در برگرفته قلمداد کرد، پدیده‌ای که علی رقم تلاش برای کنترل، مدیریت و حذف آن، در حال رشد است؛ خراسان رضوی نیز همچون سایر استان‌های کشور با این پدیده دست و پنجه نرم می‌کند که می‌توان گفت جنس مواجهه با کودکان کار در خراسان رضوی با سایر استانها قدری متفاوت است.
شکل بروز و ظهور کودکان کار در مقاطع مختلف متفاوت بوده و هربار در شکلی جدید در جامعه دیده می‌شد، زمانی در مشاغل سخت و زیان‌آور به کار گرفته می‌شدند و زمانی به عنوان ابزاری برای تکدی‌گری، امروز اما این پدیده به شکل گسترده‌تری در به کارگیری کودکان در مشاغل کاذب و مخرب دیده می‌شود.
این موضوع آنجایی اهمیت دوچندان پیدا می‌کند که شرایط ویژه خراسان رضوی چه به لحاظ موقعیت جغرافیایی و چه به لحاظ بافت فرهنگی و آمد و شد مسافر را در نظر بگیریم؛ خراسان رضوی به دلیل مجاورت با کشور افغانستان، سالانه میزبان حضور مهاجران پرتعدادی است که بسیاری از آنان از مسیرهای قانونی وارد نشده‌اند و بدون طی شدن روال‌های قانونی در مشهد و شهرستان‌های استان ساکن شده‌اند.
نبود شغل و بلاتکلیفی از یک سو و تأمین نیازهای روزانه برای گذران زندگی از سوی دیگر سبب می‌شود برخی از خانواده مهاجران به سمت مشاغل کاذب و استفاده از کودکان برای کسب درآمد روی بیاورند؛ از جهت دیگر، جمعیت قابل توجهی در حاشیه شهر مشهد زندگی می‌کنند که آنان نیز به لحاظ فرهنگی و اقتصادی در شرایط خوبی قرار ندارند و همین امر سبب بروز مشکلات اجتماعی و ایجاد مشاغل کاذب و مخرب می‌شود.
نیره عابدین‌زاده، معاون دادستان عمومی و انقلاب مرکز خراسان رضوی ۲۷ فروردین ماه سال جاری از آمار ۸۰ درصدی اتباع خارجی از کودکان کار در کلانشهر مشهد خبر داده که ۷۵ درصد از این کودکان را اتباع غیر مجاز تشکیل می‌دهند؛ این آمار حاکی از بروز اتفاقات ناخوشایندی زیر پوست شهر و استان است.
چرخه معیوب ساماندهی کودکان کار
سازمان‌ها و نهادهای مختلفی در حوزه مدیریت موضوع کودکان کار موظف به انجام اقداماتی شده‌اند؛ مهدی ابراهیمی، معاون اجتماعی و مشارکت‌های سازمان اجتماعی و فرهنگی شهرداری مشهد در گفت‌وگو با خبرنگار مهر در رابطه با وظایف سازمان مطبوع خود در این موضوع، اظهار کرد: بر اساس «قانون ساماندهی کودکان خیابانی و کودکان کار»، دو وظیفه به عهده شهرداری‌ها گذاشته شده است، وظیفه اول، ساماندهی کودکان از خیابان‌ها است زیرا این کار در قانون جرم‌انگاری شده و آنان مجرم محسوب می‌شوند.
وی ادامه داد: معمولاً این کودکان جمع‌آوری و به دستور مقام قضائی به مراکز نگهداری و ساماندهی این کودکان که با مدیریت بهزیستی صورت می‌گیرد، تحویل می‌دهیم.
معاون اجتماعی و مشارکت‌های سازمان اجتماعی و فرهنگی شهرداری مشهد به هزینه‌های صورت گرفته برای جمع‌آوری و ساماندهی کودکان کار اشاره کرد و گفت: متأسفانه شاهد چرخه معیوب جمع‌آوری این کودکان هستیم که باید تمام سازمان‌ها با یکدیگر هماهنگی داشته باشند، بخش عمده‌ای از کودکان کار مربوط به آسیب‌های فرهنگی و عوامل اقتصادی هستند.
وی گفت: متأسفانه تعداد زیادی از این کودکان، کودکان تبعه کشور افغانستان هستند که در این رابطه قانون مشخصی وجود ندارد و معمولاً با دستور مقام قضائی به خانواده تحویل داده می‌شوند یا در مراکز بهزیستی نگهداری می‌شوند.
فعالیت شبکه‌ای کودکان کار
وی با بیان اینکه بسیاری از کودکان به شکل شبکه‌ای فعالیت می‌کنند، خاطرنشان کرد: مشکل اساسی ما در این زمینه این است که برخی از کودکان کار در قالب‌های مختلف چه به عنوان کودک کار، چه دست‌فروش و چه مشاغل کاذب دیگر، در باندها و شبکه‌هایی قرار دارند که از این کودکان به هر نحوی سو استفاده می‌کنند و افرادی به‌عنوان «حامی» در چهارراه‌ها و معابر حضور دارند که بلافاصله بعد از فروش، تمام پول این کودکان را از آنان می‌گیرند.
ابراهیمی به تشریح برخی اقدامات این باندها در بهره‌کشی از کودکان پرداخت و ادامه داد: گاهی شاهد حضور کودکان در اطراف حرم مطهر امام رضا (ع) هستیم که به فروختن آدامس و جوراب و همینطور وزن کردن دیگران مشغول هستند، در مقابله و جمع‌آوری این افراد، میزان بازدارندگی بسیار ضعیف است و گاهی نیز سرباندها در فاصله‌های نزدیکتری حضور دارند و حتی با مأمورینی که در حال انجام وظیفه‌شان هستند، درگیر می‌شوند.
وی با بیان اینکه در شهر مشهد عمده کودکان کار تبعه افغانستان هستند، افزود: به دلیل اینکه پدر و مادر آنان کار رسمی و قانونی ندارند، بچه‌های خود را به معابر و چهارراه‌ها می‌فرستند و اکثر این کودکان علاوه بر اینکه از تحصیل بازمی‌مانند، مورد سو استفاده‌های مختلف نیز قرار می‌گیرند.
شناسایی و بازگشت به تحصیل کودکان کار
معاون اجتماعی و مشارکت‌های سازمان اجتماعی و فرهنگی شهرداری مشهد تصریح کرد: در زمینه پیشگیری از به وجود آمدن کودکان کار از سال گذشته طرحی را به نام «مشهد مهربان» دنبال می‌کنیم که در ۱۷۰ شورای اجتماعی آغاز شده تا کودکان بازمانده از تحصیل را شناسایی کند زیرا معمولاً کودکانی که به معابر و چهارراه‌ها می‌آیند، از تحصیل باز ماندند.
وی با بیان اینکه متأسفانه بیشتر کودکان کار دارای خانواده‌های آسیب دیده هستند، یادآور شد: سال گذشته در ۱۳ منطقه شهری، حدود ۷۰۰ دانش‌آموز بازمانده از تحصیل که ممکن است در آینده تبدیل به کودکان کار شوند را به کمک همین افراد شناسایی و در مدرسه ثبت نام کردیم.
دلسوزی به قیمت بهره‌کشی از کودکان
ابراهیمی در مورد کمک کردن مردم و پرداخت وجه به این کودکان، تأکید کرد: قطعاً پرداخت وجه به این کودکان کار درستی نیست، برخی افراد خیّر فقط ظاهر این کودکان را می‌بینند و از روی دلسوزی کمک می‌کنند اما نمی‌دانند که در واقع به باندهایی کمک می‌کنند که این کودکان را در اختیار دارند و هیچ مبلغی به دست این کودکان نمی‌رسد، حتی در برخی موارد به دلیل همین کمک‌ها، مورد سو استفاده‌های متعددی قرار می‌گیرند.
وی ضمن درخواست از مردم که به طور مستقیم به کودکان کار کمک نکنند، خاطرنشان کرد: به زودی با همکاری کمیته امداد امام خمینی (رہ)، مرکز نیکوکاری تخصصی «خانه سبز» برای نیازمندان واقعی معابر و چهارراه‌ها ثبت و راه‌اندازی می‌شود و شماره کارت و شماره حساب آن را نیز اعلام خواهیم کرد؛ از مردم تقاضا می‌کنیم به‌صورت مستقیم به این کودکان کمک نکنند زیرا این کودکان هم به جهت فرهنگی و هم به لحاظ شخصیتی و عزت نفس در آینده دچار مشکلات بسیاری خواهند شد.
معاون اجتماعی و مشارکت‌های سازمان اجتماعی و فرهنگی شهرداری مشهد متذکر شد: فردی که عزت نفس نداشته باشد، آسیب‌هایی می‌بیند که در نوجوانی و جوانی آثار این آسیب‌ها بسیار جبران ناپذیر خواهد بود؛ این کودکان، کارگران کوچک هستند که سرمایه‌دارانی از این کودکان نفع بسیاری می‌برند.
وی گفت: انتظار داریم رسانه‌ها به دلیل نفوذشان در بین عامه مردم، در مورد این مسئله به صورت جدی فرهنگ‌سازی کنند و با برگزاری میزگردها و پیگیری‌های تخصصی، این مسئله را مبنی بر اینکه خانواده‌ها هیچ‌گونه کمکی به این کودکان نداشته باشند، دنبال کنند.
اجرای طرح ساماندهی کودکان کار
مسعود فیروزی، مدیرکل بهزیستی استان خراسان رضوی نیز به خبرنگار مهر گفت: در همه جای جهان با مشکل کودکان کار مواجه هستیم که کشور ما نیز دارای این شرایط هست اما در خراسان رضوی و شهر مشهد به دلیل نزدیکی به مرز کشور افغانستان و وجود مسافران متعدد، توریست‌ها و وجود گسترده بخش حاشیه‌نشین در شهر مشهد، زمینه فعالیت‌های این کودکان را گسترش می‌دهد، به همین دلیل دچار مسئله جدی‌تری هستیم.
وی ادامه داد: طرح ساماندهی کودکان کار از اواخر سال ۹۹ شروع شد و در سال‌های ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ پیگیری و همچنان ادامه دارد، ۱۱ سازمان متولی همچون اداره کل اتباع، اداره کل فنی و حرفه‌ای؛ کمیته امداد امام خمینی (ره)، دانشگاه علوم پزشکی، بیمه سلامت، شهرداری، دادگستری و هلال احمر در رابطه با کودکان کار و خیابان وظیفه دارند و باید اقدامات مربوط به خود را انجام دهند.
مدیر کل بهزیستی خراسان رضوی گفت: زمان خیلی زیادی از دورانی که کار کردن پدران ما در کودکی به‌عنوان نماد تلاش و پشتکار محسوب می‌شد، نگذشته است و برخی از قدیمی‌ترها به اینکه ما از ده سالگی کار می‌کردیم، اشاره می‌کردند اما اکنون به دلیل تغییر شرایط و تغییر فرهنگ، کار کردن کودکان در سنین پایین نکوهیده شده و اکنون کودکان باید روند رشدشان را به صورت استاندارد طی کنند۔
وی با بیان اینکه جمع‌آوری کودکان کار توسط شهرداری انجام می‌شود، افزود: پس از جمع‌آوری کودکان، در مراکز غربالگری با حضور کارشناسان و با نظر مقام قضائی، کودکانی که شرایط تحویل به خانواده را دارند به خانواده‌های خود برگردانده می‌شوند و خانواده‌ها نیز برای بار اول تذکر و اخطار دریافت می‌کنند.
وی اضافه کرد: کودکانی که بدسرپرست یا بی سرپرست هستند، در مرکز قرنطینه کودکان کار برای مدت ۲۱ روز نگهداری می‌شوند که در صورت لزوم، نگهداری آنان ۲۱ روز دیگر تمدید می‌شود؛ در دوره حضور در مرکز قرنطینه، اگر در زمینه‌های آگاه‌سازی نیاز به درمان داشته باشند، به آنان رسیدگی می‌شود و سپس به خانه‌های فرزندان بهزیستی ارجاع داده می‌شوند.
سهم ۶۵ درصدی اتباع از کودکان کار خراسان رضوی
فیروزی تصریح کرد: کودکانی که نیاز به حمایت خانوادگی دارند، در حوزه فعالیت‌های کمیته امداد قرار می‌گیرند و کودکان اتباع از کشور افغانستان که تقریباً ۶۵ درصد این کودکان را شامل می‌شوند نیز به اداره کل اتباع مربوط می‌شوند که با توجه به اهمیت مسئله، باید تعیین تکلیف شوند زیرا ممکن است برخی از خانواده‌های مهاجر به امید به کارگیری کودکان‌شان در معابر به ایران مهاجرت کرده باشند.
وی ابراز کرد: معضل بعدی، وجود باندها و گروه‌هایی هستند که از این کودکان بهره‌کشی می‌کنند و مانند هر تجارت پرسود غیرقانونی دیگری، حاضر به ترک این کار نیستند همانطور که با وجود تلاش‌های بسیار زیاد نیروهای انتظامی و ارگان‌های امنیتی، قاچاقچیان مواد مخدر همچنان وجود دارند، این لیدرها نیز از کودکان بسیاری در حال سوءاستفادہ هستند۔
مدیرکل بهزیستی خراسان رضوی افزود: متأسفانه کمتر به صورت تخصصی به این حوزه پرداخته شده است و بیشتر به جنبه احساسی و عاطفی این مسائل توجه شده در صورتی که باید این مسائل به‌صورت تخصصی آسیب‌شناسی و آگاهی‌سازی شود.
تجارت پر سود با آینده کودکان کار
وی گفت: کودک کاری که تا روزی یک میلیون تومان درآمد کسب می‌کند، بخشی از یک تجارت پرسود اما غیراخلاقی گسترده محسوب می‌شود که ساماندهی آنان قطعاً از سوی افرادی که در این زمینه فعالیت می‌کنند، پذیرفته نمی‌شود و در مقابل آن مخالفت و مقاومت می‌کنند.
بدیهی است تمام کودکان کاری که در خیابان‌ها می‌بینیم، بی‌سرپرست و رها شده نیستند و بسیاری از آنان دارای خانواده هستند اما خانواده‌هایی که توان اداره زندگی و تأمین نیازهای خود را ندارند؛ حمایت از این خانواده‌ها می‌تواند بخشی از معضل کودکان کار را حل کند.
برای آگاهی از اقدامات حمایتی از خانواده‌های کودکان کار، به سراغ مدیرکل کمیته امداد امام خمینی (ره) خراسان رضوی رفتیم؛ او به خبرنگار مهر گفت: ملاک اقدام کمیته امداد امام خمینی (ره)، خانواده‌محوری است؛ اگر سرپرست خانواده شرایط و ملاک‌های حمایتی کمیته امداد را داشته باشد و تحت حمایت قرار بگیرد، به تبع آن اعضای خانواده نیز تحت حمایت قرار می‌گیرند.
درآمدزایی برخی والدین از کودکان خود!
وی به مشوق‌های پیش‌بینی شده برای جدا کردن کودکان کار از فضای شغلی کاذب اشاره کرد و ادامه داد: پس از آنکه تحت حمایت کمیته امداد قرار گرفتند، ارائه مشاوره‌ها و آموزش‌های شغلی و پرداخت وام‌های کمکی، توانسته در فاصله گرفتن کودکان از مشاغل کاذب و خیابانی بسیار مؤثر باشد.
رضا سلم‌آبادی با بیان اینکه اگر خانواده‌ای شامل دهک یک تا سه باشد، دارای بیمه و یا مستمری‌بگیر نباشد و همین طور فاقد درآمد باشد، می‌تواند از خدمات مورد نیاز خود بهره‌مند شود، خاطرنشان کرد: هنگامی که دهک‌های برخی از کودکان کار را بررسی می‌کنیم، متوجه می‌شویم که خانواده‌شان نیاز مالی جدی ندارند و اوضاع اقتصادی پدر و مادر خوب است اما به‌عنوان یک شغل پر درآمد، کودکشان را به خیابان‌ها می‌فرستند
شناسایی هزار و ۳۵۰ کودک کار در مشهد
محمد غفاری‌زاده، کارشناس مسئول امور آسیب‌دیدگان بهزیستی خراسان رضوی نیز در پاسخ به خبرنگار مهر در رابطه با آمار رسمی کودکان کار در مشهد و استان، اظهار کرد: تاکنون آمار دقیقی از کودکان کار در خیابان‌های مشهد گرفته نشده اما اداره کل بهزیستی استان از آبان ۱۳۹۹ طرحی را آغاز کرده که با گرفتن اسکن عنبیه چشم، اطلاعات کامل آنان در سامانه ثبت می‌شود تا در صورت نیاز، خدمات لازم به آنان ارائه شود.
وی افزود: طبق آماری که توسط سازمان بهزیستی در طرح غربالگری جمع‌آوری شده، تاکنون حدود هزار و ۳۵۰ نفر شناسایی شدند که از این تعداد، ۷۰۰ نفر مربوط به سال ۱۴۰۱ هستند که طبق تعریف سازمان بهداشت جهانی، افراد از سن شش تا ۱۸ سال، کودک محسوب می‌شود.
کارشناس مسئول امور آسیب‌دیدگان بهزیستی خراسان رضوی با تأکید بر اینکه افراد زیر ۱۸ سال را کودک کار می‌نامیم زیرا کارهایی که آنان انجام می‌دهند، یک کار کاذب محسوب می‌شود، و متکدی تلقی نمی‌شوند، ابراز کرد: عوامل مختلفی همچون بدسرپرست یا بی سرپرست بودن کودک و یا گرفتار شدن در دام لیدرها سبب می‌شود کودکان کار به مشاغل کاذب گرایش پیدا کنند.
وی اضافه کرد: جمعیت حدود یک میلیون و ۶۰۰ هزار نفر در حاشیه شهر مشهد ساکن هستند که با توجه به شرایط فعلی، شامل از طبقات مختلف جامعه هستند؛ سازمان بهزیستی به عنوان سازمان مرجع، اعتبارات مشخصی برای رسیدگی به این موضوع دارد که برای ارتقای خدمت‌رسانی، نیازمند حمایت همه جانبه و تخصیص اعتبارات است.
غفاری‌زاده به طرح‌های بهزیستی برای حمایت از کودکان کار اشاره کرد و گفت: سازمان بهزیستی در مباحث توانمندسازی این کودکان طرح‌هایی دارد که یکی از آن‌ها، طرح «اقدام و عمل» است که شامل حمایت‌های اجتماعی از کودکان کار و خیابانی به صورت شبانه‌روزی به افرادی است که شرایط بازگشت به خانواده را ندارند.
نقطه مشترک صحبت مسئولان تمام دستگاه‌ها در موضوع کودکان کار، وجود «باند» و «شبکه» سوءاستفاده از کودکان برای کسب درآمد خود است، موضوعی که اگرچه برای عموم مردم روشن نیست اما به طور قطع دستگاه‌های نظارتی و قضائی نسبت به آن اشراف داشته و اقداماتی انجام داده‌اند.
همانطور که معاون دادستان مشهد در ۲۷ مرداد ۱۴۰۱ نیز از شناسایی و دستگیری ۲۰ گرداننده باند کودکان کار در مشهد خبر داده بود، امروز نیز این باندها مشغول فعالیت هستند اما این سوال مطرح است با وجود اطلاع و اشراف از فعالیت چنین باندهایی، چرا هنوز بر تعداد کودکان کار و آسیب‌های حول آنان افزوده می‌شود؟