خبرگزاری مهر-گروه دین و اندیشه-محمد ابراهیم یزدانی : امروز دهم ذی الحجة و روز عید سعید قربان است. حجّ میثاق میان بنده و پروردگار است و از بزرگترین فریضه‌های الهی است که در آن هر دو جنبه فردی و اجتماعی به شکلی نمایان گنجانیده شده است. ما در این مناسک بزرگ اسلامی، همه صحنه های عشق آفرین زندگی یک انسان و یک جامعه متکامل در دنیا را شاهد هستیم و تمامی معارف الهی در لابه‌لای اعمال مناسک حجّ متبلور می‌شود. مصاحبه پیش رو گفتگویی با حجت الاسلام سید احمد رهنمایی، عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی پیرامون آثار فردی و اجتماعی این مناسک بزرگ می‌باشد که از نظرتان می‌گذرد.
*آثار حج را چگونه می توان دسته بندی کرد و چه حوزه‌های را می توان به عنوان آثار حج متصور شد؟
بنظر بنده مروری بر نحوه برگزاری حج در صدر اسلام و نوع حضور پیامبر گرامی اسلام در این آیین بزرگ، یکی از روش‌هایی است که می تواند کارکرد و جایگاه حج را به ما نشان دهد. بنده بر همین اساس می‌گویم برپایی حج به ارتقای حوزه‌های بینشی در عرصه سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی منجر می‌شود و این دسته‌بندی آثار حج به فردی و اجتماعی هم به نوعی قرائتی از این تأثیرات بینشی حج می‌باشد. مثلاً ارتقای بینش سیاسی مسلمانان یکی از این دستاوردها هم در حوزه فردی هست و هم اجتماعی؛ زیرا با بررسی تاریخ صدر اسلام، در می‌یابیم که مرزبندی‌های اعتقادی و اجتماعی ـ سیاسی بین مسلمانان و مشرکان، در ایام حج صورت می‌گرفت.
همچنین حج عاملی مؤثر برای تربیت، خودسازی و دگرگونی است. انسان‌ها در این سفر دگرگون می‌شوند. بنده اگر بخواهم دسته‌بندی برای آثار حج بیان کنم باید گفت: حج در نگاه کلی که شما هم عرض کردید، دو حوزه فردی و اجتماعی اثرگذار است. اما اگر بخواهیم نگاه فلسفی و عرفانی به حج داشته باشیم کمی این آثار از ابعاد جمعی و فردی فرا می‌رود و به اثرات وسیع بر جهان هستی تبدیل می‌شود و در واقع هر ساله برگزاری این مناسک بزرگ، تولد جدیدی برای جهانی هستی است و روحی نو در عالم دمیده می‌شود. اما برای اینکه بحث ما بهتر شناخته شود و ما بتوانیم اثرات حج را بهتر درک کنیم براساس همان دسته‌بندی فردی و اجتماعی به این آثار خواهیم پرداخت.
*تأثیرات حج بر افراد و حاضرین در این مناسک بزرگ چیست؟
برای اینکه تأثیرات فردی حج را به آن اشاره نماییم ابتدا باید به ضرورت حج برای شخص مسلمان اشاره کرد. امام صادق علیه السلام در حدیثی می فرمایند: «هرگاه کسی توانایی بر حج داشته باشد [و از روی سهل‌انگاری]، حج به جا نیاورد، همانا شریعت و آیینی از آیین‌های اسلام را ترک کرده است.» اما سوأل اینجاست که این آئین چرا اینقدر در دین مبین اسلام اهمیت دارد؟ بخشی از پاسخ این سوأل در تأثیرات مناسک حج بر فرد می‌باشد. ببینید شما یکبار آداب و اعمالی که در حج انجام می‌شود را مرور کنید، متوجه می‌شوید که چقدر حج بر پایش نفس و ذات فرد اثرگذار است.
مثلاًهمین که شما تمام تعلقات دنیوی خودت را باید کنار بگذاری و از عزیزترین و حلال‌ترین‌هایی که خود خدا برای تو حلال کرده هم دست بشویی. چقدر این باعث زلال نفس و پاک شدن انسان از زنگارهای دنیوی می‌شود. من خاطرم هست استاد ما علامه مصباح یزدی در بحث حج می فرمودند: «که در برخی روایات آمده است که اگر خانه خدا را ترک کردید هلاک می‌شوید و همچنین تصریح شده، مادامی که این خانه برپا است خداوند بر این امّت عذاب نازل نمی‌کند. ایشان سرّ این مسئله را چنین مطرح می‌کردند که تا وقتی خانه کعبه برپا است و مردم به حج می‌روند دین و اسلام هم باقی است، و اگر این خانه متروک شود اسلام از بین خواهد رفت، و دنیایی که اسلام در آن نباشد خداوند دست رحمت خود را از سر مخلوقات و اهل آن دنیا برخواهد داشت.» پس بنده با اجرای فرمان حج اولین اثر فردی که برای خودش دارد، شامل شدن رحمت الهی برای اوست. ما خیلی وقت‌ها غافل هستیم که خداوند متعال با قراردادن برخی اعمال هر چند دشوار، می خواهد ما را در زمره رحمت و مغفرت خودش قرار دهد و حج یکی از همین زمینه‌های بخشش فردی در طی یک مناسک و آیین جمعی است. شما بررسی کنید، اعمال حج غالباً فردی هست و هر فرد باید اعمال‌اش را تمام کند تا حاجی شود و از احرام خارج شود. اما همین اعمال فردی در طی یک آیین جمعی و پرشکوه و ایجاد فراخوان جمعی انجام باید بشود و همه از یک فرمان کلی تبعیت کنند. همچنین حج، بهترین فرصت و بزرگترین بازار برای کسب تقوا و تقرّب به خدا است و هر کس مسلمانان را از تحصیل چنین فضیلت و حقی منع کند، مخالف حقیقت اسلام است.
*تبعات اجتماعی برپایی آیین حج از نظر شما چیست و در دین مبین اسلام چگونه بازنمایی شده است؟
اگر بخواهیم کمی در ابعاد آثار اجتماعی حج سخن بگوییم، باید گفت که خداوند در ابتدای دعوت خودش، انسان‌ها را به صورت جمعی به انجام اعمال حج دعوت کرده است. همچنین از کعبه به عنوان مکانی مقدس برای مسلمانان یاد شده و بر اهمیت آن تأکید کرده است. شاید اولین تبعات اجتماعی حج را بتوان همین وحدت، یکسانی و برادری دانست. در واقع این فراخوان بزرگ دینی و جمعی به همه مسلمانان روی زمین برای تجمع در این ایام خاص و مکان خاص می‌خواهد بگوید که همه شما برای خداوند یکسان هستید هم در دعوت به عبادت و بندگی خدا و هم در نوع مناسک؛ یعنی شما ببینید کسی در حج اعمال‌اش از شخص دیگه بیشتر نمیشه بخاطر اینکه شیعه یا اهل سنت هست یا مثلاً عجم هست یا عرب هست. همه مسلمانان با هر لباس و زبان و عقیده‌ای و زن و مرد، باید یک نوع پوشش پیدا کنند و یک نوع مناسک را به جای آورند. این بنظرم تمرین وحدت و برادری هست که شاید یکی از بزرگتیرن تبعات اجتماعی حج بشود از آن یاد کرد.
حج منجر می‌شود تا رهایی از قساوت قلب و خساست نفس و نسیان ذکر خدا و نومیدی از خیر و دل بستن به رحمت او و تجدید حقوق و دور نگهداشتن نفس از فساد پدید آید
بنده بنظرم یکی دیگر از تبعات اجتماعی حج که خیلی هم مهم هست و متأسفانه کم کم دارد به فراموشی سپرده می‌شود بحث «اعلان برائت» هست. حج بهترین صحنه برای نمایش برائت از دشمنان خدا و قطع رابطه ی مودّت با آنهاهست. ما این مسئله را در اعمال می‌بینیم که حجاج از شیطان برائت می‌جویند و از شرک و مشرکین اعلام بیزاری می کنند. اما این اعلام برائت بنظر من در زمانه ما باید با اعلام جدایی از از استکبار و تنفر از ظلم همراه باشد. یعنی تبعات اجتماعی حج باید برای حجاج این باشد که وقتی برمی‌گردند در هر جایی که هستند ظلم و ستم را برنتابند و این اثر اجتماعی حج را به همه جهان برسانند.
همان‌طور که حضرت امام در سال ۶۰ مهمترین رسالت حج را برائت و اعلام انزجار از ظلم و ستم و بیداری مسلمین اعلام کردند. این جریان برائیت از ظلم و کفر هم ریشه‌های متعددی دارد و تاریخ گواهی می‌دهد که ائمه اطهار و اصحابشان، از این موسم به نفع اسلام بهره می‌گرفتند و هسته بسیاری از حرکت‌ها و جنبش‌های آزادی بخش را در این موسم شکل می‌دادند و ملت‌ها را به مبارزه با حاکمان ظالم دعوت می‌کردند. اگر ما کمی به سبک و شیوه قیام امام حسین علیه السلام در نهضت کربلا توجه کنیم؛ می‌بینیم هنگامی که آن حضرت برای مبارزه با یزید قیام کردند، برای ابلاغ پیام خود به شهر مکه مهاجرت نموده و تا زمان آغاز موسم حج، در آن شهر اقامت داشتند و پیام‌ها و اهداف قیام را به گوش مردم رساندند. پس ما متوجه می‌شویم که واقعه حج یک رخداد بزرگ اجتماعی اعلام انزجار از ظالمان هست و حجاج به عنوان پیام آوران این مناسک جهانی اسلام، باید این دستاورد را به عنوان یکی از آثار اصلی حج برای جامعه به ارمغان آورند.
*حج آثار اجتماعی دیگری دارد که اینقدر در دین اسلام بر انجام آن تأکید شده است؟
ببینید یکی از حوزه‌های مهمی که حج بر آن اثر گذار هست و منجر شده تا این‌همه مورد تأکید توسط خداوند متعال قرار گیرد، شاید بشود گفت همین آثار اجتماعی است. اما اینکه ما این آثار را از کجا استخراج می‌کنیم، در واقع بررسی آیات و روایات پیرامون برگزاری حج می باشد. نکته قابل تأمل این است که قرآن کریم در تبیین حکمت وفلسفه حجّ عمدتاً بر اهداف اجتماعی حجّ و آثار و برکات آن برای همه مردم تأکید فرموده است. از نظر قرآن کریم فلسفه بنای کعبه و حکمت حجّ، قیام برای تأمین منافع مردم است و در کتاب خودش می‌فرماید: «جَعَلَ اللَّهُ الْکَعْبَةَ الْبَیْتَ الْحَرَامَ قِیَامًا لِلنَّاسِ» یعنی حجّ یک حرکت جمعی برای حل معضلات و تأمین نیازها و رشد و توسعه جامعه بشر است. از نظر قرآن، مسلمانان در همایش عظیم حجّ باید شاهد منافع خود باشند، بنابراین می‌فرماید: «لِیَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُم». مثلاً مناسک حجی که توسط پیامبر عظیم الشان اسلام حضرت محمد برگزاری می‌شد خودش به نوعی نمایانگر این تبعات و آثار بود. متعدد ایشان در مسیر حجی که سالانه به جای می‌آوردند در کنار آموزش معارف دین و تفسیر آیات الهی، اطرافیان را به تعاون، مساوات و کمک به یکدیگر دعوت می‌کردند. الان شما وضعیت جهان اسلام را بررسی کنید، متوجه می‌شوید که حج در ابعاد مختلف اثرگذاری جمعی دارد.
همین تجمع ملت‌های مسلمان مختلف می‌تواند سبب ایجاد روابط اجتماعی در بین مسلمانان کشورها شود و دستاوردهای اقتصادی و تعاملات تجاری داشته باشد که افزایش روزی و تأمین معاش مسلمانان را به همرا دارد. همچنین حج در ارتقاء و تعالی فرهنگی نیز نقش بسیار مؤثری دارد. مسلمانان با انجام آن به فرهنگ ناب اسلامی دست می‌یابند. علاوه بر این حج منجر می‌شود تا فرهنگ برابری و مساوات و اخوت و تعاون در جهت خیر و مصلحت انسان برای همه آموزش داده شود و این تجمع بزرگ منجر به یک کلاس درس بزرگ برای مسلمانان شود.
* به عنوان آخرین پرسش، حج چه تأثیراتی می‌تواند بر معادلات فردی و اجتماعی جامعه امروز ما داشته باشد؟
وقتی از حج سخن می‌گوییم در واقع باید از کعبه و حرمت این خانه صحبت نماییم و از آن روزی که این خانه مأمن مردم قرار داده شد و مؤمنان در اطراف آن به عبادت پرداختند تا به امروز، برکات فراوانی عاید مسلمانان شده است. برخی از این برکات مشهود و قابل محاسبه است و برخی دیگر نیز در اثر اینکه ما دوراندیش نیستیم و بینش ما محدود است و فقط می‌توانیم پیش پایمان را ببینیم، متأسفانه از چشم ما پنهان مانده و درست نمی‌توانیم ارزش آنها را بسنجیم و درک کنیم. علاوه بر این در عبادت جمعی حج، همه مردم سود می‌برند و با رغبت و رهبت به سوی خدای سبحان روی می‌آورند.
اما اینکه حج چه تأثیرات بر معادلات فردی و اجتماعی جامعه دارد بحثی است که باید اینگونه عنوان کنیم که حج منجر می‌شود تا رهایی از قساوت قلب و خساست نفس و نسیان ذکر خدا و نومیدی از خیر و دل بستن به رحمت او و تجدید حقوق و دور نگهداشتن نفس از فساد پدید آید. همچنین این چرخه معرفت افزایی در حج باعث می‌شود تا بسیاری از رخدادهای اجتماعی و معادلات اجتماعی در طی این آیین دینی شکل گیرد. مثلاً" همین کنگره حج و مراسم اعلام برائت و حمایت مسلمانان از فلسطین و مقابله با استکبار در واقع یکی از اثرات اجتماعی و تغییر معادلات اجتماعی می‌باشد. علاوه بر این با توجه به حضور میلیونی و همه ساله مسلمانان در مراسم حج، می‌توان از این فرصت برای شناخت نقاط قوت و ضعف مسلمانان و مبادله فکری و فرهنگی استفاده کرد. مبلغان دین و رهبران فکری، باید با استفاده از این فرصت، تعالیم دینی و فرهنگی را در زمینه‌های مختلف بازگو کنند و بر آشنایی مردم عالم به فرهنگ نورانی اسلام بیفزایند و در واقع بر تعداد افراد آشنا شده با دین اسلام از این طریق استفاده کنند. چون می دانید که حج یکی از بزرگترین اجتماعات جهانی است که اینگونه وسیع برگزار می‌شود و بنظر من حج یک روح و معنی بزرگی دارد که دشمنان اسلام تمام تلاش خودشان را می کنند تا با حذف و تهی کردن این مناسک بزرگ از این ویژگی‌ها آن را صرفاً یک تجمع نشان دهند، درصورتی که باید گفت حج و برگزاری سالانه آن منجر می‌شود تا این معنی دوباره جاری شده و روح تازه‌ای در بدنه اجتماعی و مناسکی اسلام دمیده شود.