به گزارش خبرگزاری مهر به نقل از مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، گروه فناوری های نوین مرکز پژوهش های مجلس در گزارشی به بررسی جایگاه ایران در شاخصهای تولید و صادرات با فناوریهای متوسط و پیشرفته براساس داده های یونیدو در بازه زمانی (۱۳۶۹-۱۳۹۹) پرداخته است و روند توسعه فناوری تولید و صادرات محصولات کشور طی ۳۰ سال بررسی شده است.
ارزیابی محتوایی وضعیت ایران در شاخص های تولید مورد بررسی نشان می دهد که ساختار تولید ایران به لحاظ ارتقای فناوری یا به عبارتی سهم ارزش افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته ایران از ارزش افزوده تولیدات صنعتی در دوره (۱۹۹۰-۲۰۰۰ میلادی) از حدود ۲۸ درصد در سال ۱۳۶۹ به حدود ۴۱ درصد در سال ۱۳۷۹ افزایش یافت.
سپس، در دوره بعدی (۲۰۰۰-۲۰۱۰ میلادی) از حدود ۴۱ درصد در سال ۱۳۷۹ به حدود ۴۵ درصد در سال ۱۳۸۹ افزایش یافته اما دوره (۲۰۱۰-۲۰۲۰ میلادی) تا سال ۱۳۹۹ این شاخص در همان حدود ۴۵ درصد باقی مانده است.
بر این اساس می توان گفت ساختار تولید ایران در دوره ۱۳۶۹ تا ۱۳۷۹ از منظر فناوری ارتقای قابل قبولی یافته است اما براساس این شاخص، در دوره ۱۳۷۹ تا ۱۳۹۹ بهبود قابل توجهی در فناوری تولید مشاهده نمی شود.
با وجودی که در سال (۲۰۲۰ میلادی) ۱۳۹۹ ایران در زمینه شاخص سهم ارزش افزوده تولیدات صنعتی با فناوری متوسط و پیشرفته از کل ارزش افزوده صنعتی (MHVAsh) در رتبه ۲۴ از میان ۱۵۴ کشور قرار دارد و از کشورهایی مانند ترکیه (رتبه ۴۳) و هندوستان (رتبه ۲۵) در جایگاه بهتری قرار دارد اما این امر ناشی از پایین بودن مخرج کسر (ارزش افزوده تولیدات صنعتی) ایران نسبت به کشورهای ترکیه و هندوستان است زیرا ارزش افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته هر دو کشور مذکور از ایران به طور مطلق بیشتر است.
همچنین، ایران از نظر شاخص شدت صنعتی شدن (INDint) نیز در رتبه ۳۵ از میان ۱۵۴ کشور قرار دارد و کشورهایی مانند ترکیه (رتبه ۳۴) و هندوستان (رتبه ۲۲)، قطر (رتبه ۲۱) و اندونزی (رتبه ۲۵) در جایگاهی بهتر و کشورهایی مانند عمان (رتبه ۳۶)، عربستان سعودی (رتبه ۴۵)، مصر (رتبه ۶۱) و ازبکستان (رتبه ۶۶) در جایگاه پایین تر قرار دارند.
به علاوه، ایران از نظر شاخص ارزش افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته سرانه MHVApc نیز در رتبه ۵۹ از میان ۱۵۴ کشور قرار دارد و کشورهایی مانند ترکیه (رتبه ۴۳، کویت (رتبه ۴۸)، قطر (رتبه ۲۱) و عمان (رتبه ۴۱) در جایگاهی بهتر و کشورهایی مانند اندونزی (رتبه ۶۲)، هندوستان (رتبه ۷۸)، ازبکستان (رتبه ۸۵) و آذربایجان (رتبه ۱۰۰) در جایگاه پایین تر قرار دارند.
ارزیابی محتوایی وضعیت ایران در شاخص های صادرات مورد بررسی نشان می دهد که در سال ۱۳۹۹ بیش از ۵۴ درصد از کل صادرات صنعتی ایران را محصولات منبع محور (شامل صادرات نفت و گاز نمی شود) تشکیل می دهند و تنها حدود ۰.۵ درصد از صادرات صنعتی ایران را صادرات محصولات با فناوری پیشرفته تشکیل می دهند.
همچنین حدود ۳۲.۵ درصد از صادرات صنعتی ایران متعلق به محصولات با فناوری متوسط است. بر این اساس می توان گفت حدود ۳۳ درصد از صادرات صنعتی ایران را صادرات محصولات
با فناوری متوسط و پیشرفته تشکیل می دهند و مابقی صادرات صنعتی ایران (حدود ۱۳درصد) نیز مربوط به صادرات محصولات با فناوری پایین است.
بر این اساس می توان گفت مهمترین ایراد در ساختار صادرات صنعتی ایران، وابستگی کشور به صادرات محصولات مواد خام و نیمه خام است.
ایران در سال (۲۰۲۰) ۱۳۹۹ در زمینه شاخص سهم صادرات تولیدات صنعتی با فناوری متوسط و پیشرفته از کل صادرات صنعتی (MHXsh) در رتبه هفتاد و سوم از میان ۱۵۴ کشور قرار دارد و کشورهایی مانند ترکیه (رتبه ۵۵)، هندوستان (رتبه ۶۱)، قزاقستان (رتبه ۶۳) و آذربایجان (رتبه ۷۰) در جایگاهی بهتر و کشورهایی مانند اندونزی (رتبه ۷۸)، ازبکستان (رتبه ۸۴)، بحرین (رتبه ۱۰۰) و کویت (رتبه ۱۱۳) در جایگاه پایین تر قرار دارند.
همچنین، آمارها نشان می دهد ایران در سال (۲۰۲۰) ۱۳۹۹ در شاخص کیفیت صادرات صنعتی (MXQual) در رتبه نود و دوم از میان ۱۵۴ کشور قرار دارد و کشورهایی مانند ترکیه (۴۲)، هندوستان (۴۷)، قطر (۷۴) و پاکستان (۸۵) در جایگاهی بهتر و کشورهایی مانند روسیه (۹۳)، عمان (۱۱۰) و آذربایجان (۱۳۴) در جایگاه پایین تر قرار دارند.
به علاوه، ایران از نظر شاخص صادرات محصولات با فناوری متوسط و پیشرفته سرانه (MHX pc) نیز در رتبه هفتاد و هفتم از میان ۱۵۴ کشور قرار دارد و کشورهایی مانند کویت (۶۴)، ترکیه (۵۱) و عمان (۵۳) در جایگاهی بهتر و کشورهایی مانند اندونزی (۸۰)، هندوستان (۹۵)، آذربایجان (۱۰۵) و ازبکستان (۱۱۰) در جایگاه پایین تر قرار دارند.
مهمترین زیرشاخص های بخش تعمیق و ارتقای فناوری در شاخص عملکرد رقابت پذیری صنعتی طی دوره ۱۹۹۰ تا ۲۰۲۰ در این گزارش بررسی شده و دو شاخص جدید ارزش افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته سرانه و صادرات محصولات با فناوری متوسط و پیشرفته سرانه برای ایران و سایر کشورهای جهان محاسبه شد که براساس شاخص ارزش افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته سرانه می توان گفت که از سال ۱۳۹۱ رشد ارزش افزوده سرانه تولیدات با فناوری پیشرفته متوقف شده است.
به طورکلی جایگاه ایران از نظر شاخص های تعمیق و ارتقای فناوری به عنوان جزئی از شاخص عملکرد رقابت پذیری صنعتی (CIP) مناسب به نظر نمی رسد و اهتمام جدی سیاستگذاران به منظور تنوع بخشی به تولیدات کشور و ارتقای صادرات فناوری های پیشرفته برای نقش آفرینی جدی این دسته از تولیدات و صادرات غیرنفتی در اقتصاد کشور ضروری است.
وضعیت ایران در شاخص های تولید محصولات صنعتی با فناوری متوسط و پیشرفته ایران
۱. ساختار تولید محصولات صنعتی ایران
سهم ارزش افزوده محصولات صنعتی ایران نسبت به تولید ناخالص داخلی از حدود ۹ درصد در سال ۱۳۷۹ به حدود ۱۵ درصد در سال ۱۳۸۹ افزایش یافته اما در سال ۱۳۹۹ این شاخص به حدود ۱۳ درصد کاهش یافته است.
از طرف دیگر، سهم ارزش افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته ایران به کل ارزش افزوده محصولات صنعتی نیز از حدود ۴۱ درصد در سال ۱۳۷۹ به حدود ۴۵ درصد در سال ۱۳۸۹ افزایش یافته اما در سال ۱۳۹۹ این شاخص در همان حدود ۴۵ درصد باقی مانده است.
بر این اساس ساختار تولید ایران در دوره ۱۳۷۹ تا ۱۳۸۹ از هر دو جهت ارتقای زیادی یافته است اما در دوره ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۹ بهبود چشمگیری در ساختار تولید ایران مشاهده نمی شود.
۲. شاخص سهم ارزش افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل ارزش افزوده محصولات صنعتی
این شاخص بیانگر سهم ارزش افزوده صنایع با فناوری متوسط و پیشرفته در کل ارزش افزوده صنعتی یک کشور است که سطح پیچیدگی فناوری تولید در صنعت کشور را نشان می دهد.
به طورکلی سهم ارزش افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل ارزش افزوده تولیدات صنعتی (MHVAsh) طی سالهای مذکور صعودی بوده، به طوریکه در سالهای مذکور از ۲۸ درصد در سال ۱۳۶۹ به حدود ۴۵ درصد در سال ۱۳۹۹ افزایش یافته است. همچنین، روند شاخص سهم ارزش افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل ارزش افزوده تولیدات صنعتی (MHVAsh) در سالهای مذکور از ۴۲ در سال ۱۳۶۹ به حدود ۵۴ در سال ۱۳۹۹ افزایش یافته است.
۳. شاخص شدت صنعتی شدن ایران
روند شاخص شدت صنعتی شدن ایران از سال ۱۳۶۹ الی سال ۱۳۸۸ با شیب ملایمی صعودی بوده، به طوریکه از حدود ۲۷ درصد در سال ۱۳۶۹ به حدود ۵۴ درصد در سال ۱۳۸۸ (بالاترین رقم این شاخص برای ایران در دوره مورد بررسی) رسیده است اما از سال ۱۳۸۹ روند این شاخص نزولی شده، به طوریکه در سال ۱۳۹۹ به حدود رقم ۴۴ میرسد که البته هنوز با معیارهای جهانی فاصله دارد.
تا سال ۱۳۸۸ با افزایش سطح فناوری تولید در کشور (براساس شاخص سهم ارزش افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل ارزش افزوده تولیدات صنعتی) شاخص صنعتی شدن نیز به طور متناسب افزایش یافته است، به طوریکه هر دو شاخص در سال ۱۳۸۸ به حداکثر میزان خود می رسند اما از سال ۱۳۸۸ به بعد هر دو شاخص روند نزولی ملایمی دارند.
۴. شاخص ارزش افزوده تولیدات صنعتی با فناوری متوسط و پیشرفته سرانه ایران
ارزش افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته سرانه (MHVApc) طی سالهای ۱۳۶۹ تا ۱۳۹۰ صعودی بوده که در سالهای مذکور از ۶۲ دلار در سال ۱۳۶۹ به حدود ۳۶۹ دلار در سال ۱۳۹۰ افزایش یافته است، اما از سال ۱۳۹۱ تا سال ۱۳۹۹ در حول خطی ثابت در حال نوسان است و می توان گفت که از سال ۱۳۹۱ روند رشد این متغیر متوقف شده است.
همچنین، روند شاخص ارزش افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته سرانه (MHVApc) طی سالهای ۱۳۶۹ تا ۱۳۹۰ افزایش محدودی داشته و به رقم چهار رسیده اما از سال ۱۳۹۱ رو به کاهش بوده و به رقم ۱.۹ رسیده است.
شاخص های صادرات محصولات صنعتی با فناوری متوسط و پیشرفته ایران
- ساختار صادرات محصولات صنعتی ایران
در سال ۱۳۹۹ بیش از ۵۴ درصد از صادرات صنعتی ایران را محصولات منبع محور تشکیل می دهند و تنها حدود ۰.۵ درصد از صادرات صنعتی ایران را صادرات محصولات با فناوری پیشرفته تشکیل می دهند، اما در حدود ۳۲.۵ درصد از صادرات صنعتی ایران متعلق به محصولات با فناوری متوسط است.
حدود ۳۳ درصد از صادرات صنعتی ایران را صادرات محصولات با فناوری متوسط و پیشرفته تشکیل می دهند. طبیعی است که مابقی صادرات صنعتی ایران (در حدود ۱۳ درصد) نیز مربوط به صادرات محصولات با فناوری پایین است. بر این اساس شاید بتوان گفت پاشنه آشیل ایران در ساختار صادرات صنعتی، وابستگی آن به صادرات محصولات منبع محور است.
سهم صادرات صنعتی ایران نسبت به کل صادرات از حدود ۹ درصد در سال ۱۳۷۹ به حدود ۳۴ درصد در سال ۱۳۸۹ افزایش یافته و در سال ۱۳۹۹ این شاخص به حدود ۴۰ درصد رسیده است. از طرف دیگر، سهم صادرات تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته ایران از کل صادرات صنعتی نیز از حدود ۱۸ درصد در سال ۱۳۷۹ به حدود ۲۴ درصد در سال ۱۳۸۹ افزایش یافته و در سال ۱۳۹۹ این شاخص به حدود ۳۳ درصد رسیده است.
بر این اساس ساختار صادرات ایران در دوره ۱۳۷۹ تا ۱۳۸۹ از هر دو جهت ارتقای قابل توجهی یافته است اما در دوره ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۹ بهبود کمتری در ساختار صادرات ایران مشاهده می شود.
- شاخص سهم صادرات محصولات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل صادرات صنعتی
شاخص سهم صادرات کالاهای با فناوری متوسط و پیشرفته در صادرات صنعتی (ساخت) بیانگر محتوای فناوری و پیچیدگی صادرات است. به طورکلی این روند در ایران در سالهای مذکور صعودی بوده، به طوریکه از ۱۴ درصد در سال ۱۳۶۹ به حدود ۳۳ درصد در سال ۱۳۹۹ افزایش یافته است.
روند شاخص سهم صادرات محصولات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل صادرات صنعتی از ۱۷ در سال ۱۳۶۹ به حدود ۴۰ در سال ۱۳۹۹ افزایش یافته است. می توان گفت طی سالهای مذکور، سهم صادرات محصولات با فناوری متوسط و پیشرفته ایران رشد یافته است.
- شاخص کیفیت صادرات صنعتی ایران
متغیر کیفیت صادرات صنعتی از میانگین سهم صادرات تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل صادرات صنعتی و سهم صادرات صنعتی از کل صادرات به دست می آید. روند شاخص کیفیت صادرات صنعتی ایران در سالهای مورد بررسی صعودی بوده و از حدود ۱۴ در سال ۱۳۶۹ به حدود ۴۰ در سال ۱۳۹۹ افزایش یافته است که البته هنوز با معیارهای جهانی فاصله دارد.
همچنین، افزایش های قابل توجه در این شاخص در سال های ۱۳۸۸ و ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۴ رخ داده است، به طوریکه بالاترین رقم این شاخص برای ایران در سال ۱۳۹۴ با رقم ۴۲.۸ است که به نظر میرسد این امر ناشی از افزایش نرخ ارز باشد، به ویژه آنکه در همین سالها، شاخص سهم صادرات تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل صادرات صنعتی کاهش یافته است و بر این اساس افزایش در شاخص کیفیت صادرات صنعتی ایران بیشتر ناشی از افزایش در سهم صادرات صنعتی از کل صادرات است.
- شاخص صادرات محصولات صنعتی با فناوری متوسط و پیشرفته سرانه ایران
این شاخص بیانگر سرانه صادرات کالاهای با فناوری متوسط و پیشرفته در صادرات صنعتی (ساخت) یا به عبارت دیگر محتوای فناوری و پیچیدگی صادرات هر کشور را در قیاس با ظرفیت بالقوه نیروی انسانی آن نشان می دهد.
روند صادرات محصولات با فناوری متوسط و پیشرفته سرانه از سال ۱۳۶۹ تا ۱۳۷۷ حدود ۵ دلار ثابت بوده اما از سال ۱۳۷۸ تا ۱۳۹۶ افزایش چشمگیری داشته و به حدود ۱۵۸ دلار در سال ۱۳۹۶ رسیده است اما سال ۱۳۹۶ تا ۱۳۹۹حدود ۱۵۳ دلار ثابت باقی مانده است.
همچنین، روند شاخص صادرات محصولات با فناوری متوسط و پیشرفته سرانه در سالهای مورد بررسی افزایش محدودی داشته و به رقم ۰.۷ رسیده است و نشان می دهد جایگاه ایران در مقایسه با سایر کشورها در این شاخص بسیار پایین است.
مقایسه جایگاه ایران با کشورهای منتخب در شاخص های تولید و صادرات با فناوری های متوسط و پیشرفته
تعیین جایگاه ایران در قیاس با سایر کشورها و تغییرات آن طی سالهای ۱۳۶۹ تا ۱۳۹۹ نیازمند مقایسه روند تغییرات شاخص های کشورهای مختلف است.
* شاخص سهم ارزش افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل ارزش افزوده تولیدات صنعتی
بررسی این شاخص در کشورهای منتخب (ایران، آذربایجان، پاکستان، کره جنوبی، سنگاپور و ژاپن) نشان می دهد سنگاپور در صدر کشورهای منتخب قرار دارد و ایران در سالهای مورد بررسی در این شاخص در حال رشد بوده است.
* شاخص شدت صنعتی شدن
بررسی شاخص شدت صنعتی شدن در کشورهای منتخب (ایران، تایوان، مجارستان، قطر، کره جنوبی و عربستان) نشان می دهد تایوان در صدر کشورهای منتخب قرار دارد و ایران در این شاخص در میان کشورهای منتخب رتبه پنجم را دارد و از حدود رتبه ۲۷ در سال ۱۳۶۹ به حدود ۴۴ در سال ۱۳۹۹ صعود کرد.
* شاخص ارزش افزوده تولیدات صنعتی با فناوری متوسط و پیشرفته سرانه
در این شاخص کشورهای منتخب (ایران، قطر، استرالیا، دانمارک، ایرلند و سوئیس) بررسی شده اند و ایرلند در صدر کشورهای منتخب قرار دارد و ایران در این شاخص در میان کشورهای منتخب رتبه آخر را دارد.
* شاخص سهم صادرات تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل صادرات صنعتی
در شاخص سهم صادرات تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل صادرات صنعتی در کشورهای منتخب (ایران، ترکیه، هندوستان، روسیه، چین و آلمان) نشان می دهد که آلمان در صدر کشورهای منتخب قرار دارد و ایران در این شاخص تنها نسبت به روسیه در میان کشورهای منتخب از روند بهتری برخوردار بوده است، به طوریکه از حدود ۱۷ در سال ۱۳۶۹ به حدود ۴۰ در سال ۱۳۹۹ رشد کرده است.
* شاخص کیفیت صادرات صنعتی
در این شاخص و در میان کشورهای منتخب (ایران، چین، مالزی، ترکیه، کویت و عربستان)، کشور چین در صدر کشورهای منتخب قرار دارد و ایران در این شاخص lدر میان کشورهای منتخب
رتبه پنجم را دارد و از حدود ۱۴ در سال ۱۳۶۹ به حدود ۴۰ در سال ۱۳۹۹ رسیده است.
* شاخص صادرات تولیدات صنعتی با فناوری متوسط و پیشرفته سرانه
رتبه اول در شاخص صادرات تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته سرانه طی سالهای ۱۳۶۹ الی ۱۳۹۹ برای کشورهای منتخب (ایران، فرانسه، ایرلند، کویت، اسلواکی و هلند) متعلق به ایرلند است و ایران در این شاخص در میان کشورهای منتخب از وضعیت مناسسبی برخوردار نیست، به طوریکه روند نمودار این شاخص برای ایران کمتر از ۱ بوده است.
پیشنهادهای مرکز پژوهش های مجلس
به طور خلاصه با توجه به جایگاه نامناسب ایران در شاخص های بخش تعمیق و ارتقای فناوری، اهتمام جدی سیاستگذاران باید به دو زمینه سیاستی معطوف شود:
+ بهبود شاخص شدت صنعتی شدن که نیازمند شناسایی گلوگاه های هر حوزه صنعتی برای به روز شدن و ایجاد تحول در ساخت و تولید است و بهره گیری از ظرفیت های فناورانه موجود
یا قابل انتقال.
+ بهبود ارتقای صادرات فناوری های پیشرفته از طریق ارتقای کیفیت و استاندارد محصولات فناورانه صادراتی، شناسایی بازارهای هدف صادراتی و تمرکز بر محصولات فناورانه قابل صادرات در کنار رفع موانع اقتصادی کلان.