خبرگزاری مهر، گروه استانها: امروزه با توجه به محدودیت‌های موجود در منابع آب و لزوم افزایش تولید به منظور حفظ و ارتقای سطح امنیت غذایی، مدیریت مصرف آب به ویژه در بخش کشاورزی امری لازم و ضروری است. به اعتقاد کارشناسان بهبود بهره وری مصرف آب یکی از راهکارهای اساسی برای سازگاری با شرایط حاکم بر وضعیت اقلیمی و کم آبی است. طی سالیان گذشته اقدامات و فعالیت‌های ارزشمند زیادی در راستای مصرف بهینه آب و یا ارتقای بهره وری مصرف آب صورت گرفته است. توسعه گلخانه و سامانه‌های نوین آبیاری از جمله این اقدامات بوده است.
در این خصوص برای واکاوی بهره وری مصرف آب و اثربخشی اقدامات و راهبردهای بهبود بهره وری آب از جمله توسعه گلخانه و سامانه‌های نوین آبیاری، فرصت‌ها و تهدیدهای مرتبط با این راهبردها، خبرگزاری مهر گفتگویی با نادر عباسی رئیس مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان زنجان انجام داده که مشروح این گفتگو را در ادامه می‌خوانید.
پروفسور نادر عباسی در گفتگو با خبرنگار مهر، در مورد نقاط قوت و ضعف طرح‌های کنونی بخش کشاورزی در مدیریت مصرف آب از قبیل توسعه گلخانه‌ها و سامانه‌های نوین آبیاری در استان اظهار کرد: توسعه گلخانه‌ها و سامانه‌های نوین آبیاری از مهمترین راهبردها و ابزارهای مدیریت مصرف آب در بخش کشاورزی است و تجارب ملی و بین‌المللی نشان می‌دهد در صورت اجرا و بهره‌برداری صحیح و اصولی از این ابزارها، بهره‌وری مصرف آب به‌طور قابل توجهی افزایش می‌یابد.
وی با اشاره به اینکه توسعه فیزیکی این روش‌ها برای مدیریت منابع آب شرط لازم است ولی کافی نیست، ابراز کرد: شرط لازم و کافی، توسعه اصولی و پایدار این راهبردها است؛ یعنی در اثربخشی یک اقدام هم ماهیت آن اقدام و هم روش انجام آن اقدام مهم است.
رئیس مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان زنجان با بیان اینکه یک کار یا یک راهبرد از نظر ماهیت می‌تواند درست یا نادرست باشد، عنوان کرد: روش انجام آن راهبرد هم می‌تواند درست یا نادرست باشد که چگونگی ترکیب این حالت‌ها اثربخشی آن اقدام را مشخص می‌کند، البته این موضوع نه تنها در بخش کشاورزی و مدیریت آب بلکه در تمام حوزه‌های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی هم مصداق دارد.
رئیس مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان زنجان یادآور شد: در بخش کشاورزی این مسائل به وضوح مصداق دارند و هر روزه شاهد اقدامات درست و نادرستی هستیم که با شیوه‌های درست و نادرست انجام می‌شوند و در این بین توسعه گلخانه‌ها و سامانه‌های نوین آبیاری به عنوان راهبردهای صحیح و اصولی بهبود بهره وری مصرف آب در تمام دنیا شناخته شده می‌باشند ولی این راهبرد الزاماتی دارد که اثربخشی آنها منوط به رعایت ضوابط فنی آنهاست.
اگر ضوابط فنی و اجرایی در توسعه سامانه‌های نوین آبیاری به درستی رعایت نشوند، نقشی در بهبود مصرف آب و یا کاهش برداشت از منابع آب نخواهد داشت.
وی با اشاره به اینکه توسعه سامانه‌های نوین بایستی متناسب با شرایط و مقتضیات هر نقطه و با توجه به کمیت و کیفیت آب، خاک، اقلیم، و تحلیل‌های اقتصادی و اجتماعی منطقه طراحی و با استفاده از مصالح و تجهیزات با کیفیت اجرا شود، تاکید کرد: مهمتر از این‌ها باید با رعایت اصول فنی، بهره‌برداری و نگهداری شود و اگر هریک از موارد عنوان شده چه در مرحله طراحی و اجرا و چه در مرحله بهره‌برداری و نگهداری رعایت نشوند علاوه بر اتلاف منابع، اهداف اولیه آنها نیز که بهبود بهره‌وری و کاهش برداشت از منابع آب است، محقق نمی‌شود.
عباسی ادامه داد: به همین علت، به رغم زحمات و توفیق‌های زیاد در این زمینه، در مواردی نیز شاهد ناکارآمدی این سامانه‌ها هستیم؛ به‌طوریکه در اغلب موارد اجرای این سامانه‌ها با وجود بهبود در عملکرد محصولات، نقشی در کاهش برداشت از منابع آب نداشته و در این مناطق، بحران کم آبی به دلیل توسعه افقی یا افزایش سطح زیر کشت، تشدید هم شده است.
وی با اشاره به اینکه این موضوع مختص یک استان و یا یک منطقه نیست بلکه در همه کشور چنین مباحثی مطرح است، اظهار کرد: درخصوص توسعه کشت‌های گلخانه‌ای نیز همین شرایط حاکم است؛ یعنی اصل و ماهیت کار کاملاً درست و یکی از راهبردهای مهم در افزایش بهره‌وری آب و تولید محصول سالم و با کیفیت است.
عضو هیئت علمی مؤسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی کشور خاطرنشان کرد: ایجاد گلخانه برای تولید محصولات کشاورزی به دلایل متعددی از جمله؛ امکان کنترل عوامل اقلیمی و جلوگیری از پدیده‌های سرمازدگی و گرمازدگی، استفاده مؤثرتر از منابع آب و خاک، امکان کاربرد مناسب‌تر سایر نهاده‌ها (انرژی، کود، سم، بذر و....) و امکان تولید در خارج از شرایط زمانی، جایگاه ویژه‌ای به این نوع از تولید داده است، به‌طوری که کشت گلخانه‌ای به‌عنوان یک روش تولید متفاوت همراه با بهره‌وری بسیار زیاد، در سال‌های اخیر، مورد توجه جدی قرار گرفته و در حال توسعه روز افزون است.
پشت مزیت‌های زیاد کشت‌های گلخانه‌ای واقعیت برداشت زیاد آب از منابع، پنهان است
وی با اشاره به اینکه توسعه گلخانه‌ها هم دارای ضوابط و اصول فنی خاصی است که عدم رعایت آنها ممکن است آثار سویی به دنبال داشته باشد، تصریح کرد: خوشبختانه در خصوص توسعه گلخانه‌ها نظارت و راهبری کافی وجود دارد و معمولاً در احداث گلخانه‌ها ضوابط تا حد قابل قبولی رعایت می‌شوند و اغلب منجر به تولیداتی با ارزش اقتصادی مناسبی می‌شود.
عضو هیئت علمی مؤسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی کشور در مورد اثربخشی گلخانه‌ها در مدیریت و کاهش مصرف آب بیان کرد: این موضوع بستگی به مکان‌یابی آن از نظر وجود منابع آب پایدار دارد به عنوان مثال اگر در دشت یا منطقه‌ای منابع پایدار آب وجود داشته باشد و توسعه گلخانه همراه با انتقال کشت‌های آب بر به ویژه محصولات سبزی و صیفی از فضای باز به داخل گلخانه انجام شود و زمین‌های تحت کشت آنها به کاشت گیاهان استراتژیکی مانند گندم، جو، ذرت، دانه‌های روغنی و.... با نیاز آبی کم‌تر اختصاص یابد، قطعاً علاوه بر افزایش تولید و بهبود بهره وری، مدیریت مصرف آب نیز اتفاق می‌افتد.
وی افزود: در غیر این صورت، ممکن است چنین نباشد؛ چراکه بر خلاف ذهنیت عموم مردم و حتی کارشناسان در پشت مزیت‌های زیاد کشت‌های گلخانه‌ای مانند عملکرد چند برابری نسبت به فضای باز، واقعیت برداشت زیاد آب از منابع، پنهان است، چون در گلخانه‌ها علاوه بر مصرف آب برای تولید محصول، برای برطرف کردن نیازهای تجهیزاتی و تاسیساتی نیز آب مصرف می‌شود.
رئیس مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان زنجان عنوان کرد: نکته مهم دیگر در اینجا این است که در گلخانه‌ها برخلاف فضای باز که در یک مدت کوتاهی در طول یک یا دو فصل آب از منابع برداشت می‌شود، چند کشتی صورت می‌گیرد و علیرغم تولید محصول زیاد، این امکان وجود دارد که آب در طول کل سال و معمولاً به‌طور شبانه روزی برداشت شود که در این صورت حجم آب برداشت شده از منابع برای یک گلخانه به مراتب بیشتر از حجم آب کاربردی در فضای باز با مساحت یکسان خواهد بود.
وی ادامه داد: به عنوان مثال اگر دریک دشت بحرانی که بیلان آب در آن منفی است و سطح آب‌های زیرزمینی پیوسته درحال کاهش و دشت نیز از نظر منابع آبی دشت ممنوعه‌ای است، بخواهیم گلخانه‌ای حتی با تمام استانداردها و ضوابط فنی و اجرایی روز دنیا احداث کنیم به این دلیل که بهره‌وری آب آن زیاد است، اگرچه در کوتاه مدت ممکن است مزایای احداث گلخانه از جمله تولید محصول با بهره‌وری چندین برابر و یا اشتغالزایی قابل توجه نمایان شود، ولی در میان مدت به دلیل اینکه یک اضافه برداشتی از منابع آب صورت می‌گیرد، وضعیت بحرانی منطقه بحرانی‌تر نیز خواهد شد.
توسعه گلخانه در دشت‌های بحرانی اوضاع را بدتر می‌کند
عباسی یادآور شد: البته در مواردی که انتقال کشت از فضای باز به گلخانه هم صورت نگیرد، وضعیت بدتر هم می‌شود، در این شرایط علاوه بر اینکه تولید محصول گلخانه و اشتغالزایی وضعیت ناپایداری خواهد داشت، وضعیت کشاورزی منطقه نیز به دلیل تشدید سرعت افت سطح آب زیرزمینی و بحرانی‌تر شدن اوضاع، مورد مخاطره قرار می‌گیرد، بنابراین، در توسعه گلخانه‌ها مکان یابی از نظر پایداری منابع آب بسیار اهمیت دارد. لذا باید مواظب باشیم که با بکارگیری ابزارهای مدیریت مصرف آب، شرایط بحرانی منابع آب را بحرانی‌تر نکنیم.
وی اضافه کرد: البته در مواردی که انتقال کشت از فضای باز به گلخانه هم صورت نگیرد، وضعیت بدتر هم می‌شود، در این شرایط علاوه بر اینکه تولید محصول در گلخانه جدید وضعیت ناپایداری خواهد داشت، وضعیت کشاورزی منطقه نیز به دلیل بحرانی‌تر شدن اوضاع مورد مخاطره قرار می‌گیرد، بنابراین، در توسعه گلخانه‌ها مکان یابی از نظر پایداری منابع آب بسیار اهمیت دارد.
باید مواظب باشیم که با بکارگیری ناصحیح ابزارهای مدیریت مصرف آب، شرایط بحرانی منابع آب را بحرانی‌تر نکنیم عضو هیئت علمی مؤسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی تاکید کرد: به‌طور کلی توسعه روش‌های مدیریت مصرف آب، بایستی بر اساس ضوابط و دستورالعمل‌های فنی مربوطه باشد. قبل از هر اقدامی، پیامدهای اقتصادی و اجتماعی آن ارزیابی و با شناخت کافی از پیامدها عمل کرد. همان طوری که در مورد توسعه گلخانه‌ها و سامانه‌های نوین آبیاری به تفصیل بیان شد، عدم رعایت ضوابط و انجام نادرست کار درست، پیامدهای بدتری حاصل می‌شود. لذا باید مواظب باشیم که با بکارگیری ابزارهای مدیریت مصرف آب، شرایط بحرانی منابع آب را بحرانی‌تر نکنیم.
رئیس مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان زنجان با اشاره به اینکه چشم‌انداز مدیریت منابع آب استان با ادامه روند جاری مناسب نخواهد بود اظهار کرد: شرایط حاکم بر مدیریت منابع و مصارف آب در همه استانها تا حدودی مشابه هم بوده و منطبق با توان اکولوژیک مناطق نیست و به نظر می‌رسد ادامه روند جاری اوضاع را بدتر خواهد کرد.
وی با برشمردن شرایط حاکم بر منابع آب، عنوان کرد: کاهش کمی و کیفی منابع اب در کشور و استان و افزایش تقاضا در بخش‌های مختلف مصرف از جمله کشاورزی، شرب، صنعت و نیازهای زیست محیطی، تأثیر مضاعفی بر سیر نزولی شرایط نامساعد فعلی دارند و بنابراین، بازنگری در برنامه و مدیریت منابع آب امری ضروری و اجتناب‌ناپذیر است.
اساسی‌ترین راهبرد مدیریت منابع آب تغییر نگرش به تفکر سیستمی است
رئیس مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان زنجان در تشریح رویکردها و راهبردهای پیشنهادی برای مدیریت آب، تغییر رویکرد از روش‌های سنتی در برنامه‌ریزی‌ها و تصمیم‌گیری‌ها به سمت نگرش و تفکر سیستمی را اساسی‌ترین راهبرد مدیریت منابع آب دانست و گفت: چرخه آب در طبیعت یک پدیده و فرآیند هیدرولوژیک است و در قالب مرزهای اداری، دستگاهی و یا حتی مرزهای سیاسی و تقسیمات کشوری و بین‌المللی نمی‌گنجد، از همین رو باید مدیریت یکپارچه و بر اساس ظرفیت و توان اکولوژیک منطقه و با مشارکت همه دستگاه‌های ذینفع و برای حصول یک هدف واحد صورت گیرد.
وی با بیان اینکه تفکر سیستمی، تفکری کل‌نگر و نوعی نگاه کلان به جهان هستی و پدیده‌های آن است، تاکید کرد: برنامه‌ریزی‌های توسعه‌ای به ویژه طرح‌های مدیریت مصرف آب، بایستی بر اساس اصول تفکر سیستمی از جمله دوراندیشی و تفکر در امتداد زمان، ارتباط بین اجزا، پویایی سیستم و تبیین هدف مشترک و منطبق بر توان اکولوژیک و پتانسیل آبی استان و یا کشور صورت گیرد.
وی اثربخشی اقدامات انجام شده و در حال انجام را گام مهم بعدی دانست و افزود: پروژه‌هایی که بنا به دلایلی کامل انجام نشده و امروز نیمه تمام و یا با مشکلاتی همراه است باید مورد بررسی مجدد قرار گیرند و مواردی که قابل اصلاح و یا تکمیل هستند با اولویت تکمیل و به بهره‌برداری مطلوب برسند و در مورد پروژه‌های مختلف کشاورزی و صنعتی که هنوز اجرایی نشده‌اند و یا در مرحله مطالعاتی هستند، با رویکرد پایداری منابع آب و بررسی نقش آنها در وضعیت منابع آب منطقه طی سال‌های آتی مورد بازنگری مجدد قرار گیرند.
عضو هیئت علمی مؤسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی کشور با اشاره به اینکه تحویل حجمی آب به بخش کشاورزی یکی دیگر از این راهبردها است، تصریح کرد: به منظور مدیریت صحیح و اصولی منابع آب در بخش‌های مختلف، همانند بخش شرب و صنعت در بخش کشاورزی نیز آب به صورت حجمی تحویل بهره‌برداران شود، البته همانطور که اشاره شد، محمل‌های قانونی این امر در سال‌های گذشته فراهم شده است ولی هنوز بنا به مشکلاتی اجرایی نمی‌شود در حالی که برنامه‌ریزی و عزم جدی برای عملیاتی شدن این موضوع می‌تواند نقش مهمی در پایش و مدیریت مصرف آب در بخش کشاورزی داشته باشد.
عباسی اظهار کرد: اصلاح الگوی کشت اقدام مهم دیگری است که با هدف بهینه‌سازی مصرف آب و تولید پایدار انجام می‌شود که خوشبختانه این مهم در سال گذشته پس از چندین سال معطلی با تدوین و ابلاغ سند الگوی کشت هر استان از سوی وزارت جهاد کشاورزی مراحل اجرایی آن آغاز شده است.
پتانسیل زنجان برای توسعه کشاورزی، کشت محصولات زراعی در دیمزارهاست
رئیس مرکز تحقیقات کشاورزی استان زنجان با اشاره به اینکه تمرکز بر جهش تولید در دیمزارها با توجه به شرایط اقلیمی و پتانسیل‌های استان زنجان یکی دیگر از راهبردهای اصولی در مدیریت آب در این استان است، عنوان کرد: توسعه کشاورزی در استان باید بر اساس توان اکولوژیک و رویکرد حفاظت و پایداری منابع پایداری منابع باشد. تجارب و آمار و ارقام موجود در خصوص وضعیت آب و خاک و اقلیم استان نشان می‌دهد پتانسیل و ظرفیت استان برای توسعه کشاورزی، کشت محصولات زراعی در دیمزارهاست و از توسعه کشت آبی به ویژه در مورد محصولات باغی باید اجتناب نمود. البته توجه به مسائل فنی و دانش بنیان در دیم کاری بسیار حائز اهمیت است.
عباسی متذکر شد: با بکارگیری اصول و مبانی فنی نظیر استفاده از بذور اصلاح شده و ارقام مناسب هر منطقه، عملیات به‌زراعی مثل تاریخ و عمق مناسب کاشت، پایش رطوبت و انجام اقدامات مرتبط با تغذیه و مبارزه با آفات و بیماری‌ها و افزایش دانش فنی بهره‌برداران می‌توان بسیاری از محصولات زراعی استراتژیک مثل غلات و حبوبات را بدون اتکای به آب آبیاری در مزارع دیم با عملکرد مناسبی تولید کرد.
وی ادامه داد: کاهش ضایعات محصولات کشاورزی به ویژه در مراحل برداشت و پس از برداشت از اقدامات مهم دیگری است که به طور مستقیم و غیر مستقیم می‌تواند در مدیریت مصرف آب نقش بسیار مهم و تعیین کننده‌ای داشته باشد.
عباسی با اشاره به اینکه علیرغم تنوع در روش‌ها و راهبردهای کلی تأمین امنیت غذایی، در ایران برای تحقق این رسالت، تمرکز بر افزایش تولید به‌عنوان اصلی‌ترین راهبرد مورد توجه و عمل است، ابراز کرد: در حالی‌که حجم زیادی از محصولات کشاورزی خام و فرآوری شده به دلیل کم توجهی به مراقبت‌های حین برداشت و پس از برداشت از چرخه مصرف خارج می‌شود.
در ایران سالانه حدود ۳۰ میلیارد مترمکعب آب در اثر ضایعات محصولات کشاورزی از دسترس خارج می‌شود. عضو هیئت علمی مؤسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی کشور با اشاره به اینکه طبق آمارهای رسمی فائو، سالانه حدود ۴۳ درصد محصولات اساسی کشاورزی در کشورهای در حال توسعه در اثر آفات، بیماری‌ها، علف‌های هرز، خشکسالی و … در مراحل مختلف از جمله پس از برداشت از بین می‌رود، خاطرنشان کرد: در ایران برآورد شده است که حدود ۱۶ درصد محصولات زراعی، ۲۸ درصد محصولات باغی و بیش از ۵۰ درصد محصولات سبزی و صیفی در مراحل مختلف تولید، نگهداری، فرآوری و بسته بندی، توزیع و مصرف و به طور کلی حدود ۲۰ الی ۳۰ درصد محصولات کشاورزی از مرحله تولید تا مصرف از بین می‌رود.
وی با بیان اینکه سالانه حدود ۳۰ میلیون تن محصول به شکل‌های مختلف از چرخه مصرف خارج می‌شود افزود: این رقم به‌طور سرانگشتی معادل ۳۰ میلیارد مترمکعب آب و یا میزان محصول تولید شده در ۲ الی ۳ میلیون هکتار است.
وی تصریح کرد: لذا هر اقدامی که بتواند بخشی از ضایعات را کاهش دهد، کمک بسیار مؤثری به منابع آب و خاک خواهد داشت، البته بخشی از این ضایعات به هرحال اجتناب‌ناپذیر است و یا هزینه زیادی برای مدیریت آن لازم است اما بخش زیادی با انجام اقدامات فنی و مدیریتی قابل کاهش است.
عباسی اصلاح و بهبود عملکرد سامانه‌های سنتی آبیاری را یکی از روش‌های مدیریت آب در مزرعه خواند و گفت: این موضوع در راستای استفاده بهینه از منابع آب کشور و افزایش بهره‌وری مصرف آب در بخش کشاورزی از اهمیت خاصی برخوردار است و باوجود اینکه در بسیاری از مناطق جهان بیش از ۹۰ درصد اراضی کشاورزی و در ایران نیز حدود ۸۵ درصد اراضی با روش‌های ثقلی آبیاری می‌شود، لیکن این روش‌ها مورد کم توجهی قرار گرفته‌اند.
وی با اشاره به اینکه مشکل عمده روش‌های آبیاری سطحی پایین بودن راندمان است که از ضعف مدیریت آبیاری ناشی می‌شود، عنوان کرد: با توجه به هزینه زیاد سامانه‌های آبیاری تحت فشار، بهبود و اصلاح روش‌های آبیاری سطحی امری ضروری و اجتناب‌ناپذیر است که در برنامه ریزی های مدیریت مصرف آب مغفول مانده است.