خبرگزاری مهر-گروه دین و اندیشه-نگار احدپور اقبلاغ: روز ۱۰ ذی الحجه، روز عید قربان یا عید الأضحی از اعیاد و مناسبت‌های فرخنده و بزرگ مسلمین است. بنابر روایات اسلامی، در این روز خدا به حضرت ابراهیم خلیل فرمان داد تا فرزندش اسماعیل را قربانی کند. او اسماعیل را به قربانگاه برد، ولی جبرئیل نازل شد و «قوچی» به همراه آورد و ابراهیم قوچ را به جای اسماعیل قربانی کرد و سنّت قربانی در روز عید قربان در سرزمین منا به یاد آن رخداد است. مسلمانانی که برای حج، به زیارت خانه خدا می‌روند، طبق شروطی وظیفه دارند در منا قربانی کنند.
به همین مناسبت درصددیم به بررسی احکام قربانی و نذورات در دین اسلام و سایر ادیان بپردازیم، از این رو با حجت الاسلام سید احمد حسینی، مدرس و پژوهشگر دینی گفت و گو کردیم که در ادامه تقدیم می‌شود:
حجت الاسلام سید احمد حسینی، مدرس و پژوهشگر دینی، سنت قربانی، آئینی است که در اغلب ادیان و مذاهب دنیا وجود دارد. قربانی شاید همانند دیگر بخشش‌ها و عطاها که ایمان آدمی را می‌آزماید برای سنجش میزان گذشت انسان از مالکیت‌ها و تملک هاست و شاید برای آشکار شدن صدق نیت‌ها.
وی با بیان اینکه عید قربان بر نماد قربانی بزرگ حضرت ابراهیم (ع) استوار است، عنوان کرد: حضرت ابراهیم در کشاکش اطاعت از جان هستی و مهر پدری گرفتار آمده است. رویاهای شبانه او را به قربانی کردن عزیزترین فرزند امر می‌کند و دل پدری کهنسال در عشق پسر نوجوان گرفتار است. ابراهیم تسلیم اوامر الهی می‌شود، اسماعیل را به قربانگاه می‌برد و آنگاه… از جانب خداوند گوسفندی وارد می‌شود تا به جای اسماعیل ذبح شود. چرا که ابراهیم به وحی الهی عمل کرده است. او پیش از آنکه اسماعیل را به قربانگاه برد، مهر به اسماعیل، مهر پدری به یگانه پسرش را به مذبح برد و نمادی شد برای گذشتن از همه چیز در راه رضای خداوند.
حسینی افزود: حضرت ابراهیم بت شکن تاریخ دریافت، خداوند او را تنها و خالص و سره از آن خود می‌خواهد. خداوند غیور است، در دل ابراهیم که جای مهر خداوندی است جایی برای اغیار نیست، حتی اگر این غیر، اسماعیل باشد.
قربانی‌کردن، آئین و رفتاری دینی و اجتماعی است
این پژوهشگر دینی خاطرنشان کرد: قربانی، امروزه به ویژه در میان مسلمین با هدف و انگیزه تقرب و یا عمل به نذر است و منحصراً با ذبح حیوانی که برای مراسم در نظر گرفته شده است به انجام می‌رسد ولی در گذشته‌های دور و در میان قبایل گوناگون با انگیزه‌ها و شیوه‌های متفاوتی از قبیل قربانی کردن حیوان و انسان انجام می‌یافته است. انگیزه‌ها و اهداف قربانی در میان قبایل و طوایف دوره باستان که بیشتر آنان ارباب انواع خدای خورشید، آسمان، زمین، ماه، باران و… را می‌پرستیدند شامل مواردی از جمله ایمنی از خشم خدا و طلب یاری از او، قربانی انسان به خاطر دوستی، جلب خشنودی خدایان، هنگام شیوع بیماری، هنگام قحط و غلا، کفاره گناهان و … بوده ست.
وی افزود: قربانی‌کردن، آئین و رفتاری دینی و اجتماعی است که از دیرباز میان اقوام و فرهنگ‌های مختلف به شیوه‌های گوناگون وجود داشته است. با وجود گوناگونی‌ها و تفاوت‌های موجود در انجام قربانی، شاید بتوان وجه اشتراک تمامی روش‌ها را در تقدس و متعالی‌بودنِ عمل پیدا کرد. این آئین دینی، تقریباً در تمام فرهنگ‌ها و جوامع گوناگون به شکل‌های مختلف وجود داشته است. به گونه‌ای که در یونان باستان، قربانی نماد کفاره، تزکیه، آرامش خاطر و استمداد از رحمت خدایان بوده و در مصر باستان نیز قربانی به عنوان عملی آئینی رواج داشته است. در دین اسلام نیز قربانی‌کردن در روز عید قربان برگزار می‌شود.
در برخی فرهنگ‌ها، انسان قربانی شونده بود
حسینی با بیان اینکه شیوه و انگیزه قربانی کردن در فرهنگ‌های گوناگون متفاوت است، عنوان کرد: در برخی فرهنگ‌ها حیوان و در برخی دیگر انسان‌ها قربانی می‌شدند. اما به موازات تغییر و تحولات اجتماعی اقوام و فرهنگ‌ها، شیوه و مناسک قربانی نیز تغییر یافته و به نوعی تلطیف شده است، در همین راستا قربانی‌شونده از انسان به حیوان تغییر پیدا کرده است.
قربانی در آئین یهود
وی با اشاره به سنت قربانی در دین یهودیت، عنوان کرد: در کتب مذهبی یهود نیز آئین و مناسک قربانی کردن مطرح شده است و پیروان یهود طی مناسکی مخصوص و با هدف توبه، اعتراف، تقدیس، کفاره و شکرگزاری آئین قربانی را به جا می‌آورند. قربانی در یهود شامل دو نوع خونی و غیر خونی است. یهودیان قربانی سوزاندن را با نام «اولاه» به معنی بالارونده به کار می‌برند، زیرا معتقد هستند که دود قربانی سوخته شده به مشام یهود می‌رسد و از این رو دود آن را رایحه‌ای آرامش‌بخش می‌دانند.
حسینی افزود: قربانی سلامتی در این مذهب برای تقدیس خداوند بوده و در این نوع قربانی حیوانات یا محصولات کشاورزی تقدیم می‌شوند. قربانی خطا و گناه نیز به عنوان کفّاره گناه عمدی یا غیرعمدی، پرداخت می‌شود و انجام آن به عهده کاهن است.
این کارشناس گفت: همچنین در کتاب مقدس یهودیان قربانی گاو سرخ مطرح شده و گفته می‌شود برای پاک کردن افرادی که با جسد در تماس بوده‌اند، انجام می‌شود. در مراسم قربانی گاو سرخ کاهن خون قربانی را به خیمه پاشیده و گاو را می‌سوزاند، سپس خاکستر آن توسط شخصی طاهر با آب مخلوط شده و به عنوان آب تنزیه مورد استفاده قرار می‌گیرد.
وی افزود: در باب ۳۲ تورات در خصوص سفر خروج می‌خوانیم «جناب هارون گوساله ساخت و مذبحی برای او بنا کرد و فریاد زده گفت: فردا عید است. برای خداوند گوساله را عبادت کرد و بنی‌اسرائیل را هم امر به عبادت او نمود. پس ایشان به امر هارون ذبایح برای گوساله ذبح نمودند و قربانی‌ها برای تقرب کردند» همچنین در آیه ۳ از باب ۵ سفر خروج می‌خوانیم «به صحرا برویم و نزد یهوه خدای خود قربانی بگذاریم مبادا ما را به وبا یا شمشیر مبتلا سازد. از آنچه که در کتاب مقدس آمده می‌توان نتیجه گرفت که ذبح قربانی یکی از اجزا دین یهود است».
حسینی تصریح کرد: در شریعت حضرت موسی برای ذبایح نظم و ترتیبی وضع شده بود در حالی‌که قبل از شریعت وی با توجه به نوع و تعداد ذبایح و شرایط ذبح، ذبایح اختیاری بودند و هر کاهن با دست خودش ذبح می‌کرد. کاهنان در بین یهود آنانی بودند که به درجه کهانت رسیده و اجازه داشتند خودشان قربانی و ذبایح را ذبح کنند. آن‌ها تنها کسانی بودند که وظیفه انجام شعائر دینی را به عهده داشتند. قبل از آنکه حضرت موسی به کوه طور خوانده شود و الواح مقدس را دریافت کند، ذبایح در بین بنی‌اسرائیل اختیاری بود، وضعیت ثابت و مرتبی نداشت و با توجه به نوع حیوان مذبوح و ذبایح تعداد آن‌ها و شرایط متفاوت بود. ولی پس از آن در ذبح و قربانی‌ها ترتیب و انسجامی پدید آمد و بعدها تقدیم ذبایح در خانواده هارون انحصاری گشت.
قربانی در آئین مسیحیت
وی با اشاره به جایگاه سنت قربانی و نذر در دین مسیحیت بیان کرد: دیدگاه و نگرش مسیحیان نسبت به قربانی متفاوت از یهودیان است، به شکلی که در دین مسیحیت مناسک دینی همراه با عرفان تفسیر و تعبیر می‌شوند. در آئین مسیحیت حضرت عیسی، مظهر و نماد قربانی است. طبق نظریه مسیحیان، به صلیب کشیده شدن حضرت عیسی، انسان را از گناهان پاک ساخته و این اقدام را نوعی قربانی عرفانی برای همه انسان‌ها می‌دانند. از این رو مارسیون، مؤلف نخستین انجیل در تأیید این دیدگاه می‌گوید، «عیسی؛ خدای نیکوکار، با قربانی کردن خود کفاره گناهان بشر را می‌دهد و انسان را از اسارت نجات می‌دهد».
حسینی عنوان کرد: ذبیحه و قربانی در نزد نصاری یک جز جوهری و یک بخش انفکاک ناپذیر دینی محسوب می‌شد. نصاری ذبایح خود را فقط «لوجه الله» تقدیم می‌کردند به این صورت که ذبیحه تقدیمی را برای رضایت خداوند نابود می‌کردند و به این وسیله به سلطه خداوند برخویش اعتراف می‌کردند.
وی افزود: ذبیحه در نزد بعضی از مسیحیان یکی بیش نیست و آن جسد و خون مسیح است که برمذبح توسط کهنه پیشکش می‌شد ذبیحه در نزد ایشان دو صورت ظاهر و باطن داشت، صورت ظاهر نان و شراب و صورت باطن به جسد و خون مسیح استحاله می‌شد و به این صورت ذبیحه تمام بود. اما در نزد پروتستان‌ها مسیح فقط آن ذبیحه آخری است و این استحاله نان و شراب را به گوشت و خون مسیح منکرند. نصاری هنگام ذبح اسم حضرت مسیح را برده و سپس ذبیحه خود را ذبح می‌کردند.
احکام قربانی در دین اسلام خردمندانه است
این کارشناس مذهبی در پایان گفت: به نظر می‌رسد که قربانی در دین اسلام خردمندانه‌ترین و مقتصدترین آئین در میان تمام ادیان است. در دین اسلام تنها قربانی‌های واجب، قربانی روز عید قربان برای حاجیان و قربانی در پی نذر و قسم است. بقیه قربانی‌ها اعم از عقیقه کردن گوسفند برای بیمه کردن سلامت کودک و امثال آن مستحب است و از سوی دیگر تأکیدات مکرر شده است که قربانی‌ها در میان افراد بی‌بضاعت و خویشان تقسیم شود که این مسأله در مقایسه با سوزاندن حیوان و رها کردن آن در صحرا که آشکارا اسرافی در منابع غذایی است بسیار سودمندانه است.