خبرگزاری مهر -گروه دین و اندیشه: روزهای دهه ولایت و امامت که از عید سعید قربان آغاز و در عید الله الاکبر عید سعید غدیرخم به اوج می‌رسد، بیش از هر زمان دیگری فرصت برای تامل در مفهوم ولایت خصوصاً واقعه غدیر خم است.
آنچه در ادامه می‌خوانید گفتار حجت الاسلام و المسلمین میرباقری است که به علت اهمیت بحث متن کامل آن به شکل مقاله در ادامه بازخوانی خواهد شد. استاد میرباقری با بیان تفاوت سطح تحلیل روایات و سایر تحلیل‌ها از موضوع غدیر، غدیر را درب کمال توحید و دین می‌داند که این درب را رسول خدا (ص) به روی همه مؤمنین گشوده اند و تأکید کردند این درب مستقری است که هرگز بسته نشده و برای همیشه باز است. واقعه غدیر روز اتمام و اکمال دین و نعمت الهی و روز یأس همه کفار و سران کفر است. غدیر کامل کننده مکتب انبیا و اسلام است که بدون آن کار همه انبیا و راه هدایت و توحید ناتمام می‌ماند. همه تلاش سران کفر و شیطان، افکندن حجاب بر ولایت است و وظیفه ما مراقبت و ترس از خدا و عدم دنباله روی از دیگران است. بازخوانی این نوشتار در آستانه عید غدیر خم خالی از لطف نیست:
دیدگاه متفاوت قرآن و روایات و سایر رویکردها نسبت به حوادث عظیم
بحثی را که در این جلسه به مناسبت غدیر به آن اشاره‌ای می‌کنیم توجه به حادثه غدیر و عظمت او و پیامدهای این حادثه در عالم است، ما با همه رویکردهایی که به حوادث بزرگ تاریخی داریم؛ اما وقتی این رویکردهای انسانی و حتی گروهی از موحدین را مورد مطالعه قرار می‌دهیم، توجه به این حادثه با واقعیت و عظمت آن بسیار متفاوت است. فرض کنید حادثه عاشورا که مورد توجه مورخین اسلامی محدثین اسلامی، متکلمین، عرفا و سیاست مداران دنیای اسلام قرار گرفته و همه هم با زبان خودشان این حادثه را تحلیل کرده اند، یعنی تحلیل‌های کلامی، فقهی و عرفانی از حادثه عاشورا که گاهی افق‌های خوبی را مورد توجه قرار داده اند، اما وقتی فضایی را که این تحلیل‌ها در آن فضا قرار می‌گیرند با فضایی را که معارف قرآن و ولایت اهل بیت علیهم السلام ترسیم می‌کند را مقایسه می‌کنید، اصلاً قابل مقایسه نیست.
غدیر کامل کننده مکتب انبیا و اسلام است که بدون آن کار همه انبیا و راه هدایت و توحید ناتمام می‌ماند. همه تلاش سران کفر و شیطان، افکندن حجاب بر ولایت است و وظیفه ما مراقبت و ترس از خدا و عدم دنباله روی از دیگران است
مثلاً فضایی را که در سوره فجر که سورة الحسین است، نسبت به عاشورا و تحلیل جریان سیدالشهداء است که الان مجال بیانش نیست و فضایی را که قرآن در این سوره باز می‌کند، مقایسه بکنید با فضایی را که همه طوایف دیگر باز کرده اند، اصلاً ادبیات و فضایش قابل مقایسه نیست و کلاً فضایی که وحی و روایات باز می‌کند، اینگونه است.
به عنوان مثال در کامل الزیارات با این که بخش محدودی از روایات در این فضا آمده، فقط تورق کنید کامل الزیارات را و سر فصل ابوابش را ببینید متوجه می‌شوید که ما کجای کاریم و واقعه کجاست؛ از ثواب زیارت حضرت تا ثواب بکاء حضرت که آدم نگاه می‌کند می‌بیند این حادثه به لحاظ وسعت، از نظر معارف ما به اندازه همه عوالم خلقت است؛ یعنی حادثه عاشورا حادثه‌ای است که در همه عوالم خلقت واقع شده و همه عوالم خلقت، تحت تأثیر این حادثه هستند. «أَشْهَدُ أَنَّ دَمَکَ سَکَنَ فِی الْخُلْدِ وَ اقْشَعَرَّتْ لَهُ أَظِلَّةُ الْعَرْشِ وَ بَکَی لَهُ جَمِیعُ الْخَلَائِق» (۱) حادثه‌ای که همه عوالم را درگیر کرده و به لحاظ تاریخی هم قبل از این دنیا تا بعد از قیامت را می‌پوشاند؛ از میثاق این حادثه تا عوالم قبر، وقوعش در عوالم، عالم انبیا و عالم ما و برزخ و قیامت و بعد از قیامت، همه را می‌پوشاند. تحلیل ما از حادثه در صورتی که این حادثه را به این وسعت و عظمت ببینیم متفاوت است با این که ما حادثه را کوچک ببینیم.
اصولاً یکی از تحلیل‌هایی که وجود دارد در مورد حوادث بزرگ، این است که ما حادثه را کوچک تحلیل بکنیم؛ یعنی حادثه‌ای که به پهنای همه عوالم خلقت است را ما در سال ۶۱ هجری ببریم، برخی از تحلیل‌های عاشورا را دیدم معمولاً وقتی شروع می‌کنند، از پایان دوره معاویه شروع می‌کنند که معاویه از دنیا رفت و این اتفاق‌ها افتاد؛ یا حداکثر از دوره عثمان یا دوره سقیفه است و بعد هم حداکثر مضامین اقتصادی دوران خلفاء را تحلیل می‌کنند و به عاشورا می‌رسانند، در حالی که واقعه این نیست.
الان من نمی‌خواهم راجع به عاشورا و عاشورا پژوهی بحث بکنم؛ فقط اشاره کردم به عاشورا چون مثال واضح و گویایی است. عوالم و فضایی که این حادثه در آن واقع شده را وقتی محدود کنید، طبیعتاً حادثه محدود می‌شود و یک واقعه عظیمی که همه کائنات و همه عوالم خلقت تحت تأثیر آن هستند و چه بسا ذیل او تعریف می‌شوند و سلوک همه کائنات با او رقم می‌خورد، از عالم ملائکه تا انبیا تا جماد، همه با او به قرب و رضوان می‌رسند، اینچنین محدود مورد تحلیل قرار می‌گیرد.
اگر راجع به روایاتی که ثواب بکاء بر سیدالشهداء را می‌گوید تأمل کنید و این روایات را بگذارید کنار آن روایاتی که می‌گوید جمادات و نباتات هم گریستند؛ حیوانات و جن و سماوات و سماواتی ها و بهشت و بهشتی‌ها و حتی جهنم و جهنمی‌ها هم گریستند؛ این نشان می‌دهد که همه عوالم در سلوک خودشان با عاشورا سر و کار دارند و از این وادی سالک می‌شوند. ببینید فضاها چقدر متفاوت است، حتی فضایی که عرفا در تحلیل عرفانی عاشورا بیان کرده اند با واقعیت عرفان عاشورا و آن حادثه عظیم و اتفاقی که به لحاظ معنوی در عوالم خلقت افتاده است، متفاوت است.
در خصوص ادعیه نیز مثال دیگری برای ترسیم فضا عرض می‌کنم، مثلاً سید بن طاووس (که به اصطلاح سر سلسله جنبانان این وادیست و علامه طباطبایی می‌گویند چند نفر متمکن از توحیدند در بین بزرگان، یکی از آنها سید بن طاووس است)، ایشان در اقبال گاهی دعاهایی را خودش انشا می‌کند و می‌گوید که انشا من است، دعاهای خوب و بسیار لطیفی است ولی شما مثلاً دعای سید را در اقبال مقایسه کنید با مناجات خمس عشر و فضایی که در این دو دعا ترسیم می‌شود؛ اصلاً قابل مقایسه نیست؛ نه این که یکی از دیگری بهتر است، بلکه اصلاً نمی‌شود آن افق‌هایی را که امام می‌بینند و روح ما را با آن افق‌ها درگیر می‌کنند با افق مثلاً بیانات سیدبن طاوس مقایسه کرد؛ یا مرحوم آقامیرزا جواد ملکی که از عرفای بزرگ تقریباً معاصر ما هستند، در کتاب مراقباتشان گاهی مناجات‌هایی دارند با خدا شما این مناجات‌ها را با هر زبانی که هست مقایسه کنید، آنجایی که در مقام محبت است با مناجات المحبین امام سجاد مقایسه کنید؛ در مقام خوف با مناجات الخائفین، آنجایی که در مقام توبه است با مناجات التائبین، در مقام زهد با مناجات الزاهدین و مناجات الشاکین مقایسه کنید، اصلاً دو زبان اند، یعنی آدم با دو عالم مواجه است و این دو عالم خیلی متفاوت اند.
فضای متفاوت امامت خلافت در دیدگاه‌های مختلف
در بحث غدیر و اتفاقی که در این روز بزرگ افتاده و قرآن با این بیان از آن پرده بر می‌دارد که «الْیَوْمَ یَئِسَ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْ دینِکُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی وَ رَضیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دیناً»، خدا می‌فرماید آنها نمی‌توانند شما را تهدید بکنند، اگر نگرانی هست، از طرف من شما نگران باشید که مراعات حدود من را نکنید، با این ادبیات از این حادثه عظیم پرده برداری شده است؛ حال اگر با تحلیل‌هایی که در باب غدیر شده مقایسه کنید، می‌بینید بسیار متفاوت است. شما خطبه غدیریه وجود مقدس رسول الله (صلی الله علیه و آله) را ببینید؛ فضاها و جهان‌ها و عوالم ومسائلی را که در این خطبه حضرت تقریر می‌کنند و فضاهای درگیری بین شیطنت و هدایت را بیان کرده و بعد در این فضا غدیر را مطرح می‌کنند؛ مقایسه کنید با حرف‌هایی که زده شده و زده می‌شود؛ حتی کتاب واقعاً ارزشمندی مثل الغدیر که بیش از نیم قرن است که یک شوک جدی به اهل سنت وارد کرده تازه آنها دارند به خودشان می‌آیند و دنبال تدارک هستند، حال فضایی را که این کتاب تعقیب می‌کند با فضای خطبه حضرت مقایسه کنید.
در خطبه فدکیه حضرت زهرا (سلام الله علیها) که حضرت می‌خواهند راجع به خلافت و یک حادثه‌ای که به نظر ما در اوایل ربیع الاول سال ۱۱ هجری اتفاق افتاده و فدک غصب شده و حوادث اجتماعی دیگر و حضرت می‌خواهند صحبت کنند؛ آنجا خطبه با حمدهای بی پایان خدای متعال شروع می‌شود و با آن توصیف‌های عظیم که در کلمات امیرالمومنین (علیه السلام) فقط به چشم می‌خورد. بعد یک تحلیل از نبوت با آن نگاه عمیق؛ یعنی فضای خاصی را حضرت ترسیم می‌کنند؛ این فضا را به دو صورت می‌توان تحلیل کرد، می‌شود بگویید اینها براعت استهلال است و حضرت چون می‌خواستند حرفی را بزنند، مقدمتاً بحث توحید و معاد و نبوت و اینها را مطرح کردند؛ می‌شود هم بگویید حضرت در درگیری ای که در این شرایط اتفاق افتاده فضا را ترسیم می‌کنند و در این فضای عظیم و گسترده تحلیل می‌کنند که چه اتفاقی در سقیفه می‌افتد.
یک عده از روشنفکران مدعی، که قائل به حکومت دینی و قائل به امامت سیاسی نیستند، وقتی مسئله خلافت را می‌خواهند مطرح کنند، خیلی ساده می‌گویند: ما مردم می‌خواهیم زندگی اجتماعی بکنیم و یک نظام اجتماعی داشته باشیم، در این نظام اجتماعی عقلانیت و دانش‌های تجربی و تجارب طولانی خودمان در اختیار است؛ می‌خواهم نظامی بسازم؛ طبیعتاً با اختیار و معطوف به اراده خودشان این نظام را می‌سازند که این هم یک فرآیند رو به پیش رفت و تکاملی دارد. وقتی مسئله را اینقدر شما ساده می‌کنید طبیعی است که از اول جواب مسئله را هم داده اید، ولی همین مسئله را شما در بیان وجود مقدس علی بن موسی الرضا علیه السلام ببینید که وقتی حضرت به مرو آمدند، گفتگوی در باب امامت جدی شد که شیعه درست می‌گوید یا علویون یا عباسیون درست می‌گویند؛ گروهی در مسجد مرو راجع به امامت صحبت می‌کردند، آنجا حضرت بیانی دارند که به آن عِدلِ جامعه کبیره می‌گویند و در عیون اخبارالرضا نقل شده و در کتاب شریف کافی هم است؛ حضرت از اینجا شروع می‌کنند «إِنَّ الْإِمَامَةَ خِلَافَةُ اللَّهِ وَ خِلَافَةُ الرَّسُول» مگر کسی این مقام را می فهمد که بخواهد راجع به آن حرف بزند!؟ مگر دست کسی می‌رسد که عزل و نصب بکند. بعد راجع به امام و امامت می‌فرمایند «الْإِمَامُ کَالشَّمْسِ الطَّالِعَةِ الْمُجَلِّلَةِ بِنُورِهَا لِلْعَالَمِ وَ هِیَ فِی الْأُفُقِ بِحَیْثُ لَا تَنَالُهَا الْأَیْدِی وَ الْأَبْصَار» (۲) این نگاه به امامت را مقایسه کنید با این حرف که مردم یک حکومتی می‌خواهند داشته باشند و شکل حکومتش را خودشان انتخاب می‌کنند و می‌خواهند نان و آبشان را در بیاورند. پیداست صورت مسئله که عوض شد جواب‌ها هم عوض می‌شود تفاوت در صورت مسئله هاست.
کار انبیا این بوده که عوالم را برای انسان مشهود می‌کردند. بیناتی می‌آوردند و فضاهایی را برای انسان ترسیم می‌کردند که در آن فضاها روشن می‌شده که انسان چه کار باید بکند؛ اگر ما گرفتار آلهه و بت‌ها شدیم، پیداست مسیر راهمان چیست؛ انبیا ما را از کل عالم بیرون می‌بردند و نمی‌گذاشتند کل نظام خلقت با همه طول و عرضی که دارد تبدیل به بتکده ما بشود. بحث از یک حقیقتی بوده که «الله اکبر من أن یوصف» همه این کائنات با عظمتش در مقابل با او قابل مقایسه نیست. این فضایی بوده که انبیا ترسیم می‌کردند. حال با همین نگاه قرآن را ببینید و فضایی که قرآن ترسیم می‌کند چیست؛ همه جا همینطور است. شما وارد موضوع تربیت هم می‌خواهید بشوید همین است. در چه فضایی می‌خواهید «تربیت» را تعریف بکنید، اگر در آن فضا قرار است انسان متناسب با توسعه تعریف شود، طبیعتاً تربیت انسان کار مدیران توسعه می‌شود.
پس مسئله این است که شما حادثه را در چه فضایی می‌بینید، غدیر چیست و چه اتفاقی افتاده است؟ در سقیفه چه اتفاقی افتاد و چه طور شد که در روایات ما آمده است که در غدیر، سران شیطان از ابلیس تبری جستند و گفتند کار تمام شد «الیوم یأس الذین کفروا من دینکم»، و چطور شده که سران سقیفه در این فضای یأس، این اقدامات سنگین را کردند؟ و باز چه اتفاقی در سقیفه افتاده که فرماندهان ابلیس دوباره بر او سجده کردند و برگشتند و ولایتش را قبول کردند.
با این نگاه حتی مسئله میلاد رسول الله (ص) تصویر خاصی پیدا می‌کند. در روایات داریم «بِأَنْ کَشَفْتَ عَنْ نُورِ وِلَادَتِهِ ظُلَمَ الْأَسْتَارِ وَ أَلْبَسْتَ حَرَمَکَ بِهِ حُلَلَ الْأَنْوَار» (۳) خدایا تو به این وجود مقدس بر حرم خودت حله هایی از نور پوشانده ای، با نور ولادت او حجاب‌های ظلمانی برداشته می‌شود. تنزل این نور در عالم و این مثل نور الهی وقتی در قالب بشر به این دنیا می‌آید و لباس بشر می‌پوشد و «انا بشر مثلکم» می‌شود، این پیغمبر وقتی لباس بشر می‌پوشد، با ولادتش حجاب‌های ظلمانی برداشته می‌شود و بر حرم الهی حله هایی از نور پوشانده می‌شود. این اتفاق را مقایسه کنید با اینکه فقط بگوییم مولودی به دنیا آمده است. در روایات است که برای میلاد حضرت، جبرئیل با صفوفی از ملائکه آمده اند و به محض تجلی حضرت در عالم دنیا راه شیاطین به سماوات بسته شد. از عالم دنیا حجاب ظلمانی برداشته شد و بالعکس راه شیطان‌ها بسته شد و راه آسمان به زمین برای ما باز شد و راه زمین به آسمان برای شیاطین بسته شد. در روایت داریم ابلیس دید راه بسته شده است. (زیرا ابلیس هم موجود عادی نیست که دو رکعت نمازش ۴ هزار سال طول کشیده است و قوای شیطنت آمیزی دارد و جنود جهل در اختیارش است) فرماندهانش را جمع کرد گفت بروید ببینید چه خبر شده؟ آنقدر حادثه عظیم است که گفتند ما چیزی نفهمیدیم؛ خودش شروع به گشتن کرد؛ در روایت آمده است که دید فرماندهان ملائکه؛ متوسمین و نشاندارهایشان در مکه اند. متوجه شد فرماندهی کار در آنجاست. خواست وارد آنجا شود، جلویش را گرفتند. گفت یک سوال دارم چه خبر شده؟ گفتند پیغمبر آخر الزمان به دنیا آمده است، پرسید من در او راه دارم و طمعی هست؟ گفتند: نه؛ در امتش چطور؟ گفت بله، گفت: همین کافی است؛ برگشت و شروع به برنامه‌ریزی کرد. این نگاه به تولد حضرت و عاشورا و غدیرخیلی متفاوت است.
گاهی آدم واقعه غدیر را یک حادثه اجتماعی در سال دهم هجری می‌بیند که در سرزمین غدیر اتفاق افتاده، که یک حاثه ای است و از این حاثه ها در تاریخ بشریت فراوان اند؛ یا اگر عاشورا یک جنگیست که در دهم محرم سال ۶۱ در کنار فرات افتاده از این دست جنگ‌ها در عالم زیاد اند؛ جنگ اول و دوم ۴۰ میلیون کشته داشته است و بلکه آمارش بیشتر از این هم است؛ اما قصه چیز دیگریست.
بیان حقیقت نبوت و امامت در خطبه فدکیه / جریان ابواب و هدایت الی الله و باز شدن درهای توحید
همانطور که ذکر شد، حضرت در خطبه فدکیه‌شان وقتی می‌خواهند بحث برگشتن مسیر اجتماعی را تعریف بکنند در ابتدا آن بیانات عظیم توحیدی‌شان است و فضایی خاصی را ترسیم می‌کنند. بعد وارد بحث فضای نبوت می‌شوند. صحبت از حضرت حق است و عظمت و کبریای الهی و این هم عبد و رسول و بحث نبوت. می‌فرمایند: «وَ أَشْهَدُ أَنَّ أَبِی مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ اخْتَارَهُ قَبْلَ أَنْ أَرْسَلَهُ وَ سَمَّاهُ قَبْلَ أَنِ اجْتَبَاهُ وَ اصْطَفَاهُ قَبْلَ أَنِ ابْتَعَثَهُ إِذِ الْخَلَائِقُ بِالْغَیْبِ مَکْنُونَةٌ وَ بِسَتْرِ الْأَهَاوِیلِ مَصُونَةٌ وَ بِنِهَایَةِ الْعَدَمِ مَقْرُونَة» (۴) یعنی همه خلایق مقرون به نهایت عدم بودند وقتی او را برگزید. مسئله این نیست که یک آدمی از متن جامعه برخواسته و نابغه بوده و پیغمبرشده است؛ بلکه امریست که قبل از خلقت همه مخلوقات است. در این فضا حضرت برگزیده و مبعوث شدند. این نگاه به توحید و بعد هم مسیر رسالت حضرت در عالم و این مقام توحیدی که حضرت داشتند که حلقه اتصال کائنات به حضرت حق است و بعد هم شریعتی که آوردند. در آن خطبه حضرت بطور مفصل راجع به حکمت شرایع صحبت می‌کنند که اصلاً این دین برای چه آمده و چه کار می‌خواهد بکند. سپس شرایط جزیره العرب و بعثت حضرت را توضیح می‌دهند و اتفاقاتی که افتاد و درگیری‌هایی که با ابلیس بود و چه طور شاخ ابلیس شکسته شد و اینکه بعد از رحلت حضرت و شهادت نبی اکرم (صلی الله علیه و آله) ابلیس و شیاطین انس دوباره سر بر آوردند.
من یک موقعی تأمل می‌کردم به نظرم می‌آید که حضرت آن مفروضات پیشین و پیش فرض‌های این حادثه را بیان می‌کنند. اگر بگویید این دنیا و تکامل مادی است، پس بحث امامت و خلافت و ولایت مطرح نیست. اما اگر این عوالم را مطرح کردید و توحید و نبوت را این طوری تعریف کردید، آن وقت بحث امامت مطرح می‌شود. همین معناست در جامعه کبیره که اول باید صد تکبیر و بعد شهادتین بگویید و آن وقت وارد فضای زیارت بشوید؛ در این فضاست که اصلاً شئون امامت مطرح می‌شود. اگر درکی از آن کبریای الهی اتفاق نیافتد و تجلی ای از آن کبریا و عظمت الهی در دل انسان واقع نشود زیارت جامعه کبیره بی معناست. لذا آن کسانی که این حقایق را درک نمی‌کنند؛ می‌گویند یک مشت جملات ادبی است، در حالی که این طور نیست؛ وقتی آن عوالم توحیدی مطرح می‌شود، کسی که مقام خلافه الله دارد واجد شئون زیارت جامعه کبیره می‌شود و ما می‌خواهیم از بستر همه این شئون به سمت خدا حرکت بکنیم؛ اگر امام باب الله است، پس هر شأنی از شئون او بابیست به سوی خدا و با هر شأنی می‌شود سلوکی به سمت خدای متعال داشت. این که ما در زیارت جامعه کبیره به ده‌ها شأن از شئون امام سلام می‌کنیم معنایش این است که از هر شأنی از آن شئون راهی به سمت خدا جستجو می‌کنیم. امام اگر باب الله است همه شئونش ابواب الهی هستند؛ اگر وجه الله است شئونش شئون وجه الهی است.
اگر کسی آن فضای عظمت الهی را درک نکند، آن درک از توحید و این درک از رسالت را ندارد که این پیامبر وقتی رسول شد، چه حقیقتی را با خودش آورده و چه درهایی از حقیقت، با نبی اکرم به سوی ما گشوده شد؛ آن نبائی که او با خودش آورده چیست. آن نبائی که در قرآن است که: «عَمَّ یَتَسَاءَلُونَ * عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ» ذیل همین آیه فرمودند: «مَا لِلَّهِ آیَةٌ هِیَ أَکْبَرُ مِنِّی وَ لَا لِلَّهِ نَبَأٌ هُوَ أَعْظَمُ مِنِّی» (۵) خبری بزرگ‌تر از حقیقت وجودی امیرالمومنین نیست. همه اخبار غیب در وجود حضرت خلاصه می‌شود. قیامت با همه عظمتی که دارد یکی از تجلیات امیرالمومنین است. حال اگر اینها را بعضی بشنوند غلو می‌دانند.
اگر کسی این توحید و این نبوت را فهمید، آن وقت این امامت معنی پیدا می‌کند و آن وقت انسان با این شئون امام به سمت خدا حرکت می‌کند. آن وقت معنی امامت و ولایت و جامعه ولایی و تربیت ولایی اینها معنا می‌شوند؛ والا تا انسان این افق‌ها را نبیند پیش فرض‌های بحث روشن نیست که بر سر چه چیز ما بحث می‌کنیم و دعوای ما با جریان توسعه چیست؟ جریان توسعه که به گمان من ادامه سقیفه است و از بستر بنی امیه عبور کرده است (که یکی از مظاهر حکومت سومی است و در امپراطوری بنی امیه ظهور پیدا کرده است) که اصل حرف آن رفاه و عیش است که حضرت امیر وقتی دوره او را در خطبه شقشقیه تعریف می‌کنند می‌فرمایند «إِلَی أَنْ قَامَ ثَالِثُ الْقَوْمِ نَافِجاً حِضْنَیْهِ بَیْنَ نَثِیلِهِ وَ مُعْتَلَفِه» (۶) یعنی بین مطبخ و خلأ حرکت می‌کرد و همه حکومتش همین است. تمدن مدرن هم امروز همین است. هرکسی هم در این وادی قرار بگیرد غیر از این نیست و آدمی را در این وادی پرورش می‌دهند. وقتی معلوم می‌شود چه اتفاقی در غدیر افتاده که آن ابواب توحید و حقیقت رسالت نبی اکرم شناخته شود و درهایی از نعمت الهی باز می‌شود که قبلاً مسدود بود. درهایی از توحید گشوده می‌شود که تا آنروز گشوده نشده بود، درهایی از ولایت الهی به سوی مردم گشوده می‌شود که آنها را به سمت نور می‌برد که فرمود: «الله ولی الذین آمنوا یخرجهم من الظلمات الی النور» یعنی سیر از ظلمات به نور که قبل از او مسدود بود و همه ۱۲۴ هزار پیغمبر آمدند اما این درها هنوز بسته بود؛ نبی اکرم ۲۳ سال آمدند اما هنوز این درها را نگشوده اند و در آخرین مأموریتشان این ابواب را گشودند و این معنای «الیوم یأس الذین کفروا من دینکم» می‌باشد.
اشاره به جریان دین در واقعه غدیر و ابواب توحید
دین جریان سرپرستی خدای متعال در حوزه اختیار بندگان خدا است. دین یک کتاب صامت و یک سلسله گزاره صامت نیست؛ گرچه اینها هم یک منزلتی از منازل تنزل دین است وقتی دین در ساحت انسانی می‌خواهد تنزل پیدا کند، لباس گزاره هم به خود می‌پوشد و تبدیل می‌شود به گزاره‌های توصیفی و تکلیفی و ارزشی؛ اما این، دین نیست، بلکه دین آن جریان ولایت الله با سرپرستی خدای متعال بر اراده‌های انسانیست. این جریان ولایت الهی و سرپرستی وقتی می‌خواهد واقع بشود از طریق سرپرستی خلفاء واقع می‌شود، سرپرستی الهی بدون حجاب بر ما واقع نمی‌شود. نه این که ممکن نیست، بلکه مشیت و حکمت الهی بر این تعلق نگرفته است؛ بیان نورانی امیرالمومنین (علیه السلام) است که «نَحْنُ الْأَعْرَافُ الَّذِی لَا یُعْرَفُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَّا بِسَبِیلِ مَعْرِفَتِنَا… ا. إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَوْ شَاءَ لَعَرَّفَ الْعِبَادَ نَفْسَهُ وَ لَکِنْ جَعَلَنَا أَبْوَابَهُ وَ صِرَاطَهُ وَ سَبِیلَهُ وَ الْوَجْهَ الَّذِی یُؤْتَی مِنْه» (۷) و یا جای دیگر فرمودند: «إِنَّمَا أَحَبَ أَنْ یُعْرَفَ بِالرِّجَالِ وَ أَنْ یُطَاعَ بِطَاعَتِهِمْ فَجَعَلَهُمْ سَبِیلَهُ وَ وَجْهَهُ الَّذِی یُؤْتَی مِنْه» (۸) یعنی خدای متعال اینطور اراده کرده است که از طریق یک انسان‌هایی شناخته بشود و با طاعت آنها طاعت بشود؛ آنها را وجه و سبیل خودش قرار داده است.
جریان نور و هدایت الهی که فرمود: «الله نور السموات و الارض؛ ای هدی من فی السماوات و هدی فی الارض» (۹) بحث ولایت الله و جریان هدایت نور و دین است و این نور الهی وقتی می‌خواهد تمثل پیدا کند و عوالم را هدایت بکند و مسیر ما را به سوی حضرت حق باز بکند، در شخصیت نبی اکرم و اهل بیت و بعد هم این نور در بیوت انبیا می‌آید که فرمود: «فی بیوت اذن الله ان ترفع» اینها بیوت انبیاست؛ ولی بیوت انبیا حامل همه نور هدایت نیستند؛ با هیچ پیغمبری جز نبی اکرم همه ابواب توحید به حد کمال گشوده نشد؛ زیرا اگر گشوده می‌شد خاتمیت با انبیا دیگر بود، این پیغمبر اگر رسالت‌شان رسالت خاتم است و کتابشان ختم کتب آسمانی و مهیمن و مسلط بر همه کتب آسمانیست نکته اش این است که این پیامبر درهایی از وادی توحید و هدایت الهی را به سوی ما گشوده که این درها قبل از ایشان مسدود بود و با ایشان گشوده شد. خانه‌های انبیا بیوت النور است؛ یعنی همه این بیوت نور شعاعی از مثل نور نبی اکرم و آن بیت حقیقی اند. با آمدن نبی اکرم تمام درهای توحید به حد امکان گشوده شد، آخرین و کامل‌ترین بابی که گشودند که همه ابوابی که گشوده بودند بدون او کامل نیست، باب ولایت امیرالمومنین (علیه السلام) است و این اتفاق در غدیر افتاد و مستقر در عالم است؛ این اتفاق از بین نرفته و مثل نزول قرآن است که در شب قدر نازل شد و دیگر بالا نرفت، ما هستیم که باید درهای شب قدر را به سوی جامعه و قلب خودمان باز بکنیم تا به حقیقت و رزق شب قدر برسیم.
آنچه در غدیر تحقق پیدا کرده، تنزل حقیقت ولایت و به کمال رسیدن جریان هدایت الهی و سرپرستی خدای متعال است؛ و تا قبل از غدیر این جریان سرپرستی به حد کمال در عالم تنزل پیدا نکرده بود و به کف با کفایت نبی اکرم جریان هدایت الهی و سرپرستی و ولایت حضرت حق در غدیر گشوده شد. با آمدن انبیا و حتی خود نبی اکرم هنوز نعمت توحید به کمال نرسیده است، وقتی باب نعمت ولایت به دست نبی اکرم گشوده می‌شود، نعمت توحید به تمام می‌رسد. لذا ذیل آیه «وَ أَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظاهِرَةً وَ باطِنَة» (لقمان/۲۰) فرمود نعمت ظاهری توحید و نبوت است و نعمت باطنی ولایت است؛ که نعمت باطنی همان باطن توحید و نبوت است و چیز دیگری نیست. حضرت درهای باطن توحید را گشودند «الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی»، این است که هم ملائکه صف به صف آمده اند و هم شیاطین، هم ابلیس و هم جبرائیل، هم سران کفر و هم میکائیل و اسرافیل غدیر را رصد می‌کنند. «الیوم یأس الذین کفروا» که اصلاً یأس از آنجا شروع می‌شود؛ وقتی ابلیس و سران کفر امیدوار باشند، مابقی آنها امیدوارند و اگر مأیوس باشند مأیوس اند؛ در قرآن خیلی از خطاب‌ها برای سران است، کما این که فرمود هیچ آیه‌ای نیست که با «یا ایها الذین آمنوا» شروع می‌شود الا این که مخاطب اصلی امیرالمومنین اند؛ و وقتی گفته می‌شود «کفروا» در قدم اول مقصود ابلیس و سران کفر اند، وقتی آنها واقعه را دیدند و حقیقت آن چه را در باطن این صحنه واقع شد و عهدی که خدا از نبی اکرم و امیرالمومنین گرفت و عهدی که اینها با خدا بستند در فداکاری برای هدایت و درهایی که از ولایت و هدایت گشوده شد و جریان هدایت الهی و ولایت الهی به یک مرتبه‌ای از کمال تنزل رسید، اینها مأیوس شدند. در خطبه قاصعه حضرت فرمود وقتی نبی اکرم در غار حرا مبعوث شد من آنجا بودم و صدای ناله شیطان را شنیدم؛ عرض کردم این چیست؟ فرمودند ناله شیطان است، با بعثت من مأیوس شد از این که او را بپرستند و عبادت بشود. البته با این که مأیوس شده البته تلاش خودش را می‌کند ولی فهمیده چه اتفاقی افتاده است. یکی امیرالمومنین می‌فهمد یکی ابلیس. امیرالمومنین می‌فرماید حضرت نبی اکرم به من فرمودند «انک تری ما اری و تسمع ما اسمع الا انک لست بنبی»، جبرائیل با آن نزول و هیبت خاصش که همه شرق و غرب را پر کرده بود، چه چیزی می‌خواست بیاورد که با همه وجودش آمده بود. چه تحفه‌ای برای نبی اکرم می‌خواست بیاورد که با همه وسعتش تنزل پیدا کرده بود.
آنچه در غدیر تحقق پیدا کرده، تنزل حقیقت ولایت و به کمال رسیدن جریان هدایت الهی و سرپرستی خدای متعال است؛ و تا قبل از غدیر این جریان سرپرستی به حد کمال در عالم تنزل پیدا نکرده بود و به کف با کفایت نبی اکرم جریان هدایت الهی و سرپرستی و ولایت حضرت حق در غدیر گشوده شد
لذا وقتی شیطان این جریان را دید مأیوس شد و از این به بعد همه خوف فقط از خداست. دین کامل، ولایت امیرالمومنین است و این نعمت هم در روایت فرمود: «نَحْنُ النِّعْمَةُ الَّتِی أَنْعَمَ اللَّهُ بِهَا عَلَی عِبَادِهِ وَ بِنَا یَفُوزُ مَنْ فَازَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ» (۱۰) نعمت ما هستیم و فائزین قیامت همه با ما فائز می‌شوند. فوز در قیامت درجاتی دارد. فوز قیامت حداقلش در این آیه است که می‌فرماید: «کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ وَ إِنَّما تُوَفَّوْنَ أُجُورَکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ وَ أُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فازَ» (آل عمران/۱۸۵) یعین خداوند در روز قیامت مزدتان را کامل می‌دهند و داخل بهشت تان می‌کند و البته «بِنا یفوزُ مَن فازَ یومَ القِیامَهِ» لذا آنهایی که این نعمت را تبدیل به کفر کردند درهای بهشت را به روی قومشان بستند. همین است که در آیه می‌فرماید: «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوار» (ابراهیم/۲۸) اینها همان سران قوم هستند. در تفسیر آیه روایت می‌فرماید: نعمت الله امیرالمومنین است و کفر اولی است و فسوق دومی است و عصیان سومی؛ درهای بهشت بسته شد و از همان موقع قوم خودشان را حلول به جهنم دادند؛ البته بعداً وارد می‌شوند ولی حلول از آنجا شروع شده است.
آن نعمتی که به تمام و آن دینی که به کمال رسید جریان ولایت الله و هدایت بود. لذا فرمود «هُوَ الَّذی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّه» (توبه/۳۳) این دین حقی که با این پیامبر آمده و بعد غالب می‌شود وصیت به وصی اوست. فرمود: «امره بالوصایه لوصیه؛ یا لخلافه لوصیه و هو دین الحق» پس این جریانی که به کمال خودش رسیده بحث گزاره‌ها نیست، بحث جریان هدایت و ولایت است. آن نعمتی که به تمام رسیده نعمت توحید است. جنت و بهشتی که از آن موحدین است که فرمود: «الجنه للموحدین و النار للملحدین» شعاعی از توحید و رحمت رحیمیه خداست. در این اتفاق عالم پر از نور شد و دشمن در مقابلش شکست خورد.
بیان سه دوره بعد از رحلت پیامبر تا خلافت امیر المومنین و حجاب بر ولایت و هدایت
اما در خطبه شقشقیه حضرت معلوم می‌شود که سه تا تلاش در مقابل این جریان بوده است. یکی دوره اولیست که «طخیة عمیاء» یعنی تاریکی کور که در مقابل بصیرت و نور و هدایتی است که با ولایت حضرت آمد؛ آنها فضای ظلمانی را محکم کردند و تاریکی در عالم انداختند که در روایت ذیل آیه «واللیل اذا یغشی» فرمود: «اللَّیْلُ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ فُلَانٌ غَشِیَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فِی دَوْلَتِهِ الَّتِی جَرَتْ لَهُ عَلَیْهِ- وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع یَصْبِرُ فِی دَوْلَتِهِمْ حَتَّی تَنْقَضِی» (۱۱) و این تاریکی کور، حجاب بر ولایت و این هدایت شد. در فضایی که بینات است و چشم‌ها باز است و نور است و همه چیز واضح است و انسان عوالم خلقت و راه خودش را می‌بیند. در قرآن در سوره تغابن خدای متعال می‌فرماید به جای انکار معاد «فآمنوا بالله و رسوله و النور الذی انزلنا» شما دنبال این نور را بگیرید تا راه خودتان را می‌بینید؛ چرا انکار معاد را می‌کنید و خودتان را در حد دست و دامن تعریف می‌کنید. اما بالعکس وقتی فضا، فضای طخیة عمیاء، یعنی فضای کور شد، حقایق دیده نمی‌شوند چون فضا ظلمانی خواهد بود که در قرآن در این آیه از ظلمات پرده برداری شده است که «أَوْ کَظُلُماتٍ فی بَحْرٍ لُجِّیٍّ یَغْشاهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ سَحابٌ ظُلُماتٌ بَعْضُها فَوْقَ بَعْض» (نور/۴۰)
بعد از دوره اولی، دوره دومیست که دوره خشونت است. در خطبه شقشقیه، حضرت چهره‌های خشن این دولت باطل را توضیح می‌دهند. دوره سومی هم که دوره خوشی و لذت و عشرت است. جامعه‌ای درست کردند در کوری و رعب. و غرق در شهوات، آنچه شما الان در تمدن غرب می‌بینید همین است. اکنون نیز در تمدن غرب فضاها بسته است و انسان در حد طبیعت تعریف می‌شود؛ یک ماده پیچیده شده که یک روز به دنیا می‌آید و یک روز هم در اتاق مرگ ایزوله، تمام می‌شود. این همان فضای کور است و بعد هم فضای خشونت و غضب و در این فضای خشونت و رعب یک بستر شهوت درست می‌کنند. این طرحی است که دشمن داشته است.
اینها کارهایی کردند که در مقابل امیرالمومنین (ع) بمانند؛ از این که یارانش را حذف کردند؛ دشمنانش را سر کار آوردند؛ راه امکانات را به طرف حضرت مسدود کردند و فضائل حضرت را برای خودشان نوشتند و نقل از فضائل حضرت را منع کردند؛ بالعکس حضرت را مذمت می‌کردند و بدی بر حضرت جعل کردند؛ ابن ابی الحدید می‌نویسد در هفتاد هزار منبر در زمان معاویه، حضرت را لعن می‌کردند؛ لعنت الله علیهم اجمعین. اینها همه برای این بود که جریانشان بماند.
ولی طرح کلی و جریان همین است. یعنی قصه غدیر که قصه آیه نور و قصه سقیفه که قصه آیه ظلمات است. این وسعت حادثه است و تجلی غدیر در عصر ظهور است که «واللیل اذا یغشی و النهار اذا تجلی». در روایت دارد وقتی حادثه رقم خورد حضرت صبر کردند، تا به «و النهار اذا تجلی» که دولت حضرت بقیه الله است برسد و آن غشاء از ولایت برداشته می‌شود. (که یکی از معانی ظهور همین است، یعنی حجاب ولایت برداشته می‌شود و ولایت بی حجاب در عالم ما ظهور پیدا می‌کند) این نعمت در حجاب رفته و تهدیدی که هست همین است؛ دین شما کامل است، فقط از خدا بترسید که مبادا شما پشت به این ولایت کنید. دشمن کاری نمی‌تواند بکند از او نترسید، شیطان با همه کر و فرش و سقیفه با همه دامنه اش ضرری به شما نمی‌تواند بزند؛ زیرا درهای وادی امن گشوده شد «ولایة علی بن ابیطالب حصنی فمن دخل حصنی امن من عذابی» این باب توحید گشوده شد، دشمن مأیوس است؛ اما کاری که می‌کند همین است، شما نگران خودتان باشید و از خدا بترسید که مبادا این نعمت را کفران کنید و پا از محیط این دین کامل بیرون بگذارید. این دین خلائی ندارد. احتیاجی به خروج از او نیست؛ نقصی در این نعمت نیست که جای دیگری بخواهید بروید؛ لذا با وجود حضرت دنبال دیگران رفتن خیلی عجیب است، همه چیز در اینجاست و ما مؤمنین باور نداریم. دنبال دیگران نرویم. البته دانشمندان و فلاسفه مسلمان مقصودم نیست؛ بلکه متفکرین و تکنیسین‌ها و تکنوکرات ها است. یک فکری به حال خودتان بکنید.
حاصل یک کلمه است که غدیر، گشایش درهای توحید و درهای ولایت الله و ولایت نبی اکرم از وادی امیرالمومنین به سوی همه مؤمنین و موحدین است. خدای متعال شیاطین را هم براساس حکمت و مقتضا و اندازه حکمت امداد می‌کند و نگرانی این است که ما پا از وادی دین کامل و نعمت تمام شده بیرون بگذاریم و رو به آن چیزی بیاوریم که در دست شیاطین است و از دست آنها بگیریم که متأسفانه این اتفاق در جامعه مسلمان‌ها و مؤمنین هم افتاده است.
پی نوشت‌ها:
(۱) الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ۴، ص: ۵۷۶
(۲) الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ۱، ص: ۲۰۰
(۳) إقبال الأعمال (ط - القدیمة)، ج ۲، ص: ۶۰۶
(۴) الإحتجاج علی أهل اللجاج (للطبرسی)، ج ۱، ص: ۹۹
(۵) تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، ص: ۷۳۳
(۶) نهج البلاغة (للصبحی صالح)، ص: ۴۹
(۷) الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ۱، ص: ۱۸۴
(۸) بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد صلی الله علیهم، ج ۱، ص: ۵۳۱
(۹) التوحید (للصدوق)، ص: ۱۵۵
(۱۰) الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ۱، ص: ۲۱۷
(۱۱) تفسیر القمی، ج ۲، ص: ۴۲۵