خبرگزاری مهر _ گروه جامعه؛ صنایع دستی ایران مجموعه‌ای از صنایع هنری و سنتی است که ضمن رعایت ضوابط شرعی و قانونی با محوریت خلاقیت، ذوق و زیبایی شناسی با بهره گیری از مواد اولیه قابل دسترس تولید می‌شود و فرایند ساخت و تولید محصول به صورت فردی یا گروهی عمدتاً با دست و با کمک ابزار مورد نیاز انجام می‌گیرد.
اگرچه احصای تمامی گروه‌ها و رشته‌های موجود کاری دشوار است و احتمال تداخل رشته‌ها و بروز خطای احتمالی وجود دارد اما به طور کلی تا کنون ۱۸ گروه بزرگ و حدود ۲۹۹ رشته صنایع دستی شناسایی شده و در معاونت صنایع دستی و هنرهای سنتی وزارت میراث فرهنگی به تصویب رسیده است.
این ۱۸ رشته به این شرح است: صنایع دستی فلزی، میناکاری، کاشی سنتی سفال سرامیک، صنایع دستی چوبی و حصیری، نساجی سنتی، بافته‌های داری و غیر داری، رودوزی‌های سنتی، پوشاک سنتی، آبگینه، چاپ‌های سنتی، صنایع دستی چرمی، صنایع دستی سنگی، هنرهای سنتی وابسته به معماری، صنایع دستی استخوان، صنایع دستی دریایی، صنایع دستی کاغذی، طراحی و نقاشی سنتی، ساخت سازهای سنتی.
در ایران شهرها و روستاهایی هستند که به دلیل دارا بودن شاخصه‌هایی از جمله روش خاص تولید صنایع دستی، تعداد کارگاه‌های فعال، فروش خوب، مدیریت شهری و روستایی، وجود تشکل‌های غیر دولتی، جاذبه‌های فرهنگی و تاریخی و غیره پس از تأیید در شورای راهبردی شهرها و روستاهای ملی به ثبت ملی می‌رسند.
سپس طی مراحل ارسال پرونده مدارک و درخواست برای شورای جهانی صنایع دستی و متعاقب آن بازدید، ارزیابی و تأیید نهایی از سوی ارزیابان بین المللی و شورای جهانی صنایع دستی، ثبت جهانی می‌شوند.
شاخص‌های فوق بر ارزیابی هر دو سطوح ملی و جهانی مترتب است به این صورت که احراز شرایط و ثبت به عنوان شهر یا روستای ملی صنایع دستی پیش نیاز کاندیدا شدن برای احراز عنوان شهر یا روستای جهانی صنایع دستی است. بر این اساس ایران دارای ۴۷ شهر و ۲۶ روستای ملی صنایع دستی و نیز ۱۱ شهر و سه روستای جهانی صنایع دستی است.
مریم جلالی معاون صنایع‌دستی وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی گفته است که ۵۰ شهر و روستای ملی صنایع‌دستی دیگر نیز به این تعداد اضافه خواهد شد.
در واقع هدف از ثبت ملی شهرهای حائز شرایط در حوزه صنایع‌دستی پاسخ به مطالبه عمومی و مردمی و همچنین دیده‌شدن هنر دست هنرمندان در سطح ملی و بین‌المللی است و سامان‌دهی تولید و ارتقای کسب و کارها، ایجاد زیرساخت‌ها و بازارهای جدید از اهداف بسیار مهم حوزه معاونت صنایع‌دستی کشور به حساب می‌آید.
اما چرا باید شهرها یا روستاها عنوان جهانی بگیرند و این عنوان از کجا نشأت گرفته است. در واقع ایران برای بازاریابی کالاهای صنایع دستی خود می‌بایست بتواند مانور تبلیغاتی دهد شاید از این جهت است که متولیان دولتی نیز درصدد هستند تا تعداد این شهرها و روستاها افزایش یابد. به نوعی ثبت ملی یا جهانی یک شهر یا روستا یک ترفند تبلیغاتی محسوب می‌شود تا هنرمندان و صادرکنندگان بتوانند با آن عنوان، موفق تر عمل کنند.
درحالی که شاید در عمل واقعاً چنین اتفاقی نیز نیفتد. به هر حال چند نمونه موفق در ثبت ملی یا جهانی همین شهر و روستاها موجب شده تا بازاریابان برای آن کالای تولیدی بازار خوبی پیدا کنند یا بعضاً آن شهر یا روستا از قبل بازاری داشته و حالا عنوان ملی یا جهانی گرفته و به راه خود ادامه می‌دهد. مانند ملایر که همیشه بازار مبلمان منبت آنها زبانزد بوده و اکنون با ثبت جهانی آن، متولیان دولتی اعلام می‌کنند که ثبت این شهر موجب رونق بازارشان شده است.
از طرفی آنقدر روند بررسی پرونده‌های شهرها و روستاها در سطح شورای جهانی صنایع دستی رشد داشته که ارزیابان این شورا را نیز به این فکر واداشته چطور ایران با وجود تحریم‌ها و مشکلات اقتصادی می‌تواند این تعداد شهر و روستای جهانی داشته باشد. بنابراین به نظر می‌رسد آنها نیز به فکر سختگیری‌های بیشتری برای تعلق این عناوین به روستاهای ایران هستند.
شورای جهانی زیر نظر یونسکو؟
ویدا توحدی مدیرکل دفتر آموزش و ترویج معاونت صنایع‌دستی وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی در گفت‌وگو با خبرنگار مهر بیان کرد: شورای جهانی صنایع دستی از سال ۱۹۶۴ بنا به جلسه‌ای که در نیویورک برگزار شد به عنوان بخش غیر دولتی و فعال و متولی صنایع دستی در دنیا به ثبت رسید. این شورا ۶ منطقه جغرافیایی دارد که متولی حفظ معیشت، امنیت و پروژه‌های مرتبط با صنایع دستی هستند که در واقع یک این سازمان غیر دولتی زیر مجموعه یونسکوست.
وی گفت: از سال ۲۰۱۲ خیلی از فعالیت‌هایی که به صورت مستقیم با یونسکو انجام می‌دادیم به این شورای متولی منتقل شد تا فعالیت‌های مرتبط تخصصی صنایع دستی را پیگیری کند. تا آن زمان فعالیت‌های مرتبط با مهر اصالت هم مستقیماً از طریق یونسکو انجام می‌شد و داوران را هم خودشان می‌فرستادند. گواهینامه‌هایی که آنها می‌دادند نیز فقط لوگوی یونسکو را داشت اما از آن سال که خیلی از فعالیت‌های تخصصی به شورای جهانی واگذار شد. مهر اصالت بین المللی هم از طریق این شورا و با نظارت یونسکو داده می‌شد.
توحدی گفت: در حال حاضر هم بررسی آخرین گواهینامه‌هایی که در سال ۱۴۰۱ از بخارا رسیده؛ لوگوی یونسکو، شورای جهانی صنایع دستی و لوگوی منطقه آسیا و اقیانوسیه را دارد و از نظر اعتبار، مانند خیلی از شوراهای غیر دولتی و تخصصی دارای اعتبار جهانی است.
وی درباره اینکه چرا شهرهای دیگر از این قابلیت برخوردار نبودند که بعد از جهانی شدن بتوانند فروش بهتری داشته باشند گفت: هر منطقه یک قابلیت دارد شهر ملایر شهر مبلمان منبت است و از نظر اشتغال و گردش مالی کم نظیر است. صنایع دستی آباده کیفیت دارد کلپورگان به خاطر سادگی اش ثبت شد. ما ثبت نکردیم ارزیابان براساس شاخص‌های بین المللی آن را ثبت کردند. وقتی روستای خراشاد در خراسان جنوبی به عنوان روستای حوله بافی ثبت شد؛ شاهد بودیم که روستاییان مهاجر به روستا برگشتند. اینها نتیجه ثبت روستا بود.
وظیفه هنرمند خلق اثر هنری است که آن را به خوبی انجام می‌دهد اما اصل ماجرا معرفی آن هنر و هنرمند در سطح جهانی است
حسین بختیاری، مدیرعامل شبکه ملی مجمع هنرمندان و صنعت‌گران نیز در گفتگو با خبرنگار مهر گفته است: تعداد زیادی شهر جهانی ثبت شده اما چه فایده‌ای برای خالقان هنر و هنرمند صنایع دستی، گردشگران و ساکنان شهرها دارد و این نام چه تغییری در زندگی آنها داشته است؟ صدها نفر مهر اصالت یا همان نشان مرغوبیت کالا گرفته‌اند که خیلی هم خوب است، اما چه امتیاز و جایگاهی برای آنان تعریف شده است؟ هویت برای ملت ایران در جایگاه‌های جهانی کجای قاعده کار است؟
وی گفت: وظیفه هنرمند خلق اثر هنری است که آن را به خوبی انجام می‌دهد اما اصل ماجرا معرفی آن هنر و هنرمند در سطح جهانی است. باید گفت فاصله‌ای بین ملت و دولت وجود ندارد مگر آنکه دولت خودش را از ملت بداند و اگر دولتمردان از بدنه جامعه باشند فاصله‌ها از بین خواهد رفت و مشکلات و نیازهای ملت را خواهند شناخت. در این باره نیز قطعاً کسانی که اداره امور را در دست دارند، باید پاسخگو باشند.
براساس عملکرد وزارت میراث فرهنگی در حوزه صنایع دستی از گذشته که در قالب سازمان فعالیت داشته تا کنون، برخی از شهرها و برخی از روستاها در فهرست‌های ملی یا جهانی به ثبت رسیده اند.
بر این اساس شهرهای ملی صنایع دستی عبارتند از:
اسکو شهر ملی چاپ کلاقه ای
اهر شهر ملی ورنی بافی
خوی شهر ملی قالی ریزماهی
اصلاندوز شهر ملی ورنی دشت مغان
عنبران شهر ملی گلیم
شهرضا شهر ملی سفالگری
کاشان شهر ملی نساجی سنتی
گلپایگان شهر ملی منبت
ایلام شهر ملی گلیم نقش برجسته
آب پخش شهر ملی حصیربافی
ورامین شهر ملی آبگینه
شهرکرد شهر ملی نمدمالی
بایگ شهر ملی ابریشم کشی
خوسف شهر ملی مله بافی
فیروزه شهر ملی تراش سنگ فیروزه
بجنورد شهر ملی گلیم سفره کردی
اهواز شهر ملی میانی طلا و نقره میانی صبی
اندیکا شهر ملی دست بافت‌های عشایری
رفیع شهر ملی بوریا بافی
دزفول شهر ملی کپو بافی
شوشتر شهر ملی احرامی بافی
کلاته خیج شهر ملی دست بافته‌های سنتی
مهدی شهر شهر ملی سوزندوزی سنگسر
ایرانشهر شهر ملی سوزندوزی بلوچ
ادیمی شهر ملی خامه دوزی (خمک دوزی)
فیروزآباد شهر ملی دست بافته‌های عشایری
خشت شهر ملی حصیربافی
قم شهر ملی انگشتر سازی
آزمرده شهر ملی شال بافی
راور شهر ملی قالی بافی
شهر بابک شهر ملی تراش فیروزه
قلعه گنج شهر ملی حصیربافی
کرمان شهر ملی صنایع دستی
دالاهو شهر ملی تنبور
هرسین شهر ملی گلیم هرسین
نودشه شهر ملی گیوه دوزی
علی آباد کتول شهر ملی رودوزی و نوار بافی کتول
گنبد کاووس شهر ملی قالی ترکمن
رشت شهر ملی رشت رو دوزی
بروجرد شهر ملی ورشوسازی
آلاشت شهر ملی جاجیم بافی
بهشهر شهر ملی گلیچ بافی
تفرش شهر ملی تفرشی دوزی
بندرلنگه شهر ملی گلابتون دوزی
تویسرکان شهر ملی منبت گل ریز
بافق شهر ملی حصیربافی
یزد شهر ملی زیورآلات سنتی
روستاهای ملی صنایع دستی نیز عبارتند از:
مهرگرد روستای ملی بافته‌های داری
بحیری روستای ملی عبابافی
بسک روستای ملی ابریشم کشی
تنگه سرحه روستای ملی حصیربافی
تنگه چوگان کشکولی روستای ملی رندبافی
کندازی روستای ملی روابافی
اندج روستای ملی گلیم الموت
دیوزناو سنندج روستای ملی ارغوان بافی
کاکو سفلی کردستان روستای ملی گلیم بافی
بیدکردویه روستای ملی گلیم چهل ماشوله
فش کنگاور روستای ملی سازسازی سنتی
سربیشه روستای ملی گلیم ریزبافت
تنگلی روستای ملی سوزن دوزی ترکمن
زیارت روستای ملی جاجیم بافی
سیاه رودبار روستای ملی صنایع دستی
شاهکوه روستای ملی سوزند دوزی شاهکوه (سیک دوزی)
ارده روستای ملی شال بافی
جیرده روستای ملی سفالگری سنتی
شالما روستای ملی چوب تراشی
عنبران روستای ملی گلیم بافی
فشتکه روستای ملی حصیربافی
سلیم آباد روستای ملی سفالگری
درزی کلای اخوندی روستای ملی حصیربافی
سمقاور روستای ملی منبت
اشترمل روستای ملی منبت گل ریز
داویجان روستای ملی مرواربافی
شهرهای جهانی صنایع دستی نیز عبارتند از
اصفهان شهر جهانی صنایع دستی
لالجین شهر جهانی سفال
تبریز شهر جهانی فرش
مشهد شهر جهانی گوهر سنگ
سیرجان شهر جهانی گلیم
مریوان شهر جهانی کلاش
میبد شهر جهانی زیلو
آباده شهر جهانی منبت
شیراز شهر جهانی صنایع دستی
زنجان شهر جهانی ملیله
ملایر شهر جهانی مبلمان منبت
روستاهای جهانی صنایع دستی که تا کنون توانسته اند ارزیابان شورای جهانی صنایع دستی را متقاعد کنند شامل خراشاد روستای جهانی توبافی (حوله بافی) قاسم آباد روستای جهانی چادرشب بافی و کلپورگان روستای جهانی سفال است.
با این تعداد از شهرها و روستاهای ملی و جهانی به نظر می‌رسد باید زمانی را تنها برای تبلیغات جهانی کالاهای تولید شده توسط هنرمندان این مناطق صرف کرد به جای آنکه تنها به فکر افزایش آماری آنها در این فهرست‌ها باشیم.