خبرگزاری مهر - گروه استانها- مهتاب خیری: ابیانه، نام روستایی از توابع نطنز است که مردمش، بسیار زیبا و متناسب، سنت‌های اصیل خود را با آئین‌های محرمی گره زده‌اند و آئین‌های شأن قصه‌های زیادی برای گفتن دارند. از آنجا که برای تماشای این مراسم در ابیانه باید با مجوز یا معرفی یکی از اهالی ابیانه قدم در روستا گذارید، تصمیم گرفته‌ایم تا از آداب و رسوم ابیانه در روز تاسوعا و عاشورا بگوییم و سفری مجازی را به این دیار برای تان رقم بزنیم.
پیوند سنت و مذهب
نام ابیانه یاد آور خانه‌هایی سرخ و بی آلایش است که مردمانی مهربان را در خود جای داده و در هر گوشه‌اش با جلوه‌ای خاص غافلگیرتان می‌کند. رهسپار کوچه‌ها که می‌شوید گویی تاریخ به عقب باز می‌گردد و همه چیز رنگ سنت به خود می‌گیرد. این مردمان، پس از گذشت سال‌ها هنوز هم با افتخار جامه‌های سنتی خود را بر تن می‌کنند و به رعایت آداب و سنت‌ها بسیار پایبندند.
محرم و عزاداری‌های آن، یکی از مهم‌ترین و پر شورترین مراسم مذهبی این مردم است و حتی اهالی غیر ساکن در روستا را برای سوگواری‌های حسینی به سوی خود می‌کشاند. در ۲ روز تاسوعا و عاشورا حدود چهار هزار نفر جمعیت در ابیانه به عزاداری شهادت اباعبدالله حسین (ع) می‌پردازند و آئین‌های مربوطه را به جای می‌آورند.
نکته جالب توجه در این روستا، پوشش مردان و زنان ابیانه است که تحت هر شرایطی آن را حفظ می‌کنند و عزاداری‌های محرم نیز از این قاعده مستثنی نیستند. از دیگر رسومات اهالی ابیانه در این ایام، ادای احترام به خانواده‌های داغدار، حرمت به بزرگترها و … است و اغلب ظرف‌هایی مملو از حلوا و خرما در دست مردم دیده می‌شود که با آنها از عزاداران حسینی پذیرایی می‌کنند.
از چهره روستا در این ایام که بگذریم، مراسم خاص آنها جلوه‌ای متفاوت از سوگواری ابا عبدالله را پیش روی تان قرار می‌دهد. این رسوم به قدری متفاوت و متمایزند که نام دو مورد از آنها با عنوان‌های جغجغه زنی و نخل گردانی در سال ۱۳۹۲ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
مراسم تاسوعا در ابیانه
تاسوعا روز نهم محرم به نام ساقی لب تشنگان کربلا، حضرت ابوالفضل (ع) مزین است و به حرمت کار و نام بزرگ شأن مراسم عزاداری و سوگواری برای ایشان در این روز برگزار می‌شود. نام این روز با عاشورا پیوند خورده و بخشی مهم از تقویم کربلا به شمار می‌رود؛ پس شایسته است که با آداب و رسوم خاصی بزرگ داشته شود. این روز در ابیانه با مراسم زیر همراه است:
شب تاسوعا / مراسم ذاکری
مردم ابیانه از شب قبل از تاسوعا برای برگزاری مراسم آماده می‌شوند. آنها در این شب به برگزاری مراسمی به نام «ذاکری» می‌پردازند و نوحه‌هایی را با نوا و آهنگ‌های خاص خود می‌خوانند. در این شب مردم در مسجد «یسمان» گرد هم می‌آیند و دو نفر از اهالی، شعرهای این شب را می‌خوانند و بقیه شرکت کنندگان در جواب می‌گویند:
ما ذاکر اولاد رسول ثقلینیم ای وای مصیبت ما جمله سیه پوش و عزادار حسینیم ای وای مصیبت
صبح تاسوعا / پرسه یا پارسا
در صبح و پیش از فرا رسیدن ظهر تاسوعا، مردهای یکی از محله‌های ابیانه به نام «هرده» در جلوی امامزاده روستا تجمع می‌کنند و خودشان را برای برگزاری مراسم پرسه یا پارسا آماده می‌سازند. آنها در کوچه‌ها به راه می‌افتند و به سمت خانه‌هایی می‌روند که از محرم سال گذشته تا امسال، عزیزی را از دست داده‌اند. خانواده‌های عزادار برای استقبال از این عزیزان، جلوی درب منزل خود خیرات و نذری می‌گذارند و هر کس بسته به توان خود پذیرایی کوچکی انجام می‌دهد. اهالی که برای عرض تسلیت می‌آیند از نذورات و خیرات برداشته و فاتحه‌ای نثار روح مرحوم می‌کنند.
در جلوی این دسته، عَلَمی مزین به پارچه‌های قرمز وجود دارد که به «پارسا» معروف است و به همین خاطر نیز به این مراسم پرسه یا پرسا گفته می‌شود. برخی به این علم، «علم قاسم» می‌گویند که به یاد حضرت قاسم علم بلند شده و گردانده می‌شود. نکته جالب توجه درباره این مراسم این است که تا زمانی که پرسه تمام نشود، پایین دهی‌ها نمی‌توانند نخل گردانی خود را آغاز کنند.
روز تاسوعا / جغجغه زنی
یکی از جذاب‌ترین و قدیمی‌ترین مراسم روز تاسوعا در ابیانه، جَغجَغه زنی است که مختص این روستا بوده و از روزگار باستان به یادگار مانده است.
جغجغه، نام ابزاری چوبی است که دو تا از آن را در دو دست می‌گیرند و بر هم می‌کوبند. برای اجرای این مراسم، سوگواران حسینی به سمت مسجد می‌روند و جَغجَغه ها را از روی پله‌ها می‌دارند. آنها بعد از تشکیل صف و شروع نوحه خوانی دو جغجغه را به هم می‌کوبند و صدایی شبیه به چِک‌چِک به وجود می‌آورند که در ترکیب صدای طبل و سنج به نوایی شنیدنی و جذاب تبدیل می‌شود.
هیأت جغجغه زن به راه می‌افتد و در طول مسیر، خانه‌هایی که عزیزی از خانواده خود را از دست داده‌اند به استقبال آنها رفته و نذری پخش می‌کنند. نکته جالب این مراسم، نوحه‌های آن است که در دستگاه‌های موسیقی ایران خوانده می‌شوند و جغجغه زنان از سبک‌های «یک‌ضرب»، «سه‌ضرب» در «دستگاه شور» و «پشت سر هم» در جغجغه زنی بهره می‌برند.
حوالی ظهر تاسوعا / نخل گردانی
با شکوه‌ترین مراسم روز تاسوعا در ابیانه، نخل‌گردانی است که طی آن نخل را که نمادی از پیکر مطهر سیدالشهداست، به بالای کوهی با شیب تند می‌برند.
در ابیانه دو نخل وجود دارد که یکی متعلق به اهالی محله «یسمان» و «پل» است و دیگری به اهالی محله «هرده» تعلق دارد که هر کدام به صورت جداگانه در محله خود، مراسم نخل‌گردانی را انجام می‌دهند. نخل در ابتدا هیچ تزئیناتی ندارد و توسط مردم به میدان آورده می‌شود تا فردی با عنوان بابای نخل که زینت دهی نخل را بر عهده دارد، آن را بیاراید و آماده مراسم کند. در ابتدا پوششی سیاه به نخل پوشانده می‌شود و روی آن را با زیورآلات نقره و سنتی ابیانه مزین می‌کنند.
به حرکت در آوردن نخل یکی از مشکل ترین کارها در این مراسم است؛ برای این کار عده‌ای از اهالی آن را بر دوش می‌گیرند و عده‌ای دیگر با کشیدن طناب‌های وصل شده به نخل سعی می‌کنند آن را کنترل نمایند تا مشکلی پیش نیاید.
کوچه‌های ابیانه ساختار خاصی دارد و باریک و ناهموار است به همین دلیل یک نفر در طول مسیر نخل گردانی، بر روی نخل سوار می‌شود و افراد را هدایت می‌کند تا مبادا نخل به در و دیوارهای روستا آسیب برساند. این فرد به صورت موروثی انتخاب می‌شود و حتا با برنامه ریزی های انجام شده، مشخص است که تا سی سال آینده چه کسی از چه طایفه‌ای این کار را انجام می‌دهد. شخص سوار بر نخل، اطعامی را برای عزاداران در ظهر یا غروب عاشورا تدارک می بیند. در مسیر گرداندن نخل، اگر نخل با منزلی برخورد داشته باشد، صاحب خانه باید گوسفندی را قربانی کند.
نخل در مسیرهای مخصوص و مشخص شده و با فریاد «یا حسین» به حرکت در می‌آید تا در حوالی ظهر به محلی به نام چماچشمه برسد. در این مکان عزاداران به استراحت می‌پردازند، نماز به پا می‌دارند و نذری بسیار لذیذی را که اغلب قیمه است، نوش جان می‌کنند. جالب آنکه مسیر نخل‌ها در طول تاریخ هیچ تغییری نداشته است و سال هاست که این مراسم از همین مسیر صورت می‌گیرد.
پس از مدتی، فریاد یا حسین باز هم در فضا می پیچد و نخل آماده حرکت می‌شود. این قسمت مشکل ترین و با شکوه ترین بخش مراسم به شمار می‌رود که شامل بالا بردن نخل محله «هرده» از شیب تند کوه است. دسته عزاداران، نخل را به بالای کوه می‌رسانند و سپس آن را در همان جا می‌گذارند تا مراسم شادا که در ادامه به آن می‌پردازیم، پایان یابد و سپس آن را پایین می‌آورند.یکی از رسوم مردم ابیانه این است که پس از بردن نخل به بالای کوه، به زیارت امام زاده این روستا بروند.
عصر تاسوعا / شادا گردانی
عصر تاسوعا در ابیانه با مراسمی متفاوت و جالب به نام «شاداگردانی» یا «شده برداری» همراه است. شادا نام چوبی بلند است که با پارچه‌های متفاوتی تزئین شده و توسط فردی موسوم به شاداگردان در روستا گردانده می‌شود. در گذشته این مراسم در روز تاسوعا در کوچه‌های یکی از محله‌های ابیانه به نام یوسمون برگزار می‌شد و برای مشخص کردن مرز بین محله یوسمون و محله هرده صورت می‌گرفت. در آن روزگار، شاداگردان و همراهان از یوسمون به محله شبله که مرز دو محله بود می‌رفت و دسته هرده جلوی ورود آنها را می‌گرفتند و اگر این تعرض صورت می‌گرفت، آنها با پرتاب سنگ از ورود یوسمونی ها جلوگیری می‌کردند.
شادا در ابیانه متعلق به طایفه های «رمضان خانی»، «خانی زاد» و «بیان فر» می‌باشد و بلند کردن آن نیز در بین این طایفه‌ها موروثی است و کسی نمی‌تواند آن را بر عهده بگیرد.
برای اجرای مراسم شاداگردانی، طایفه های صاحب شادا، در جلوی درب مسجد "یسمان" جمع می‌شوند. آنها شادا را پایین آورده و با ذکر صلوات آن را با دستمال، چارقد، چادرشب ابریشمی و پارچه‌های زربافت، که مردم برای روا شدن حاجات شأن نذر امام حسین (ع) کرده‌اند، تزئین می‌کنند.
خانواده‌های داغدار فرشی جلوی درب منزل پهن می‌کنند و با نذورات خود، منتظر می‌مانند. شاداگردان و همراهانش به هنگان رسیدن به این خانه‌ها با درخواست صاحبخانه، لحظه‌ای درنگ می‌کنند و برای شادی روح متوفی فاتحه‌ای می‌خوانند.
بعد از اتمام مراسم شادا، بزرگان محله پل به محله یسمان می‌روند و از بزرگان این محل می‌خواهند که برای به حرکت در آوردن نخل بالای کوه همراه آنها شوند. آنها به همراه یکدیگر برای پایین آوردن نخل اقدام می‌کنند و به این ترتیب مراسم تاسوعا پایان می‌یابد.
صبح عاشورا / طلوع خوانی
صبح عاشورا در ابیانه، هنگام برگزاری مراسم طلوع خوانی است که دل هر بیننده و شنونده‌ای را به صبح کربلا می‌برد و دیدگانش را تر می‌کند.
این مراسم پیش از اذان صبح آغاز می‌شود و تا طلوع آفتاب ادامه دارد. طلوع خوانی با خواندن اشعاری از مصیبت عاشورا همراه است و حادثه کربلا را تداعی می‌کند. بخشی از این اشعار به این صورت است:
طلوع صبح محرم دمید واویلا عزای آل محمد رسید واویلا
چو کعبه جامه مشکین به برکنید امروز که سروگلشن زهرا خمید واویلا
لباس سبز به بر همچو غنچه چاک کنید که گشت سبط نبی ناامید واویلا
مهی زجانب یثرب طلوع کرده به صبح به کربلای مصلا رسید واویلا
زجور ابن زیاد و زکوفیان دُعا چه ظلم‌ها که بدید آن شهید واویلا
ز روی کینه ببستند آب بر رویش از این معامله کردن خمید واویلا
زتشنگی شه دین خاتم رسولان خدا زقحط آب همی می مکید واویلا
و...
پس از آنکه شعرخوانی به پایان رسید، عزاداران به سمت حسینیه به راه می‌افتند تا نماز صبح را در آنجا اقامه کنند. پس از اقامه نماز از مردم با آش شله قلمکار و حلیم پذیرایی می‌شود.
نخل گردانی روز عاشورا
با پایان یافتن طلوع خوانی، شور خاصی در میان مردم برپا می‌شود و همه خود را برای نخل گردانی عاشورا آماده می‌سازند. اهالی و میهمانان در محله «پرزله» منتظر می‌مانند تا نخل محله بالا به حرکت در آید و در این انتظار، چای خوش طعمی که اهالی آماده کرده‌اند را می‌نوشند.
معمولاً در ساعت ۸ صبح نخل هر محله در کوچه‌ها و پس کوچه‌ها به راه می‌افتد و پشت سر آن هیئت‌های سینه زنی و زنجیر زنی حرکت می‌کنند. یکی از آداب نخل‌گردانی عاشورا در ابیانه این است که در مسیر گذر نخل، عزاداران در جلوی درب خانه‌های تازه داغ دیده، توقف می‌کنند و نخل را بر زمین می‌گذارند. در هنگام توقف نخل، مردم نذرهای خود را پخش می‌کنند که یکی از معروف ترین آنها نان زرد است.
در نهایت نخل و دسته عزاداران به توقف گاه چشمه چما می رسند و هنگام اذان ظهر به اقامه نماز ظهر عاشورا پرداخته و عصر، نخل را به حسینه خودشان باز می‌گردانند.
پس از غروب عاشورا / شام غریبان
با غروب خورشید و تاریکی هوا، جوانان، جلوی مسجد یسمان گرد هم می آیند و به دو دسته نوحه خوان تقسیم می‌شوند. آنها با خواندن نوحه و اشعار سنتی از محله‌های پخونگاه، پرزله و میان ده گذر کرده و مسیر خود را به سمت امامزاده ادامه می‌دهند. زنان و مردان دیگر نیز پشت سر دسته جوانان حرکت می‌کنند. در گذشته رسم بر این بود که مردان در دامان خود کاه بریزند و در طول مسیر به نشان عزادار بودن بر سر عزاداران بریزند اما امروزه اثری از این رسم دیده نمی‌شود.
دسته عزاداران پس از رسیدن به امام زاده شاهزاده عیسی و شاهزاده یحیی لحظاتی را آنجا به عزاداری پرداخته و سپس دوباره به مسجد «یسمان» باز می‌گردند و به این ترتیب عاشورا به پایان می‌رسد.
ورود گردشگر ممنوع
در روزهای تاسوعا و عاشورا، کسی حق ورود به ابیانه را ندارد مگر آنکه با تورهای مجوزدار راهی آن شود و یا آشنای یکی از اهالی روستا باشد. روستاییان از ورود افراد ناشناس به دلیل آسیب‌های احتمالی و کمبود فضا و نبود زیرساخت‌های گردشگری به روستای خود جلوگیری می‌کنند و تلاش می‌کنند که مراسم خود را به بهترین شکل برپا دارند.