خبرگزاری مهر، گروه استانها - مهری شیرمحمدی: قدمت «میدان محله» شهر لاهیجان، به سال ۱۰۰۰ هجری می‌رسد. زمانیکه شاه عباس صفوی برای توسعه تجارت ابریشم، راه کاروان روی معروف به «شاه عباسی» را ساخت. میدان محله و اردو بازار، از بافت‌های تاریخی این شهر است و بیشترین بناهای تاریخی شهر لاهیجان در این دو بافت متمرکز است.
شاخص ترین بنای میراثی لاهیجان، مجموعه تاریخی چهار پادشاهان در محله میدان است. مسجد و آرامگاه خانوادگی سادات آل کیا در جوار آن تنها یک بنا با معماری بومی گیلان نیست، بلکه اوج ارادت مردم لاهیجان را به خاندان اهل بیت می‌توان بر در و دیوار آرامگاه دید.
زیبایی مجموعه میراثی چهار پادشاهان تنها بخاطر نوع معماری و تزئینات چوبی درب و پنجره و ضریحی با شمسه های چوبی نیست، نقاشی‌های به جامانده از دوره قاجار چنان این مجموعه را منحصر به فرد کرده که مجموعه آرامگاه خانوادگی سلاطین کیایی در سال ۱۳۱۷ خورشیدی، به شماره ۳۲۲ در فهرست آثار ملی ثبت شد.
حکمرانی آل کیا به مرکزیت شهر لاهیجان
پیش از تسلط صفویه، گیلان توسط حاکمان محلی اداره می‌شد. از سال ۷۶۹ تا ۱۰۰۰ قمری، شرق دره سپیده رود از شهر آستانه اشرفیه کنونی تا چالوس امروزی (در استان مازندران) به مرکزیت لاهیجان تحت سلطه امرای «آل کیا» بود -که به سال ۷۶۹ تا ۱۰۰۰ قمری- بر شرق گیلان حکومت می‌کردند و غرب گیلان به مرکزیت فومنات، توسط خاندان «آل اسحاق» اداره می‌شد.
بین امرای این دو منطقه، همواره جنگ‌های فرسایشی وجود داشت. در یکی از همین جنگ‌ها، «سید خور کیا» کشته می‌شود و محل دفن او و پسرانش- که نسب خود را به امام چهارم شیعیان می‌رسانند- زیارتگاهی می‌شود که اکنون بنام چهار پادشاهان می‌شناسیم.
نقاشی‌های مذهبی در مجموعه تاریخی چهار پادشاهان
چهار پادشاهان، بنایی بر یک کرسی بلند است که با چند پله به ایوان می‌رسد. ایوانی کشیده با لمبه های چوبی و سقف سفال پوش و ستون‌های قطوری که دورتا دور آن با کاشی‌های لعاب دار دوره قاجار پوشانده شده است. و روی دیوارهای ایوان نقاشی‌های با مضمون حوادث عاشورا بر یک پوشش گچی کشیده شده است.
از پله‌ها بالا می‌روم نخستین آرامگاه، متعلق به سید خور کیاست درب چوبی آرامگاه که در شرق گیلان به آن «بُقعه» می‌گویند و از چوب بسیار محکم درختان جنگلی است. با این حال متولی بقعه می‌گوید که «درب قدیمی کنده کاری و نقش و نگارهای زیبایی داشت. این درب را بعدها ساختند و به زیبایی درب قدیمی نیست.»
آفتاب پور، می‌افزاید: «ستون های بلند ایوان هم در گذشته نقاشی‌های دیواری با نقش و نگار گل و بوته داشت. سال‌های قبل، هیأت امنا موقع مرمت روی همه آنها را گچ کشیدند.» و اشاره به نقش کمرنگ یکی از طاق ضربی‌های ایوان می‌کند. نقش بسیار کمرنگی از درخت سرو که دور تا دور آن را گل و بوته‌های ریز پر کرده است.
وی ادامه می‌دهد: «چندسال پیش از اداره میراث فرهنگی آمدند و گفتند می‌خواهیم نقاشی‌های بقعه را مرمت کنیم. لایه گچی را تراشیدند و نقاشی‌های قدیمی معلوم شد ولی دیگر پیدایشان نشد. می‌گفتند رنگ‌ها باید مانند گذشته گیاهی ساخته شود و چون بودجه نداریم نصفه کاره مرمت را رها کردند.»
دو سوی درب مدفن «سید خور کیا»، تا سقف، تصاویری از به میدان رفتن امام حسین (ع) در میان لشگریان یزید ترسیم شده است. و زنان اهل بیت که با روبند و چادر به بدرقه آمده‌اند. و درختان نخل زیر پای اسب و یک جفت بچه آهو و بالای سردر و دور تا دور ایوان کتیبه‌های گچی برگرفته از بخش‌هایی از مرثیه معروف «محتشم کاشانی» حک شده است.
سنت نگارگری در زیارتگاه‌های شرق گیلان
سنت نگارگری در زمان صفویه رواج یافت ابتدا در کاخ‌ها و سپس در مکان‌های مذهبی. در شرق گیلان نیز این سنت نگارگری به سرعت رشد می‌کند و بویژه در دوره قاجار بخاطر انتساب خاندان کیا به سادات، آرامگاه این خاندان، دارای نقاشی‌هایی با مضامین مذهبی می‌شود.
تا پیش از زلزله تابستان سال ۱۳۶۹، تعداد ۴۵ بقعه در گیلان دارای نقاشی‌های دیواری بود. متأسفانه با تخریب ساختمان قدیمی بقعه و نوسازی بنا توسط اداره اوقاف به عنوان متولی، این آثار هنری نیز از بین می‌رود و تنها چند نمونه از این نقاشی‌ها بخاطر ثبت در فهرست آثار ملی باقی مانده است.
«سید مهدی میرصالحی» یکی از کارشناسان ثبت بناهای میراثی، درباره این مجموعه میراثی می‌گوید: «در مجموعه تاریخی چهارپادشاهان، چند ۴ تن از فرمانروایان کیایی دفن شده‌اند. این مکان در ابتدا محل دفن «سید خُرم کیا» یا «سید خور کیا» بود که ۵ ماه پس از قتلش، در رشت به لاهیجان بازگردانده و در این مکان دفن می‌شود.
سید خورکیا در سال ۶۴۷( قمری) در جنگ بین آل اسحاق که در صحرای ناصریه رشت رخ داد، کشته شد. بعدها بقیه سادات زیدی کیایی را در جوار سید خرم کیا به خاک می‌سپارند و این محل بنام چهار پادشاه شهرت پیدا می‌کند. البته در این محل اجساد بسیاری دفن شده‌اند اما به طور کلی بقعه چهار پادشاه، مزار چهار تن از بزرگان کیایی است.»
میرصالحی، صاحبان مزار را اینگونه معرفی می‌کند: «سید خورکیا متوفی در سال ۶۴۷( قمری) سید علی حسینی متوفی در سال ۷۹۱( قمری)، سید رضا حسینی متوفی در سال ۸۲۹( قمری) و سید رضی کیا به ترتیب در این مکان آرمیده‌اند. البته اجساد افراد دیگر از این خاندان نظیر: سید علی کیا، سید ابراهیم کیا و سید عبدالله کیا پسران سید علی کیا بن سید ناصر کیا را در اینجا به خاک سپرده‌اند. ولی به دلیل اهمیت مقام و موقعیت، ۴ شخصیت اصلی، این مکان به چهار پادشاه معروف شده است.»
نقاش چهار پادشاهان که بود؟
در برخی از بقعه‌ها، نام نقاش در گوشه‌ای از نقوش حک شده است. در امضای بیشتر این نقاشی‌ها، همچون بقعه بابان جان دره املش و بقیه پیر شمس الدین لاشیدان حکومتی نام «آقاجان نقاش» به چشم می‌خورد. مزار آقاجان نقاش اکنون در حیاط گورستان بقعه سید یمنی لاهیجان قرار دارد. سنگ مزار بسیار ساده از هنرمندی که نام خانوادگی «لون آمیز» بر سنگ قبر حک شده و خیلی‌ها او را نمی‌شناسند.
«علی امیری» کارشناس سازمان اسناد گیلان، او را اینگونه معرفی می‌کند: «استاد «غلامحسین نقاش»، سرآمد نقاشان دوره قاجار در گیلان بود. معروف ترین اثر نقاشی وی، مجموعه تاریخی «چهار پادشاهان» لاهیجان است که در سال ۱۳۱۱ خورشیدی، توسط پسرش «مشهدی آقاجان نقاش» بار دیگر مرمت شد. پسر دیگر این استاد، یعنی «ابراهیم» نیز دیوارنگاری را از پدر آموخت.
ولی پرکارترین نقاش زیارتگاه‌های مذهبی شرق گیلان، «مشهدی آقاجان» است که بعد از فوت پدر، به اتفاق ابراهیم، بسیاری از بقعه‌های شرق گیلان را نقاشی و یا مرمت کرده است. از جمله آثار آقاجان نقاش دیوارنگاره‌های بقعه آقا سید ابراهیم واقع در باباجان دره به سال ۱۲۹۶ خورشیدی است. نقاشی‌های «بقعه سید حسن لیالستان» که تخریب شد و «بقعه آقا سیدعلی متعلق محله رودبنه» هم از آثار اوست.»
وی، درباره این نقاش همچنین می‌گوید: «مشهدی آقاجان»، با شهرت خانوادگی «لون آمیز» از خانواده‌های قدیمی لاهیجان و ساکن محله اردوبازار لاهیجان بود. آقاجان نقاش در بهمن ماه سال ۱۳۱۹ درگذشت. و در صحن قدیم وادی «آقا سید محمد یمنی» لاهیجان به خاک سپرده شد. «سید محمد نقاش»، نقاش بنام دیگر دوره قاجار است و بعدها نام خانوادگی «نقاش فر» را برای خود انتخاب می‌کند. سید محمد نقاش اصالتاً اردبیلی و گچ کار بود ولی در کنار آن نقاشی هم می‌کرد. وی، در جوانی نزد استاد مشهدی آقاجان، نقاشی را یاد گرفت.
«استاد رضا نقاش لاهیجانی» را هم داریم که او هم شاگرد استاد غلامحسین و پسرش آقاجان نقاش بود و می‌توان او را از آخرین نقاشان بنام بقاع متبرکه گیلان دانست. مهمترین اثر او «بقعه آقا سید حسین روستای دموچال لاهیجان» است. «استاد عباس نقاش خمیر کلایه ای» و «سید قاسم نقاش» و «ملک نقاش» نیز از شاگردان این پدر و پسر بودند.»
داخل فضای آرامگاه سید خورکیا می‌روم. اگرچه جای خالی نقاشی‌های داخل فضای آرامگاه خالی است، ولی محو زیبایی ضریح چوبی بقعه می‌شوم. همینطور پنجره‌های چوبی مشبکی که نور بیرون را به داخل آرامگاه می‌تاباند. داخل آرامگاه، خبری از هیاهوی اردو بازار و میدان محله نیست.