خبرگزاری مهر -گروه دین و اندیشه -نگار احدپور اقبلاغ: دیدار اخیر جمعی از مبلغان و طلاب حوزه‌های علمیه سراسر کشور با حضرت آیت‌الله خامنه‌ای رهبر انقلاب اسلامی حائز نکته‌های مهمی در خصوص تبلیغ دینی بود. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در این دیدار نیاز کشور به فعالیت‌های تبلیغاتی متکی بر تحقیق را بسیار بیشتر از فعالیت‌های کنونی دانستند و با استناد به آیات متعدد قرآن مجید درباره تبلیغ و ابعاد و ظرایف آن، گفتند: «دین خدا در سطح توده‌های مردم جز با تبلیغ صحیح تحقق نمی‌یابد.» رهبر معظم انقلاب ایمان مردم را پایه قوام نظام اسلامی خواندند و تاکید کردند: «حفظ نظام و در واقع حفظ ایمان مردم اوجب واجبات است، ضمن اینکه تبلیغ در دوره کنونی با انواع و اقسام شیوه‌های متکی بر علم و گسترش ابزارها از جمله اینترنت و هوش مصنوعی (به‌عنوان نمادی از مرحله پسا اینترنت) توسعه فراوان یافته، بنابراین عقل هم حکم می‌کند که در مقابل شمشیرهای خون‌ریز تبلیغات دشمنان، تبلیغ را اولویت اول بدانیم.»
در مجموعه گزارش‌ها و یادداشت‌های بایسته‌های تبلیغ به بررسی بیشتر این مسئله خواهیم پرداخت. آنچه در ادامه می‌خوانید گفتگوی مهر با حجت الاسلام محمدهادی صالح پرور، استاد حوزه و دانشگاه و مدیر مؤسسه امیر بیان است که در حوزه تبلیغات دینی فعالیت می‌کند:
لزوم آموزش اصول مخاطب شناسی به مبلغین
حجت الاسلام محمدهادی صالح پرور با اشاره به مؤلفه‌ها و الزامات مخاطب شناسی در تبلیغ دین عنوان کرد: مسئله تبلیغ کار انبیا، ائمه هدی، صلحا و بزرگان ادیان مختلف و خصوصاً دین اسلام بوده و ما باید توجه کنیم که این حضرات و در رأس آنان حضرت ختمی مرتبت، محمدمصطفی (ص)، همانطور که خداوند متعال در آیه شریفه ۲۱ سوره مبارکه احزاب می‌فرمایند، «لَکُم فی رَسولِ اللَّهِ أُسوَةٌ حَسَنَةٌ» به عنوان الگوی ما، بر همین اساس عمل فرمودند، به این معنی که مسئله مخاطب شناسی در تبلیغ دین، موضوعی نیست که ضرورتش از جایی غیر از سیره اهل بیت (ع) و بزرگان استخراج شده باشد، حضرت رسول (ص) مستقیماً بر اساس مخاطب شناسی عمل می‌کردند، آنجایی که حضرت امیر (ع) در نهج‌البلاغه حضرت رسول (ص) را «طبیب دوار بطبه» تشبیه کردند و فرمودند، ایشان هرکجا که لازم بود برخورد از جنس انذار و هرکجا هم که لازم بود مرهم می‌گذاشتند و برخورد نرم و ملایم می‌کردند و از درگاه بشارت و تبشیر با مخاطب روبرو می‌شدند.
توجه به ضرورت مخاطب شناسی در تبلیغ دین توسط اهل بیت (ع)
وی افزود: همچنین در خصوص برخورد خود حضرت امیر (ع) با مسلمین، روایاتی داریم که می‌توانیم قواعد کلی تبلیغ را از آنها استخراج کنیم. «روزی حضرت در جمع یاران می‌خواستند صحبت کنند، فرمودند کدامیک از شما در صفین بوده و کدامیک نبوده و جنگ صفین را درک نکردید؟ عده‌ای گفتند ما نبودیم، حضرت فرمودند دو گروه شوید، گروهی که در صفین حاضر بوده و گروه دیگری که در جنگ صفین حاضر نبودند و به این ترتیب حضرت برای هر گروه، متناسب با شرایط همان گروه سخنرانی فرمودند. این یکی از مصادیق مخاطب شناسی توسط امیرالمومنین (ع) بوده، ایشان ابتدا بر اساس مخاطب کسب اطلاعات می‌کند و سپس با توجه به اطلاعات موجود برای آن دسته از مخاطب، صحبت و تبلیغ می‌کند و این امر، از ضرورت مخاطب شناسی حکایت دارد.
صالح پرور در ادامه تصریح کرد: خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید که ما شیوه‌نامه و به نوعی پروتکل اصلی و اساسی تبلیغ دین را برای همه انبیا تعریف نمودیم، آنجا که در آیه شریفه سوره مبارکه ابراهیم می‌فرماید «وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا بِلِسَانِ قَوْمِهِ لِیُبَیِّنَ لَهُمْ»، که رهبر معظم انقلاب هم در دیدار اخیرشان با طلاب به همین مسئله اشاره کردند. بخشی از این فرمایش «لسان قومه»، مربوط به مسئله مخاطب شناسی می‌شود.
این مدرس حوزه در ادامه بیان کرد: ما در نگاهی جزئی‌تر به مسئله مخاطب شناسی بحث‌هایی را در مجموعه خودمان داشتیم و در بین طلبه‌ها، مؤلفه‌ها و الزامات مخاطب شناسی را از چند جهت تقسیم بندی و مورد بررسی قرار دادیم. یکی از این مؤلفه‌ها این است که ما از چه طرقی می‌توانیم مخاطب را بشناسیم، یعنی طرقی که می‌تواند شناخت ما را نسبت به مخاطب بیشتر کند، که نقطه‌زنی کنیم و تأثیر بیشتری بر مخاطب داشته باشیم. لذا باید پرسید اینها چیست؟ به نظر می‌رسد؛ به صورت کلی ۳ تعریف برای شناخت بهتر مخاطب وجود دارد، تا مبلغین بتوانند مخاطب را بهتر بشناسند و بجا و درست از مجموعه معارف دین، نیاز مخاطب را برطرف کرده و یا رشد بدهند و یا آسیب و ایرادی که دارد برطرف کنند و یا درمان کنند.
آموزش نخستین مؤلفه مخاطب‌شناسی
وی با اشاره به تأثیر مطالعه و آموزش بر مخاطب شناسی تصریح کرد: یکی از طرق مهم و فوق‌العاده مؤثر در افزایش شناخت مخاطب، آموزش و مطالعه است، در واقع استفاده از منابع کتابخانه‌ای و مطالعه در خصوص انواع مخاطب و کلاس‌های آموزشی در مسئله مخاطب‌شناسی که باید ترویج پیدا کند، گونه‌های مختلف مخاطب را به مبلغ معرفی می‌نماید که در این زمینه دوره‌ها و کتاب‌ها و سرفصل‌ها و کارگاه‌هایی برگزار شده است.
تجربه میدانی بر مخاطب شناسی مبلغین دینی مؤثر است
صالح پرور افزود: روش دیگری که شناخت مبلغ را نسبت به مخاطب زیاد می‌کند، تجربه میدانی است، به این معنی که یک مبلغ دین در صورتی که یک سال در مدرسه یا در دبیرستان، حضور میدانی پیدا می‌کند و کار تبلیغی انجام می‌دهد، در انتهای کار شناختی که نسبت به مخاطب دانش‌آموز و نوجوان پیدا می‌کند، بسیار متفاوت از ابتدای دوره است و چنانچه این رویه را تا ۵ سال ادامه دهد، قطعاً مخاطب شناس قهاری خواهد شد چراکه تجربه کسب کرده، همچنین شخصی که ۵ سال، ۱۰ سال در دانشگاه کار تبلیغی انجام می‌دهد، یا کسی که ۱۰ سال در زندان کار تبلیغی انجام می‌دهد، قطعاً شناختی که در ابتدای آن ۱۰ سال از زندانی‌ها، خلق و خوی، نیازها، رگ خواب و قلق تأثیرگذاری‌شان دارد، به دلیل چالش‌هایی که ممکن است پیش آمده باشد و یا کلنجار رفتن با مخاطب و احوالاتش بسیار رشد کرده، بنابراین تجربه در شناخت مخاطب مؤلفه بسیار مهمی است.
وی با بیان اینکه رعایت تقوا، سلامت نفس و پاکی از سوی مبلغ سومین مؤلفه تأثیر گذار در مخاطب‌شناسی است، عنوان کرد: هرچه ما تقوا را بیشتر رعایت کرده و خلوص بیشتری در کارمان برای خدا باشد، حکمت در بیان ما جاری می‌شود و متناسب با نیاز مخاطب صحبت می‌کنیم، کسی که خدا ترس و خداشناس و خودشناس باشد، طبیعتاً آدم‌شناس نیز خواهد شد و برخی اوقات این مؤلفه از آموزش و تجربه نیز مهم‌تر است. اینکه مبلغ، حکیم باشد و عملش خالصانه باشد، اهل تقوا و رعایت حدود و خط قرمزها باشد، انسان اهل و با سلامت نفسانی باشد، خداوند هم به مسیر او جهت می‌دهد و قطعاً کنش‌گری‌هایی که در تبلیغ دین دارد، به جان مخاطب اثر می‌کند.
انسان‌شناسی یکی از طرق شناخت مخاطب
صالح پرور در ادامه خاطرنشان کرد: مؤلفه‌های مؤثر در مخاطب شناسی را ذکر کردیم و دانستیم که از چه طریقی می‌توانیم مخاطب را بشناسیم و مؤثر باشیم، اما اگر کسی بخواهد در مورد اول و بحث مطالعه و آموزش، آموزش ببیند باید بداند که در سرفصل مخاطب شناسی باید به ۳ حوزه بپردازیم، حوزه اول انسان شناسی است، جنس مخاطب ما انسان است و شناخت وی برای مبلغ بسیار مهم است، بنابراین ضرورت دارد که مبلغ به انسان شناسی بپردازد. در واقع جای تعجب دارد که مبلغی که مخاطب‌شناسی کار کرده و با انسان سر و کار دارد، انسان را نشناسد، بسیار تعجب برانگیز است که کسی که در وادی تبلیغ با موضوع انسان کار می‌کند، اما هیچ شناختی از ساحت‌های وجودی انسان، خلق و خوی او، فرایند تأثیرگذاری روی او و… ندارد.
وی با اشاره به اندیشه‌های علامه طباطبایی و آیت‌الله مصباح در این خصوص گفت: اگر کسی بخواهد در این زمینه فعالیت کند، از منابع موجود از جمله اندیشه‌های بلند علامه طباطبایی و آیت الله مصباح می‌تواند بهره‌مند شود، این دو منبع گران‌بها، جهت انسان شناسی و مخاطب‌شناسی هستند.
صالح پرور افزود: یک نوع دیگری از مخاطب شناسی وجود دارد که کاربردی‌تر و به مرحله عملیاتی و تبلیغی ما نزدیک‌تر است و آن مخاطب شناسی روان‌شناسانه است که موضوع اصلی آن انسان نیست و از ۳ حیث مخاطب را بررسی می‌کند؛ مخاطب‌شناسی روانشناختی، مخاطب‌شناسی جامعه‌شناختی و مخاطب‌شناسی مردم‌شناختی که هر یک از این مباحث، یک جلسه آموزشی مفصل و یک کارگاه می‌طلبد.
مخاطب‌شناسی روان شناختی
وی عنوان کرد: مخاطب‌شناسی روانشناختی به روان‌شناسی رشد مخاطب می‌پردازد و بررسی می‌کند که سنین مختلف نوجوانی، جوانی، میان‌سالی و پیری هرکدام چه ویژگی‌ها و چه نیازهایی دارند، از دین چه می‌خواهند و دنیای اطرافشان چگونه است؟ مشکلات، چالش‌ها، مسائل و دنیای پیرامونشان و عالم اطرافشان چطور هست؟ و ما برای حل این مسائل و پاسخگویی به نیازهای او، از دین باید چه بگوییم؟ اگر مبلغی این کار را انجام دهد و از لحاظ روانشناختی مخاطب را تفکیک کند و بر اساس ردیف سنی او کار کند، بسیار در تبلیغ مؤثر خواهد بود.
جامعه شناختی در مخاطب شناسی
مدیر مؤسسه امیر بیان در ادامه گفت: حال با توجه به اینکه همزمان همین فرد نوجوان، جوان و یا پیر به مخاطب‌شناسی جامعه‌شناختی نیز نیاز دارد، به این معنی که باید به صنف و قشر مخاطب هم توجه کنیم، اینکه فرد، سرباز، نظامی، دانشجو، هیئتی، اداری، کارگر، بازاری، فرهنگی و یا… است؛ و اینکه در چه صنف یا گروهی جای دارد، حائز اهمیت است. ما حدود ۲۰ صنف مختلف در جامعه داریم که هریک از این اصناف، ویژگی‌ها، حاجت‌ها و دنیای پیرامون و مسائل خاصی دارند.
باید به سمت این برویم که مخاطب‌شناسی را در مرحله آموزش به حد ۱۰۰ درصد برسانیم، حالا اینکه این آموزش چقدر رعایت می‌شود، در خوشبینانه‌ترین حالت اگر فرض کنیم ۵۰ هزار مبلغ در کشور داشته باشیم، می‌توانیم ادعا کنیم ۱۰ درصد از آنان بر اساس آموزش عمل می‌کنند.
وی افزود: نوع دیگر مخاطب‌شناسی، مخاطب‌شناسی مردم‌شناختی است. یعنی در نوجوانی که دانشجو است، اینها در هم ضرب می‌شوند و حالت‌های مختلف خروجی را ایجاد می‌کنند. اینکه فرد متعلق به چه اقلیم و جغرافیایی است، آیا شهری است یا روستایی، در کدام قسمت شهر زندگی می‌کند و.... با هم متفاوت است، ما یک فرمول و نظام سوالات چهارده‌گانه داریم که هرکسی و هر مبلغی که قرار است به جلسه‌ای اعزام شود، قبل از زمان اعزام، باید به این سوالات با کمک بومیان آن منطقه پاسخ داده باشد تا بتواند شناخت مؤثرتری به دست بیاورد. بنابراین ما به مخاطب در آن واحد از ۳ منظر توجه می‌کنیم و او را مورد مطالعه قرار می‌دهیم.
صالح پرور افزود: خروجی این مطالعه ویژگی‌هایی را از یک طیف مخاطب به ما ارائه می‌دهد که شناخت ما را نسبت به آن مخاطب بالا برده و در نتیجه ما می‌دانیم که به عنوان مثال در ایام فاطمیه در هیئتی در کرج که مخاطبین آن جوانان ۲۰ تا ۴۰ ساله هستند، از دین چه باید بگوییم. بنابراین مبلغ باید قبل از حضور در جایی برای تبلیغ دین، این اطلاعات را جمع‌آوری کرده و بر اساس آن سخنرانی خود را طراحی کند.
تیپ و گونه شناسی مخاطب
وی گفت: نوع دیگر مخاطب شناسی که از دو نوع دیگر، میدانی‌تر، کاربردی‌تر و جدی‌تر است و البته متأسفانه خوب روی آن کار نشده، مسئله تیپ‌شناسی است. ما تیپ افراد را هم باید بشناسیم، البته منظور از تیپ، ظاهر و لباس افراد نیست، بلکه منظور گونه رفتاری و انواع شخصیت‌هایی است که در جامعه وجود دارند؛ اینجا منظور رفتار، کردار، پوشش، حال و هوا و سبک زندگی افراد است. متأسفانه به این مسئله کم پرداخته شده و دوره‌هایی هم هست که به صورت محدود برگزار شده و دوستان ما روی آن کار کردند.
این استاد حوزه و دانشگاه خاطرنشان کرد: ما اگر بتوانیم روی تیپ‌شناسی کار کنیم، یعنی انسان‌شناسی را بدانیم، انواع گونه‌های مخاطب را هم بشناسیم و برسیم به تیپ‌شناسی، آن زمان نقطه‌زنی ما و تأثیر ما در فضای تبلیغ افزایش می‌یابد.
حدود ۳۰ درصد از مبلغین ما با اصول مخاطب‌شناسی آشنا هستند
وی در پاسخ به اینکه چند درصد از مبلغین مخاطب‌شناسانه عمل می‌کنند، عنوان کرد: پاسخ به این سوال، آسان نیست اما در طول ۱۰ سالی که ما با طلاب ارتباط داریم و به آموزش این مباحث می‌پردازیم، شاید بتوانیم ادعا کنیم که حدود ۱۰ هزار طلبه را تحت آموزش قرار دادیم و این رقم نسبتاً مناسبی است. شاید بتوان گفت ۲۵ درصد از مبلغین هم از طرق دیگر تحت آموزش مخاطب‌شناسی قرار گرفتند و در مجموع ۳۰ درصد از مبلغین ما با مخاطب شناسی آشنا هستند.
صالح پرور در ادامه بیان کرد: ما برای اینکه در بحث تبلیغ جهش و پیشرفت کنیم، باید با برنامه‌ریزی در فضای کلان یا خرد مدیریت تبلیغ، به سمت این برویم که مخاطب‌شناسی را در مرحله آموزش به حد ۱۰۰ درصد برسانیم. حالا اینکه این آموزش چقدر رعایت می‌شود، در خوشبینانه‌ترین حالت اگر فرض کنیم ۵۰ هزار مبلغ در کشور داشته باشیم، می‌توانیم ادعا کنیم ۱۰ درصد از آنان بر اساس آموزش عمل می‌کنند، یعنی حدود ۵ هزار نفر از مبلغین با اصول مخاطب‌شناسی کار تبلیغی می‌کنند؛ و البته کیفیت عملکرد آنان هم مورد تشکیک است.
لزوم ورود حوزه‌های علمیه به بحث مخاطب شناسی
وی با مخاطب قرار دادن حوزه‌های علمیه در خصوص توجه به مخاطب‌شناسی در عرصه تبلیغ عنوان کرد: با توجه به دیدار اخیر حضرت آقا با طلاب و مخاطب قراردادن مدیریت کلان و تمام آحاد حوزه علمیه و نیز تمام دستگاه‌های فعال در حوزه، توسط ایشان، و تاکیدشان بر اولویت قرار گرفتن تبلیغ، این نکته حائز اهمیت است که حوزه باید وارد عرصه مخاطب‌شناسی شود. ما توقع داریم که حوزه علمیه، کار جدی و پرحجم نسبت به مسئله مخاطب‌شناسی داشته باشد.
این استاد حوزه تصریح کرد: به عنوان مثال، اکنون که در ایام محرم هستیم، دستگاه حوزه علمیه بالغ بر ۱۰ هزار طلبه را به عنوان مبلغ به سراسر کشور اعزام می‌کند، و این یعنی نیروی انسانی بی‌نظیر از جهت تعداد و البته رایگان در کل کشور، که کافی است هر یک آنها، از مخاطب کف میدان در یک شهر یا روستا، اطلاعاتی را در سامانه و یا سیستم حوزه علمیه منتقل کند و از این طریق شناخت فوق‌العاده‌ای را نسبت به مخاطب ایجاد کند.
وی افزود: البته دستگاه‌های حکومتی، از طریق نظرسنجی فعالیت‌هایی را در این زمینه انجام داده‌اند، اما چرا حوزه نباید با آنها پیوند بخورد. اطلاعات را می‌توان محله به محله دریافت و آنالیز کرد و در اختیار مبلغین قرار داد. اگر چنین کاری در حوزه انجام شود، آسیبهای اجتماعی به خوبی شناسایی می‌شود، بزه‌ها، جرم‌ها و همچنین ظرفیت‌ها و استعدادهای هر منطقه از کشور به خوبی شناسایی و مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد. البته حتی اگر ۱۰ درصد این اطلاعات هم در اختیار مبلغین قرار بگیرد، شاهکار است و این اقدام رسمی حوزه را می‌طلبد.