خبرگزاری مهر، گروه استانها: نرخ بیکاری استان از ۷.۸ درصد در بهار سال گذشته به ۵.۸ درصد در بهار امسال کاهش یافته و خراسان جنوبی در این زمینه بعد از استان زنجان در رتبه دوم کشور قرار گرفت، اما آیا با وجود تمام پتانسیل‌های بالقوه در استان، به ویژه قابلیت‌های معدنی عدد ۵.۸ درصد راضی کننده است؟ و از همه مهمتر چرا در هر خانه‌ای می‌توان یک تحصیلکرده بیکار را مشاهده کرد؟ آیا این آمار واقعی است؟
این آماری است که توسط درگاه ملی آمار ایران گزارش شده است، همچنین نرخ مشارکت اقتصادی استان از ۳۹.۴ درصد در بهار سال گذشته به ۴۰.۱ درصد در سال جاری افزایش یافته است.
در این میان بخش قابل توجهی از افزایش نرخ اشتغال توسط دولت از مسیر مشاغل بسیار کوچک ایجاد شده که نیازمند سرمایه‌گذاری بسیار کمتر است. به همان میزان ارزش افزوده ایجاد شده در اقتصاد و رشد اقتصادی ناشی از اشتغال از این مدل، بسیار کمتر از رشد صنعتی است. در این خصوص محمود کریمی بیرانود (معاون اشتغال و توسعه کارآفرینی وزارت کار، تعاون و رفاه اجتماعی) بارها بر این نکته تاکید کرده است که افزایش نرخ اشتغال و کاهش نرخ بیکاری در دولت کنونی تا حد قابل توجهی محصول گسترش مشاغل خانگی است که بیشتر سوژه‌های آنان زنان و دختران (به ویژه زنان بدسرپرست و زنان سرپرست خانوار) است.
این آمار بر اساس گزارش مدیرکل تعاون، کار و رفاه اجتماعی خراسان جنوبی در اواخر اسفند ماه سال گذشته این طور بود که هزار و ۳۲۴ مجوز مشاغل خانگی در این استان صادر شده که سه هزار و ۴۷۶ فرصت شغلی را ایجاد کرده است.
اشتغال غیر بومی‌ها در استان معدنی
یکی از مهمترین پتانسیل‌های خراسان جنوبی برای اشتغالزایی حوزه معدن است، این استان با دارا بودن ۶۹۸ معدن مختلف با ذخیره قطعی حدود هفت میلیارد تُن و اشتغال بیش از ۱۳ هزار نفر یکی از پنج استان معدنی کشور محسوب می‌شود. اما نکته قابل تأمل در این زمینه حضور افراد غیر بومی در اشتغال معدنی است.
امروز در تعداد زیادی از معادن فعال و مهم استان به جای نیروی کار بومی، نیروی کار غیر بومی و حتی مالکان معادن غیر بومی را می‌توان مشاهده کرد و می‌توان گفت امروز بیشتر روستائیانی که به دلیل خشکسالی کار و زندگی‌شان را در روستا رها کرده‌اند، به حاشیه شهرها کوچ کرده و بیکار مانده‌اند. اما چرا؟
بی تفاوتی سرمایه گذاران استانی به سرمایه‌های استان
رئیس کمیسیون معدن اتاق بازرگانی خراسان جنوبی در پاسخ به این سوال که چرا بیشتر افراد غیر بومی در معادن استان مشغول به کار هستند به خبرنگار مهر می‌گوید: من با این سوال مخالفم چراکه ما همه یک ملت هستیم و هر فردی از هر جای ایران حق دارد در کاری که می‌تواند و می‌خواهد انجام دهد، در هر نقطه‌ای از ایران شرکت کند.
احمد پروین ادامه می‌دهد: البته من نیز به عنوان شهروند استان خراسان جنوبی ترجیح می‌دهم در حوزه معدن، سرمایه‌گذاران بومی وارد میدان شوند و البته این سوال مسئولان معدنی از سرمایه گذاران استان است که سرمایه شما کجاست؟
چرا وقتی یک صندوق مالی برشکست می‌شود انبوهی از سرمایه‌گذاران خراسان جنوبی در این ماجرا هستند و متضرر می‌شوند این سرمایه چرا در تولید نمی‌آید؟ البته بنده به وجود برخی مشکلات اذعان دارم اما به هر حال اینکه سرمایه‌گذاران داخلی این قدر به داشته‌های استان بی تفاوت باشند، کمی جای تأمل دارد. چرا که می‌دانیم خراسان جنوبی سرمایه‌داران زیادی دارد که یا ثروتشان خارج از استان سرمایه‌گذاری شده یا در بانک‌ها نگهداری می‌شود و یا در املاک ذخیره شده است.
نبود نیروی کار ماهر
رئیس کمیسیون معدن اتاق بازرگانی خراسان جنوبی درباره نیروی انسانی شاغل در معدن نیز به موضوع مهم نبود نیروی ماهر انسانی اشاره کرده و می‌گوید: هم اکنون ۱۰ نفر مسئول کارگاه حرفهای معدن نیاز داریم، اما در استان چنین نیرویی نیست. در حالی که در نظام مهندسی معدن استان حدود هزار و ۱۰۰ نفر عضو داریم. خیلی بیشتر از این تعداد فارغ التحصیل رشته معدن و زمین‌شناسی داریم. چرا نباید در استان ۱۰ نفر مسئول کارگاه حرفهای داشته باشیم؟ در حالی که برای این شغل حقوق‌های خوب و امکانات خوبی در استان ارائه می‌شود.
پروین با اشاره به اینکه ما حتی امروز برای کارگر ساده نیز در استان مشکل داریم، ادامه می‌دهد: ریشه یابی نبود چنین نیروهای ماهری در استان با وجود دانشگاه‌های مناسب و حتی نبود کارگر ساده باید به طور ویژه‌ای بررسی شود.
وی ادامه می‌دهد: معدن‌دار نمی‌تواند منتظر بماند و از داخل استان نیرو جذب کند، این انتظار را نباید از معدن‌دار داشته باشیم که صبر کند تا نیروی بومی پیدا شود. این ریسک را هیچ معدن‌داری نمی‌پذیرد و حق هم دارد. معتقدم با توجه به پتانسیل‌های معدنی استان ما می‌توانیم یک استان مهاجر پذیر در بخش اشتغال باشیم.
وی در مورد اینکه به طور حتم اگر زنجیره‌های تولید افزایش یابد یعنی صنایع پایین دست معادن رونق بگیرد نیروهای بومی بیشتری مشغول به کار خواهند شد می‌گوید: به طور حتم همین طور است، هر چقدر حلقه‌های ارزش افزوده بیشتر باشد و صنایع پایین دستی توسعه یافته‌تر باشند به طور قطع ارزش افزوده بیشتری نصیب استان خواهد شد اما سوال اینجاست که آیا آمادگی این موضوع را داریم؟
زیرساخت ناقص و انتظار کامل
احمد پروین با اشاره به زیرساخت‌های مختلف استان از برق، گاز و راه دسترسی گرفته تا منابع آبی استان می‌پرسد آیا این نیازمندی‌ها پاسخ گوی ایجاد صنایع پایین دستی است؟ ما در زیرساخت‌ها تا حد زیادی چالش داریم. تا جایی که نمی‌توانیم برای سرمایه‌گذار یک شرایط مطلوب نمایش دهیم.
وی اضافه می‌کند: با این شرایط نمی‌توانیم دست روی دست بگذاریم و معادنمان را غیر فعال نگه داریم، این اصطلاح خام فروشی گاهی چماقی ست بر سر معادن، چرا که در جای خوبی استفاده نمی‌شود چون ما باید برخی از محصولات معدنی را بدون فراوری صادر کنیم. این یک باید تجاری است.
امید به ساخت و ساز در ایجاد اشتغال
پروژه‌های مسکن مهر و ساخت و سازها یکی دیگر از نقاط قوتی بود که احساس می‌شد می‌تواند نرخ بیکاری را کاهش دهد که البته یک انبوه ساز در استان همین کاهش دو درصدی بیکاری را مربوط به رشد ساخت و ساز در خراسان جنوبی در بهار امسال عنوان می‌کند.
محمد خوشنام در گفتگو با مهر با اشاره به اینکه نیروی بومی استان به لحاظ توان بدنی در انجام برخی کارها مانند آرماتور بندی و قالب بندی کم می‌آورد و از همه مهمتر آن مهارت لازم و کافی را ندارد می‌گوید: به دلیل نبود نیروی ماهر در استان بیشتر انبوه سازان برای سرعت بخشیدن به کار مجبورند از خارج استان، نیرو وارد کنند.
وی با اشاره به اینکه نیروی بومی حتی در بیشتر مواقع حاضر به اضافه کاری نیست ادامه می‌دهد: یک پیمانکار وقتی می‌تواند از آذربایجان نیروی آرماتور بند و قالب بند بیاورد که او با خودش کارگرانی ماهر دارد و چون از خانواده شأن دورند حاضر می‌شوند اضافه کار هم انجام دهند تا هر چه زودتر حقوقشان را بگیرند و بروند.
اشتغال در حوزه دامداری و کشاورزی
روزگاری نه چندان دور خراسان جنوبی در حوزه دامداری و کشاورزی حرفهای خوبی برای گفتن داشت، از پرورش دام‌های سبک و سنگین که چه در تولید شیر و چه گوشت در بحث‌های کیفیت حرفی برای گفتن داشت. هنوز خیلی‌ها نمی‌دانند این استان نه فقط تولید کننده زرشک و زعفران بلکه تولید کننده پسته مرغوب و زیتون عالی است.
نماینده کشاورزان و دامداران استان در اتاق اصناف کشور با اشاره به راهکارهایی برای فرار از چالش‌های خشکسالی می‌گوید: قبل از ما کشورهای زیادی تجربه خشکسالی را کسب کردند، اما ما حاضر نیستیم از این تجربه‌ها به خوبی بهره برداری کنیم.
مسعودرضا بندگی اضافه می‌کند: در استان تفکری نهادینه شده است که چون آب نداریم کشاورزی و دامداری باید تعطیل شود و این همان تیر زهرآلودی است که در قلب کشاورزان و دامداران فرو می‌رود و آنها را ناامید از ادامه کار مجبور به تعطیلی کشاورزی و دامداری بی هدف و روانه حاشیه شهرها می‌کند.
وی اذعان دارد: بیشتر ساکنان این استان به کشاورزی و دامداری مشغول بوده اند و آنهایی که تحصیل را بر ادامه کار در زمین کشاورزی ترجیح داده‌اند به شغل‌های اداری یا بازاری روی آورده اند. اما امروز با نوسانات بی شمار در بازار و تورم افسار گسیخته بیشتر آنهایی که خیال می‌کردند با تعطیلی کشاورزی و دامداری و فعالیت در بازار آزاد می‌توانند شغلی ثابت داشته باشند نیز به بحران رسیده اند.
وی با اعلام اینکه نمی‌توان با محدود کردن کشاورزی و دامداری کمبود آب را مهار کرده و اشتغال پایدار در بخش‌های دیگر ایجاد کرد، می‌گوید: در واقع باید تاکید کنم تعطیلی این حوزه جز وابستگی به کشورهای دیگر، بیکاری بیشتر و فقر بیشتر پیامد دیگری نخواهد داشت.
وی با اشاره به کشاورزان برتر استان در سطح کشور این نکته را یادآور شد که برای تمام چالش‌های این بخش که روز به روز به تعداد بیکارانش افزوده می‌شود راهکارهای عملیاتی توسط نخبگان ارائه شده اما گوش شنوایی نیست.
تأثیر صنایع تبدیلی در اشتغال
به هر حال نبود صنایع تبدیلی در استان در مقابل میزان معادن و همچنین دیگر پتانسیل‌های ویژه نظیر گیاهان دارویی یک چالش اساسی برای اشتغالزایی خراسان جنوبی محسوب می‌شود.
یک پژوهشگر اقتصادی درباره اهمیت صنایع تبدیلی برای ایجاد اشتغال می‌گوید: صنایع تبدیلی از میزان بیکاری‌های دائمی و فصلی در مناطق روستایی کم کرده و زمینه مناسب جهت توسعه بخش کشاورزی را فراهم می‌کند و به افزایش تولیدات، بهره‌وری، ایجاد فرصت‌های شغلی، تأمین نیازهای اساسی، پیوند با دیگر بخش‌های اقتصادی و کاهش نابرابری‌های منطقه‌ای منجر می‌شود.
مهدیه ضیائیان ادامه می‌دهد: در استان خراسان جنوبی کشاورزان زیادی با تولید زعفران و عناب و زرشک و داروهای گیاهی و … بسیار موفق عمل کردن ولی عدم توسعه صنایع تبدیلی و تکمیلی در این استان در بخش کشاورزی سبب شده تا کشاورزان منطقه همچنان در آستانه راه بمانند.
به گفته وی خشکسالی و کمبود ذخایر آبی؛ فرسودگی ماشین آلات؛ عدم برندسازی محصولات؛ نبود نیروی کار متخصص در این بخش از موانع رونق بخش کشاورزی در استان خراسان جنوبی محسوب می‌شود.
وی با توجه به هم مرز بودن استان با کشورهایی مانند افغانستان و پاکستان می‌افزاید: باید با توجه جدی به صنایع تبدیلی و فرآوری، ارزش افزوده را در تولید محصولات کشاورزی افزایش دهیم که این امر هم افزایی همه مدیران و تلاش سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان را می‌طلبد.
ضیائیان ادامه داد: همچنین ارتقا ارزش تولید ناخالص استان و رونق ارزش افزوده بخش کشاورزی از اهمیت خاصی برخوردار است که باید به آن رسیدگی شود.
وی معتقد است بدون تردید ایجاد صنایع تبدیلی یکی از سودمندترین ارتباطات بین دو بخش صنعت و کشاورزی استان خراسان جنوبی است.
این پژوهشگر اقتصادی می‌گوید این صنایع از میزان بیکاری‌های دائمی و فصلی در مناطق روستایی استان می کاهد و همچنین زمینه مناسب جهت توسعه بخش کشاورزی را فراهم می‌کند و به افزایش تولیدات، بهره وری، ایجاد فرصت‌های شغلی، تأمین نیازهای اساسی، پیوند با دیگر بخش‌های اقتصادی و کاهش نابرابری‌های استان منجر خواهد شد.
پایان خام فروشی
وی همچنین معتقد است برای توسعه و رفع محرومیت‌های اقتصادی و رشد اشتغال در استان خراسان جنوبی باید نهضت مبارزه با خام‌فروشی در این استان راه‌اندازی شود، و تحقق این مسئله همت بالا و تلاش و پشتکار مدیران و حمایت دستگاه‌های اجرایی از سرمایه‌گذاران را می‌طلبد.
ضیائیان بر اساس تعاریف جدید توسعه، ادامه می‌دهد: خراسان جنوبی منطقه‌ای محروم و کمتر توسعه یافته نامیده می‌شود که منابع و ظرفیت‌های خود را خام می‌فروشد و به صنایع تبدیلی توجهی چندانی ندارد از این رو برای توسعه استان خراسان جنوبی، راه‌اندازی صنایع تبدیلی و جلوگیری از خام‌فروشی بهترین راهکار عملیاتی به‌شمار می‌رود.
وی اضافه می‌کند: خراسان جنوبی دارای سرمایه انسانی ارزشمند و هوشمندی است که یکی از مهمترین استعدادها و پتانسیل‌های این استان و منطقه محسوب می‌شود؛ این سرمایه بزرگ انسانی باید با ایده‌پردازی و خلاقیت در خدمت نهضت مبارزه با خام‌فروشی قرار گیرد.
با این اوصاف باید دید راستی آزمایی آمار اشتغال باز هم عدد کاهشی را در نرخ بیکاری استان نشان خواهد داد؟