خبرگزاری مهر، گروه استانها: شهرستان دشتستان به مرکزیت شهر برازجان قدمتی چند هزار ساله دارد این منطقه از دوران باستان موردتوجه بوده و با توجه به کاوش‌های متعددی که در این منطقه انجام شده حداقل قدمت آن را به دوره عیلامی و در ادامه تمدن هخامنشیان منتسب می‌دانند.
«کاروانسرای مشیرالملک» در پس‌کرانه خلیج‌فارس و در شهر برازجان واقع شده است. این بنا یکی از آثار تاریخی و همین‌طور یکی از جاذبه‌های گردشگری استان بوشهر و شهرستان دشتستان است که هرچند شاید عمر زیادی نداشته باشد؛ اما روایت‌ها و داستان‌های زیادی را در دل خود دارد و روزگار پر فراز و نشیبی را پشت سر گذاشته است.
بنای این کاروانسرا در دوره قاجاریه و در سال ۱۲۵۰ خورشیدی به دستور «حاج میرزا ابوالحسن خان مشیرالملک» و توسط «حاج‌محمد رحیم شیرازی» معمار آثاری چون پل مشیر و کاروانسرای دالکی احداث شده است. این کاروانسرا استراحتگاهی برای مسافران و تجّاری بود که در مسیر بوشهر به شیراز در رفت‌وآمد بودند. این بنا در سال ۱۳۶۲ خورشیدی در فهرست آثار ملی به شماره ۱۶۳۸ به ثبت رسیده است.
کاروانسرای مشیرالملک مانند اغلب کاروانسراهای ایران چهار ایوانی است و به لحاظ معماری در جنوب ایران بی‌نظیر است. عمده مصالح تشکیل‌دهنده این بنا سنگ، گچ و ساروج است، و در کف و دیواره‌های آن از تخته‌سنگ‌های بزرگ و کوچک تراشیده استفاده شده است.
این بنا در زمینی در حدود هفت هزار مترمربع و زیربنایی به ابعاد چهار هزار و ۲۰۰ مترمربع احداث شده است. بام کاروانسرا هم مانند کف و دیواره‌ها با سنگ‌های تراشیده‌شده به طرز بسیار زیبایی مفروش شده است. به هنگام بارندگی آب باران به‌وسیله ناودان‌های سنگی (که به طرز جالبی تعبیه شده‌اند) به بیرون از کاروانسرا هدایت می‌شود.
شاه‌نشین، در طبقه دوم کاروانسرا وجود دارد. در جلوی شاه‌نشین یک تارمۀ نسبتاً وسیع وجود دارد که بر شهر مسلط است و در دو طرف این شاه‌نشین راه‌پله‌هایی وجود دارد که پشت‌بام کاروانسرا را به محوطه دیگری که به نظر می‌رسد اندرونی کاروانسرا باشد وصل می‌کند.
این بنا دارای چهار برج دیدبانی است که برای مقابله با دشمنان و تهدیدها ساخته شده است که ارتفاع هر کدام از این برج‌ها بیش از ۱۲ متر است. کاروانسرای مشیرالملک حدود ۶۸ باب اتاق و حجره را در دل خود جای‌داده است.
بسیاری از مورخان و سیاحان از جمله «میرزاحسن حسینی فسایی» در کتاب «فارس‌نامه ناصری» و همچنین مرحوم «فرصت‌الدوله شیرازی» و «حاج سیاح» از شکوه و عظمت این بنا سخن به میان آورده‌اند. «لرد کرزن» سیاستمدار و ایران‌شناس انگلیسی که زمانی سراسر ایران را درنوردیده و بنا به گفته خود ایشان اغلب کاروانسراهای ایران را از نزدیک تماشا کرده بود، درباره استواری و شکوه کاروانسرای مشیرالملک چنین می‌نویسد: «در میان همه آنهایی که من دیده بودم این کاروانسرا بهتر ساخته شده بود و بهتر هم مانده بود.»
در جنگ جهانی اول و پس از سقوط برازجان به دست قوای انگلیسی کاروانسرای برازجان به محل استقرار نظامیان انگلیسی تبدیل شد. پس از پایان جنگ و گسترش شهر و آغاز حکومت پهلوی اول این بنا محل استقرار اداراتی چون دخانیات جنوب، شهربانی و مالیه شد. اما این بنا شهرت خود را مدیون سال‌های پایانی حکومت خاندان پهلوی است.
زمانی که به علت بدی آب هوای جنوب کشور و این منطقه در فصل تابستان، برازجان به تبعیدگاه و این بنا به زندان تبدیل شد، بسیاری از چهره‌های سیاسی معاصر کشور در این بنا که در آن دوران نامش به «دژ برازجان» تغییر پیدا کرده بود دوران تبعید خود را سپری می‌کردند پس این بنا در اواخر دوره پهلوی دوم به‌عنوان زندان مورد استفاده قرار می‌گرفته و تا سال‌ها بعد از انقلاب هم ادامه پیدا کرد.
در سال ۱۳۷۷ زندان از دژ، به محلی جدید در خارج از شهر برازجان منتقل شد تا کاروانسرای مشیرالملک نفسی تازه کند و احیا و مرمت شود.
این بنا در سال‌های اخیر هم توسط اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان مرمت شده و توسط کارشناسان یونسکو مورد بازدید قرار گرفته که به همراه ۵۳ کاروانسرای دیگر در اقصی‌نقاط کشور که با قدمت‌های متفاوت وجود دارند، در قالب یک پرونده به نام «کاروانسرای ایرانی»، به‌عنوان میراث جهانی یونسکو در تاریخ ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ مصادف با ۱۷ سپتامبر ۲۰۲۳ در چهل و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو که در ریاض عربستان سعودی برگزار شد به ثبت رسیدند و «کاروانسرای مشیرالملک» برازجان نخستین اثر ثبت جهانی در استان بوشهر رو به نام خودش اختصاص داد.
ثبت کاروانسرای مشیرالملک افتخاری برای شهرستان است
رئیس مجمع نمایندگان استان بوشهر در مجلس شورای اسلامی در گفت‌وگو با خبرنگار مهر اظهار داشت: دشتستان دارای تاریخی بزرگ و پرافتخار است و آثار تاریخی مهمی در این شهرستان وجود دارد که ثبت آنها اهمیت فراوانی دارد.
ابراهیم رضایی با اشاره به موافقت شورای جهانی یونسکو با ثبت جهانی کاروانسرای «مشیرالملک» برازجان بیان کرد: اجلاسیه شورای یونسکو در ریاض عربستان برگزار و با ثبت جهانی کاروانسرای «مشیرالملک» برازجان موافقت شد.
نماینده دشتستان در مجلس شورای اسلامی افزود: «کاروانسرای مشیر الملک» برازجان به عنوان اولین اثر جهانی استان بوشهر مورد موافقت شورای جهانی یونسکو قرار گرفته که از همه کسانی که در این زمینه تلاش کردند تشکر می‌کنم.
مشیرالملک اولین اثر جهانی استان بوشهر
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان بوشهر نیز گفت: آثار و ابنیه‌های تاریخی در کنار میراث‌های ناملموس فرهنگی بیانگر تاریخ، تمدن، فرهنگ و رسوم یک قوم و ملت است.
اسماعیل سجادی منش اضافه کرد: حفاظت و معرفی آثار تاریخی، نگهبانی از فرهنگ و تمدن گذشتگان و نیاکان است و معرفی این آثار می‌تواند گواه روشنی بر تمدن کهن و فرهنگ غنی یک ملت باشد.
وی با اشاره به ثبت کاروانسرای مشیرالملک برازجان در چهل و پنجمین نشست کمیته میراث جهانی در شهر ریاض عربستان خاطرنشان کرد: کاروانسرای مشیرالملک برازجان به عنوان نخستین اثر میراث جهانی استان بوشهر ثبت شده است.
لزوم حفظ و مرمت این بنای ارزشمند
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان بوشهر افزود: قطعاً این اقدام مهم در تاریخ ثبت خواهد شد و برای شهرت و معرفی اصالت و فرهنگ استان بوشهر و شهرستان دشتستان در کشور و جهان و جذب گردشگر، ایجاد و رونق اشتغال نقش بسزایی خواهد داشت.
وی خاطرنشان کرد: در این شرایط بار مسئولیت ما و مدیران شهرستان دشتستان و شورا و شهرداری برازجان برای حفظ و مرمت این بنای ارزشمند دوچندان شده است و قطعاً تلاش‌های ما در این زمینه ادامه‌دار خواهد بود.
سجادی منش بیان کرد: با توجه به غنای تاریخی و فرهنگی استان، تمام ظرفیت‌های موجود را به کار خواهیم گرفت تا دیگر مواریث‌فرهنگی همچون بندر تاریخی سیراف، بافت تاریخی بوشهر، کاخ‌های هخامنشی دشتستان و دیگر نقاط مستعد تاریخی استان را در فهرست آثار جهانی به لطف الهی به ثبت برسانیم.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان بوشهر اضافه کرد: تا قبل از این، استان بوشهر فاقد اثر ثبت جهانی بود.