خبرگزاری مهر؛ گروه استانها - مهدی بخشی سورکی: در جریان برگزاری اجلاس میراث جهانی یونسکو که روزهای پایانی شهریورماه امسال در عربستان سعودی برگزار شد، پرونده ۵۶ کاروانسرای ایرانی از ۲۴ استان کشورمان ارائه شده بود که در نهایت ۵۴ کاروانسرای ایران عنوان جهانی گرفتند که در این بین نام کاروانسرای دیر گچین قم نیز به چشم می‌خورد.
هشتاد کیلومتری حاشیه شمالی کویر قم در دل شن‌های روان این منطقه، بنایی عظیم و مستحکم با برج و باروهای استوار، چشم هر رهگذری را به خود خیره می‌کند.
این بنای سالخورده، کاروانسرای دیر گچین نام دارد که روزگاری در دوره ساسانی ایستاده و استوار با آن ساختار معماری بی بدلیلش مادر کاروانسراهای ایران نام گرفته که حکایت از قدمت، وسعت، نوع ساخت و کاربری‌های بسیار آن دارد.
در کاوش‌هایی صورت گرفته باستان‌شناسان، با بررسی مصالح به کار رفته در آن پی بردند که این کاروانسرا به دوره ساسانی تعلق دارد، ولی بعدها در دوران سلجوقی و صفوی تعمیرات و تغییرات اساسی در آن صورت گرفته و در دوره قاجار قسمت‌هایی نیز به آن ملحق شده است.
پررونق‌ترین کاروانسراهای عصر ساسانی
سابقه تاریخی دیرگچین را اگر در کتاب‌های تاریخی جستجو کنیم، به متونی می‌رسیم که عمر این بنا را به هزار و ۷۵۰ سال قبل و به دوران اردشیر ساسانی نسبت می‌دهند و آن را یکی از پررونق‌ترین کاروانسراهای عصر می‌دانند.
دیرگچین بر سر شاهراه ارتباطی جنوب شرق به غرب و در مسیر قم به ری قرار دارد، مسیری که در گذشته یکی از پر رفت و آمدترین و کلیدی‌ترین مسیرهای کشور به شمار می‌رفت.
اهمیت این کاروانسرا در دوره سلجوقیان با رونق گرفتن مسیر ساوه و قم به ورامین باز هم بیشتر شد و کاروانسراهای دیگری به نام‌های قلعه سنگی محمدآباد کاج و قلعه گلی در نزدیکی آن ساخته شدند تا این مسیر پر رونق هر چه بیشتر آباد شود.
مورخین در آثار تاریخی به گوشه‌ای از کارکردهای این کاروانسرا اشاره کرده‌اند و بر اساس این نوشته‌ها به نظر می‌رسد که دیرگچین در گذشته مقر نیروهای سلطنتی، ایستگاه میان راهی بوده است.
مساحت کاروانسرای دیر گچین به ۱۹ هکتار می‌رسد
اگر گذارتان به کارونسرای دیر گچین بیفتد، می‌توانید چهار برج قطور را در اطراف این کاروانسرا ببینید که ارتفاع آنها تا ۶ متر هم می‌رسد.
در ضلع جنوب شرقی این کاروانسرا مسجدی ۳۰۰ متر مربعی قرار دارد و درضلع شمال شرقی آن حیاط خلوتی طراحی شده که محل استقرار مهمانان ویژه و مأموران حکومتی بوده است.
در گوشه شمال غربی بنا هم آسیابی سنگی و در ضلع جنوب غربی یک حمام با تمام اجزا از جمله سربینه، گرم خانه، خزینه و سرویس بهداشتی خواهید دید که یادتان می‌آورند چرا این کاروانسرای ۱۲ هزار مترمربعی را مادر کاروانسراهای ایران نامیده‌اند.
البته به تمام این تجهیزات داخلی باید ملحقات مثل بنای قلعه گلی کنار کاروانسرا، کوره آجرپزی، آب انبار و قبرستان را در خارج از کاروانسرا اضافه کنید که با احتساب آنها مساحت این بنا به ۱۹ هکتار می‌رسد.
خصوصیات کلی کاروانسرای دیر گچین
علیرضا بخشی در گفتگو با خبرنگار مهر با تشریح ویژگی‌های این کاروانسرا اظهار داشت: بنای دیر گچین، از جمله بناهای چهار ایوانی است که بر خلاف بسیاری از کاروانسراها، علاوه بر اتاقها، حجرهها، ایوان‌ها، شترخوان‌ها و فضاهای اقامتی ویژه، دارای حیاطی وسیع، حمام عمومی، سرویس‌های بهداشتی عمومی، آسیاب، حوض خانه، مسجد، دکان‌های خرید و فروش کالا، حیاط خلوت و در خارج بنا، آتشکده، کوره آجرپزی، آب انبار و قبرستان وجود دارد.
کارشناس میراث فرهنگی عنوان کرد: این گستردگی خاص در طول دوران گذشته، علاوه بر اهمیت این ناحیه و راه ارتباطی موجود در آن، نشان از توجه ویژه حکومت‌های مرکزی و محلی به این بنا بوده است.
وی افرود: طراحی ورودی کاروانسرای دیرگچین به گونه‌ای است که مسافران را از فاصله‌ای دور به سمت خود فرا می‌خواند و هشتی ورودی، کاروانیان را به داخل هدایت کرده و در عین حال که کاروانسرادار و نگهبان، بر ورود و خروج نظارت دارند، حیاط مرکزی برای خستگان از راه رسیده، فضایی امن و پرجنب و جوش است.
کاروانسرای دیر گچین در مجموع ۳۶ اتاق دارد
عضو سازمان نظام مهندسی ساختمان استان قم به ویژ گی‌های داخلی کاروانسرای دیرگچین اشاره کرد و گفت: داخل بنا، همانند سایر کاروانسراهای دیگر، خارجی‌ترین جداره، پس از دیواره بیرونی، شترخوان‌ها هستند که شترخوان‌ها در چهار طرف بنا، در پشت حجرهها، همچون دالان‌های طویلی به صورت سرتاسری به عرض تقریبی ۵ متر احداث شده‌اند.
وی با بیان اینکه در این کاروانسرا تعداد اتاقها در هر طرف بین ۸ تا ۱۰ اتاق است و در مجموع ۳۶ اتاق دارد ادامه داد: البته اتاق‌هایی هم در حیاط خلوت و ایوان مقابل ورودی تعبیه شده است.
بخشی گفت: در ضلع شمال شرقی کاروانسرا، مقابل ایوان ورودی، ایوانی است که در انتهای آن، اتاقی تعبیه شده است که این فضا به عنوان شاه نشین بوده و مسافران ویژه در آنها استراحت می‌کرده‌اند.
کارشناس میراث فرهنگی در خصوص دیگر ویژگی‌های این کاروانسرا عنوان کرد: طاقچه، اجاق، افساربند، سایه اندازها و تورفتگی‌های ایوان‌ها، از دیگر عناصر فضاساز کاروانسرا به حساب میآیند.
سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی این کاروانسرا را در تاریخ ۱ مهرماه ۱۳۸۲ با شماره ثبت ۱۰۴۰۸ به فهرست آثار ملی ایران اضافه کرد که پس از ثبت ملی بنا، مرمت و تعمیرات اضطراری و نجات بخشی اثر آغاز شد و تا سال ۱۳۸۵ ادامه داشت که البته این کار هم به دلیل کمبود اعتبارات با روند کندی پیگیری شد و اعتبارات قطره چکانی کفاف مرمت این ابرکاروانسرا را نمی‌داد.
علاقمندان به گردشگری و آثار تاریخی، کویر نوردی، رصدگری ستارگان، عکاسی و همچنین مسافران نوروزی در قالب تورهایی از این اثر تاریخی بازدید می‌کنند که البته تعداد آنان اندک است که به نظر می‌رسد برنامه خاصی برای این جاذبه تاریخی در راستای جذب گردشگران و عموم علاقمندان برای دیدن این اثر تاریخی وجود ندارد و پیوست فرهنگی نیز برای آن تعریف نشده است.