به گزارش خبرنگار مهر، کتاب «فقیه و سلطان» نوشته وجیهه کوثرانی به‌تازگی با ترجمه یاسین عبدی توسط بنگاه نشر و ترجمه کتاب پارسه منتشر و روانه بازار نشر شده است. این کتاب دیالکتیک دین و سیاست در تجربه تاریخی عثمانی و صفویه _ قاجاریه است.
کتاب «فقیه و سلطان» پژوهشی در باب رابطه اسلام و سیاست در تاریخ امپراتوری عثمانی و دو دوره از تاریخ ایران. کتاب «فقیه و سلطان: دیالکتیک دین و سیاست در تجربه تاریخی عثمانی و صفویه – قاجاریه»، با عنوان اصلی «الفقیه و السلطان: جدلیه الدین و السیاسه فی تجربتین تاریخیتین العثمانیه و الصفویه- القاجاریه»، کتابی است که در آن رابطه دین و سیاست در مقاطعی از تاریخ سرزمین‌های اسلامی و با تمرکز بر سه حکومت عثمانی، صفویه و قاجاریه مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.
هرچند عنوان کتاب به دوره‌های مشخصی اشاره دارد اما اشارات خوبی به دوره‌های آل بویه، سلجوقیان و نقش آل بویه شیعه در شکل گیری حوزه بغداد و حله و پس از آن حوزه نجف به دلیل محدودیت‌هایی که سلجوقیان برای علمای شیعه در بغداد ایجاد کردند، دارد.
هدف نویسنده در این کتاب ایجاد شناخت بهتر از حوزه عمومی شکل گرفته در تعامل حاکمان و علما در دوره‌های مختلف اسلامی است. او دو سیر تاریخی و سیاسی به صورت همزمان را در این مورد مطرح می‌کند. در سیر تاریخی رقابت‌های حوزه فقهی مذاهب مختلف که موجب می‌شود تا هویت حکومت‌ها بر اساس تعلق خاطری که به هر یک از این مذاهب دارند شکل بگیرد و دوم نسبت علما و حاکمان است که در ابتدای شکل گیری معمولاً تدوین‌گر مبانی نظری حکومت هستند بعد به شیخ الاسلام‌ها و توسعه دهندگان علم دینی و حکمرانی تبدیل شده و معمولاً در دوره افول به توجیه کننده حاکمیت بدل می‌شوند.
او البته روش برخی علما مانند شهید ثانی را فارغ از این مسیر می‌داند و معتقد است ایده مرکزی او تثبیت فقه شیعی به عنوان مذهب پنجم جهان اسلام بوده و حتی زمانی که فرصت مهاجرت به ایران صفوی را داشته به دلیل این ایده مرکزی زندگی در سرزمین‌های عثمانی عصر سلطان سلیمان قانونی را ترجیح داده است و رفتار حسدورزانه قاضی‌القضات صیدا و زمینه‌سازی برای دستگیری و شهادت او باعث افزایش مهاجرت علمای شیعه به سرزمین‌های در اختیار صفویان شده‌است.
نویسنده با منطقی تاریخی این ایده که تشیع بر اساس تفکر ایرانیان باستان که پادشاهی را میراث پدران برای پسران شأن می‌دانسته‌اند شکل گرفته‌است را نیز رد می‌کند چرا که معتقد است اولاً شکل گیری فقه تشیع در جبل عامل بوده که ارتباطی با حوزه دانش ایرانیان نداشته‌است و انتخاب مذهب تشیع برای ایرانیان بیشتر از زاویه عدالت خواهی و هویت جویی در برابر جهان تسنن بوده است. همچنین او به نقش متفکران متاخری مانند رشید رضا و سید جمال‌الدین اسدآبادی و دلایل شکست آنها در اصلاح جهت‌گیری‌های حکومت‌های مسلمان نیز به خوبی پرداخته است.
در بخشی از این کتاب می‌خوانیم:
اصلِ پژوهش وجیه کوثرانی در کتاب «فقیه و سلطان»، چنانکه پیش‌تر نیز اشاره شد، مربوط به رابطه دین و سیاست در حکومت‌های عثمانی، صفویه و قاجاریه است اما در فصل نخست این کتاب، با هدف ارائه پیش‌زمینه‌ای تاریخی از موضوع بحث، به دوره‌های پیش از تشکیل پادشاهی‌های صفوی، عثمانی و قاجار نیز پرداخته شده و رابطه دین و سیاست در این دوره‌ها نیز مورد بررسی‌ای اجمالی قرار گرفته تا خواننده با پیش‌زمینه‌ای تاریخی از موضوع، وارد بحث اصلی کتاب شود.
یکی از موضوعات اصلی کتاب «فقیه و سلطان» بررسی تاریخی چندوچونِ استفاده ابزاری از دین در طول تاریخ سرزمین‌های اسلامی، از خلال بررسی تاریخی رابطه دین و سیاست در دوره‌های مورد بحث در کتاب، است.
کوثرانی در کتاب «فقیه و سلطان» رابطه دین و سیاست را با رویکردی تاریخ‌محور و با توجه به بافت و زمینه تاریخی دوره‌هایی از تاریخ سرزمین‌های اسلامی که در این کتاب به آنها می‌پردازد، مورد بررسی و تحلیل قرار می‌دهد. او رویکردی نقادانه را در بررسی و تحلیل خود به کار می‌برد و ما را به این موضوع توجه می‌دهد که در دوره‌های پادشاهی صفوی و قاجار در ایران و امپراتوری عثمانی در ترکیه، چه نوع رابطه‌ای میان فقها و سلاطین برقرار بوده و آنها چطور باهم تعامل داشته‌اند و دین چگونه به‌سود قدرت سیاسی مورد بهره‌برداری قرار می‌گرفته و به منافع حکومت تقلیل می‌یافته است.
کتاب «فقیه و سلطان» از منظری نقادانه و موشکافانه و با محوریت رابطه دین و سیاست، به دوره‌هایی از تاریخ ایران و عثمانی نور می‌تاباند تا رابطه میان اسلام و سیاست در عصر حاضر را نیز، در پرتو بررسی این رابطه در دوره‌های مورد بحث در کتاب، قابل درک سازد.
کتاب «فقیه و سلطان» از مقدمه وجیه کوثرانی بر ترجمه فارسی این کتاب، دیباچه‌های او بر چاپ‌های اول تا چهارم متن اصلی کتاب، چهار فصل و یک موخره تشکیل شده است.
فصل‌های چهارگانه کتاب «فقیه و سلطان» عبارتند از: «گذری تاریخی به دوران پیشا عثمانی و صفویه»، «برآمدن عثمانی و صفویه و نزاع آنها»، «نهادهای دینی و هیئت حاکمه سلطانی در دولت عثمانی» و «نهاد دینی و علما در دوره‌های صفویه و قاجاریه».
آل‌بویه و فقیهان امامیه، سلجوقیان و نظام‌الملک و غزالی، ماهیت نزاع صفوی – عثمانی، مدیریت محلی – دینی عثمانی و جایگاه فقیه مستقل، اصلاح گرایی اسلامی و سال‌های پایانی امپراتوری عثمانی، ایران و اسلام و تشیع، دولت قاجاریه و علما، و تشیع و نمونه‌هایی از فقیهان دولت صفویه از جمله موضوعات و مباحثی هستند که در کتاب «فقیه و سلطان» به آنها پرداخته شده است.
در بخشی از دیباچه نویسنده بر چاپ سوم متن اصلی کتاب «فقیه و سلطان» آمده است:
«سکولاریسم در ذات خود به‌هیچ‌وجه ضد دین نیست، بلکه ضد بهره‌برداری از دین در راستای سیاست و حزب‌گرایی است. حتی ضد شخصیت‌های دینی هم نیست، بلکه ضد بهره‌کشی شخصیت‌های دینی و مذهبی از دین در سپهر سیاست است. امروزه کسانی به نام دین، با فرهنگ انتقادی، زیبایی‌شناسی و هنری به رویارویی می‌پردازند، اینان در حقیقت رویه برهم‌زدن سیاست و فرهنگ در جامعه را در پیش گرفته‌اند. تصور نمی‌کنم غایت آنها حمایت از دین باشد، بلکه بر این باورم که غایت آنها حمایت از گونه‌ای روابط سیاسی است که بر پایه سیاسی کردن دین و کاربست آن علیه سیاست مدنی و فرهنگی با همدیگر قرار دارد.»