به گزارش خبرنگار مهر، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در گزارشی عملکرد تبصره‌ها و بندهای قانون بودجه سال ۱۴۰۲ که دارای بیشترین ارتباط با حوزه آموزش عالی و تحقیقات هستند و اهم مسائل دانشگاه‌ها و سایر مؤسسات آموزشی و پژوهشی در بخش دولتی در چهار حوزه فضای کالبدی، پژوهش، فرهنگی و اجتماعی و رفاهیات دانشجویی و میزان تحقق اعتبارات و عملکرد صندوق‌های رفاه دانشجویان وزارتخانه‌های علوم و بهداشت، برخی از دانشگاه‌ها و نیز جهاد دانشگاهی را بررسی کرده است.
نتایج نشان می‌دهد مؤسسه‌های آموزش عالی و پژوهشی کشور نتوانسته‌اند از تسهیلات مالی خارجی موضوع تبصره ۳ بند «الف» استفاده کنند.
همچنین تبصره بند «ل» با موضوع هزینه‌کرد حداقل پنج درصد از اعتبارات هزینه‌ای وزارت علوم و بهداشت به استثنای فصول (۱ و ۴ و ۶) در حوزه‌های فرهنگی، دینی، تربیتی و انقلابی دانشجویان و اساتید به دلیل ابهام در متن از منظر دامنه شمول حکم این ماده و صرف ۹۰ درصدی اعتبارات هزینه‌ای دانشگاه‌ها و سایر مؤسسات آموزش عالی و پژوهشی در مصارف اجتناب ناپذیر (مانند حقوق و دستمزد)، عملکرد ضعیفی داشته است.
مهمترین مسائل دانشگاه‌ها و مؤسسه‌های آموزشی و پژوهشی
کاهش ارزش اعتبارات آموزش عالی کشور، علیرغم رشد عددی این اعتبارات در دهه اخیر موجب شکل گیری مسائل عمیقی در اغلب دانشگاه‌ها و سایر مؤسسات آموزشی و پژوهشی کشور شده است. به عبارتی در سال‌های اخیر بالای ۹۰ درصد اعتبارات اغلب دانشگاه‌ها و سایر مؤسسات آموزشی و پژوهشی تنها کفاف حقوق و دستمزد نیروی انسانی این مؤسسات را داده است.
برای نمونه حدود ۹۲ درصد بودجه هزینه‌ای دانشگاه تهران به عنوان بزرگترین دانشگاه کشور با ۵۰ هزار نفر دانشجو، صرف پرداخت حقوق کارمندان و اعضای هیأت علمی می‌شود. در خصوص سایر دانشگاه‌ها نیز وضعیت به همین منوال است.
در ادامه اهم مسائل مبتلا به دانشگاه‌های کشور ناشی از ضعف اعتبارات این دستگاه‌ها، آمده است:
* فرسودگی بنا و تأسیسات ساختمان‌های آموزشی و رفاهی
با توجه به اینکه بالای ۹۰ درصد اعتبارات هزینه‌ای دانشگاه‌ها و سایر مؤسسات آموزشی و پژوهشی صرف هزینه‌های غیرقابل اجتناب مانند حقوق و دستمزد نیروی انسانی می‌شود، اغلب این مؤسسات نتوانسته‌اند اقدام به بازسازی بناهای رفاهی و آموزشی و تعمیر و به روزرسانی تأسیسات ضروری آنها کنند.
هم اکنون صندوق‌های رفاه دانشجویان خوابگاه‌های دانشجویی را به ۵ سطح تقسیم بندی کرده‌اند که سطح ۵ نشان دهنده نامناسب‌ترین شرایط و سطح یک نشان دهنده مناسب‌ترین وضعیت خوابگاه است.
هم اکنون بالغ بر ۷۸ هزار متر مربع با ظرفیت حدود ۵۵۰۰ نفر از خوابگاه‌های دانشگاه‌ها و سایر مؤسسات آموزشی و پژوهشی وابسته به وزارت علوم در سطح ۵ یعنی بدترین وضعیت به لحاظ میزان فرسودگی بنا و امکانات قرار دارند که بازسازی و نوسازی آنها تا رسیدن به سطح یک نیاز به حدود ۲۰۰ میلیارد تومان اعتبار دارد.
همچنین، بالغ بر یک میلیون و ۶۸۵ هزار مترمربع دیگر از خوابگاه‌های دانشجویی در سطوح ۲ تا ۴ قرار دارند که نیاز به بازسازی و رسیدن به سطح یک دارند. به طور کلی بازسازی و تعمیرات خوابگاه‌های وابسته به صندوق رفاه دانشجویان وزارت علوم به بالغ بر ۲,۴۶۱ میلیارد تومان اعتبار نیاز دارد.
علاوه بر این بالغ بر ۷۷ هزار مترمربع معادل ۸ درصد زیربنای خوابگاه‌های وزارت بهداشت بالای ۵۰ سال سن دارند و حدود ۱۰۵ هزار مترمربع دیگر یعنی ۱۱ درصد بین ۴۰ تا ۵۰ سال سن دارند.
همچنین، بنابر گزارش دانشگاه‌های تهران، خوارزمی، شیراز، تبریز و غیره برخی از ساختمان‌ها و تأسیسات ساختمانی آنها فرسوده شده و نیاز به بازسازی و ایمن سازی دارند. باید توجه کرد ضعف در تحقق اعتبارات تملک دارایی‌های سرمایه‌ای در سال ۱۴۰۲ در برخی از دانشگاه‌ها نشان دهنده ادامه وضع موجود است.
برای نمونه در ۸ ماهه نخست سال ۱۴۰۲ میزان تحقق اعتبارات تملک دارایی سرمایه‌ای دانشگاه فردوسی مشهد صفر، دانشگاه یاسوج تنها ۱۲ درصد و جهاد دانشگاهی ۲۸ درصد بوده است.
* ضعف فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی
با وجود تصریح بند «ل» تبصره ۹ قانون بودجه سال ۱۴۰۲ درخصوص هزینه‌کرد حداقل ۵ درصد از اعتبارات هزینه‌ای وزارتخانه‌های علوم و بهداشت در فعالیت‌های «فرهنگی، دینی، تربیتی و انقلابی دانشجویان و اساتید»، هزینه‌کرد دانشگاه‌ها در این زمینه به دلیل مصرف بیش از ۹۰ درصد اعتبارات هزینه‌ای برای سایر برنامه‌ها ازجمله حقوق و دستمزد، به ناچار به حاشیه رفته است.
با این شرایط لازم است در قوانین بودجه سالیانه در ردیف‌های اختصاصی هر دانشگاه، ردیف جداگانه ای برای برنامه‌ها و فعالیت‌های فرهنگی در نظر گرفته شود. اهمیت موضوعات و مسائل فرهنگی با توجه به تعطیلی فعالیت‌های فرهنگی در دوران همه گیری کرونا و فراگیری و تأثیرات شبکه‌های اجتماعی، اهمیت مضاعفی پیدا کرده است.
* افت کیفیت و کمیت رفاهیات دانشجویی
اعتبارات هزینه‌ای صندوق رفاه دانشجویان وزارت علوم که برای برنامه‌های بسیار مهم و متعددی نظیر ازدواج، اسکان، فرزندآوری، یارانه تأمین خوابگاه، وام تحصیلی برای دانشگاه‌های دولتی و غیردولتی در کلیه دوره‌ها و مقاطع در دانشگاه‌های دولتی غیرپزشکی و غیردولتی نظیر دانشگاه آزاد اسلامی در نظر گرفته شده است، تنها ۱,۱۴۰ میلیارد تومان در قانون بودجه سال ۱۴۰۲ پیش بینی شده که در ۸ ماهه نخست این سال حدود ۵۸ درصد آن تحقق یافته است.
هرچند در صورت تحقق صددرصدی نیز به دلیل سرانه پایین این اعتبارات (سهم هر دانشجو حدود ۳۶۵ هزار تومان) کفاف همه برنامه‌های فوق مانند کمک هزینه شهریه، اسکان و غیره را نمی‌دهد.
ردیف مستقل وام شهریه دانشجویی از سال ۱۴۰۰ حذف شده که به عدم توانایی این صندوق در پرداخت وام شهریه به اغلب متقاضیان دامن زده است، به طوری که در سال ۱۴۰۲ تنها به ۱۰۰ هزار نفر یعنی حدود ۳ درصد دانشجویان غیرپزشکی در دو بخش دولتی و غیردولتی قابلیت پرداخت وام وجود داشته است.
علاوه بر این، اعتبارات تملک دارایی سرمایه‌ای این صندوق تنها به میزان ۴ میلیارد تومان برای برنامه تعمیرات اساسی و تجهیزات پیش بینی شده بود که میزان تحقق آن تا آذرماه سال ۱۴۰۲ صفر بوده است.
بنابراین، با محدودیت اعتبارات رفاهی دانشگاه‌ها و سایر مؤسسات آموزش عالی و پژوهشی از یکسو و محدودیت مضاعف اعتبارات صندوق رفاه دانشجویان و مصارف متعدد آن از سوی دیگر نمی‌توان به تحقق سیاست‌های جمعیتی کشور و قوانین مرتبط مانند ماده ۱۰۳ قانون برنامه ششم توسعه و ماده ۷ قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت با موضوع احداث، تکمیل، تأمین و تجهیز خوابگاه‌های متأهلین دانشجو در دانشگاه‌ها امید داشت.
براساس اطلاعات این جدول میزان تحقق اعتبارات هزینه‌ای صندوق رفاه دانشجویان وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی حدود ۵۰ درصد (۳۵۰ میلیارد تومان) بوده و این صندوق موفق شد نزدیک به ۱۲۱ هزار فقره وام به حدود ۷۰ هزار نفر و مجموعاً به مبلغ ۳۴۳ میلیارد تومان پرداخت کند.
با این حال در نزدیک به ۴۳ دانشگاه / دانشکده علوم پزشکی خوابگاه متأهلی وجود ندارد و تنها تعداد ۸۸۸ سایت / سرای متأهلی در ۲۱ دانشگاه و دانشکده علوم پزشکی وجود دارد. بر این اساس، با وجود بیش از ۴۲ هزار نفر دانشجوی متأهل در دانشگاه‌ها و سایر مؤسسات آموزش عالی وزارت بهداشت، این تعداد واحد خوابگاهی متأهلی به هیچ‌وجه پاسخگوی نیاز به خوابگاه متأهلی نیست و تنها دو درصد از دانشجویان متأهل را می‌تواند پوشش دهد.
با توجه به آنچه گذشت در شرایط موجود تأمین رفاهیات دانشجویی از قبیل هزینه‌های ایاب و ذهاب، غذا و خوابگاه‌های دانشجویی که از هزینه‌های اجتناب ناپذیر محسوب می‌شوند، به صورت حداقلی تأمین می‌شود. این موارد برای دانشگاه‌هایی که در حاشیه و یا خارج از شهر قرار گرفته‌اند به دلیل نیاز بیشتر به سرویس‌های ایاب و ذهاب سخت‌تر است.
جدول میزان تحقق اعتبارات مصوب سه دانشگاه ایلام، یاسوج و فردوسی مشهد و صندوق‌های رفاه وزارتخانه‌های علوم و بهداشت (میلیارد تومان)
در این گزارش به تبصره‌های قانون بودجه هم اشاره شده است. مهمترین تبصره در این حوزه در قانون بودجه سال ۱۴۰۲ تبصره «۹» است که چند بند آن به حوزه آموزش عالی مرتبط است. در این گزارش بندها و تبصره‌های مختلف مرتبط با این حوزه بررسی شده است.
تبصره‌ها و بندهای بررسی شده در موضوعات متفاوتی شامل اخذ تسهیلات از بانک‌ها با اولویت خرید و تکمیل خوابگاه‌های متأهلی و تجهیزات آزمایشگاهی موضوع تبصره «۹» بند «الف»، واریز وجوه اداره شده پرداختی از محل بازپرداخت وام‌های شهریه دانشجویی از سال ۱۳۸۵ تا سال ۱۴۰۲ به حساب صندوق‌های رفاه دانشجویی به عنوان کمک موضوع تبصره «۹» بند «ب» و هزینه‌کرد حداقل پنج درصد از اعتبارات هزینه‌ای وزارت علوم و بهداشت به استثنای فصول ۱ و ۴ و ۶ در حوزه‌های فرهنگی، دینی، تربیتی و انقلابی دانشجویان و اساتید موضوع تبصره «۹» بند «ل» بوده است.
جدول میزان بررسی تبصره‌های قانون بودجه سال ۱۴۰۲ در حوزه آموزش عالی
| تبصره / بند | تبصره «۹» بند «ب» |
| موضوع تبصره | واریز وجوه اداره شده پرداختی از محل بازپرداخت وام‌های شهریه دانشجویی از سال ۱۳۸۵ تا ۱۴۰۲ به حساب صندوق‌های رفاه دانشجویی به عنوان کمک |
| عملکرد | مبلغ بازپرداخت وام‌های شهریه توسط دانشجویان دانشگاه تحت نظارت وزارت علوم به صندوق رفاه دانشجویی در ۸ ماهه سال ۱۴۰۲، حدود ۱.۸ میلیارد تومان بوده است. این صندوق از محل منابع در اختیار خود به دانشجویان دانشگاه‌های آزاد اسلامی (۲۸)، دانشگاه دولتی (۱۷)، دانشگاه پیام نور (۱۶)، غیرانتفاعی (۱۴) علمی- کاربردی (۴) و دانشجویان دستگاه‌های اجرایی (یک) و درمجموع ۸۰ میلیارد تومان پرداخت شده است. مبلغ بازپرداخت وام‌های شهریه توسط دانشجویان دانشگاه تحت نظارت وزارت بهداشت به صندوق رفاه دانشجویی در ۸ ماهه سال ۱۴۰۲ صفر است. این صندوق از محل منابع در اختیار خود تاکنون به ۷۰ هزار دانشجو در قالب‌های مختلف وام دستیاری، وام شهریه، ودیعه مسکن، تولد فرزند، کمک بلاعوض حدود ۳۴۳ میلیارد تومان تسهیلات پرداخت کرده است. (این مبلغ برای سال ۱۴۰۱ حدود ۵۰۰ میلیارد تومان بوده است که به حدود ۱۰۰ هزار نفر پرداخت شده است.) دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی در این میان ۳۱ میلیارد تومان وام شهریه از صندوق رفاه وزارت بهداشت وام دریافت کرده‌اند. |
| اظهارنظر کارشناسی | سال ۱۳۹۵ آخرین سال پرداخت وجوه اداره شده به صندوق‌های رفاه بوده که بازپرداخت آنها از سال ۱۳۹۸ تا ۸ ماهه اول سال ۱۴۰۲ تا ۹۵ درصد بوده است. یعنی هر ساله به طور میانگین ۲۰ درصد محقق شده است. میزان اعتبارات باقیمانده از کل وجوه اداره شده مربوط به سال تا پایان ۱۳۹۵ حدود ۵ درصد است که احتمالاً سال ۱۴۰۲ محقق خواهد شد. بنابراین در نظر گرفتن سقف ۳۰۰ میلیارد تومان برای بازپرداخت وجوه اداره شده به صندوق‌های رفاه، غیر واقعی است و شفافیت بودجه را تحت تأثیر قرار می‌دهد، ضمن اینکه برای پرداخت مانده بدهی دانشجویان تحت پوشش سازمان بهزیستی و کمیته امام خمینی (ره) ایجاد ردیف جداگانه ای ذیل اعتبارات صندوق‌های رفاه دانشجویان مورد پیشنهاد است. |
| تبصره / بند | تبصره «۹» بند «الف» |
| موضوع تبصره | اخذ تسهیلات از بانک‌ها از محل توثیق اموال توسط دانشگاه‌ها، مؤسسات آموزشی و پژوهشی دولتی و پارک‌های علم و فناوری تا سقف درآمد اختصاصی سال ۱۴۰۱ و هزینه کرد آن با اولویت خرید و تکمیل خوابگاه‌های متأهلی و تجهیزات آزمایشگاهی |
| عملکرد | دانشگاه‌های ذیل وزارت علوم با استفاده از تسهیلات این بند اقدام به ساخت ۸ پروژه خوابگاهی با اولویت خوابگاه‌های متأهلی کردند. درخصوص پرداخت سود تسهیلات بر طبق گزارش وزارتخانه علوم تنها یک میلیارد تومان در سال ۱۴۰۲ یارانه سود و کارمزد تسهیلات بانکی از طرف صندوق رفاه دانشجویان این وزارتخانه پرداخت شده است که دانشگاه‌های آیت الله بروجردی و سمنان از سنوات قبل مشمول پرداخت یارانه سود و کارمزد در اولویت پرداخت بودند. بر طبق گزارش صندوق رفاه این وزارتخانه تعداد ۱۴ دانشگاه وابسته به وزارتخانه بهداشت حدود ۴۲۸ میلیارد تومان تسهیلات ساخت از بانک‌های عامل دریافت کرده‌اند. ۲۰ دانشگاه و دانشکده دیگر در حال گذراندن مراحل دریافت تسهیلات هستند. در همین زمینه، صندوق رفاه دانشجویان وزارت بهداشت ۳۰ میلیارد تومان یارانه سود و کارمزد تسهیلات بانکی برای این دانشگاه‌ها پیش بینی کرده که حدود ۲۸ میلیارد تومان پرداخت شده است. تعداد کل دانشجویان وزارت بهداشت ۲۷۴ هزار نفر است که از این تعداد ۴۲ هزار نفر متأهل هستند. تعداد ۸۸۸ سؤیت / سرای متأهلی در ۲۱ دانشگاه و دانشکده علوم پزشکی وجود دارد. |
| اظهارنظر کارشناسی | چالش‌های این بند به شرح زیر است: - محدود بودن درآمد اختصاصی بسیاری از دانشگاه‌ها که اخذ تسهیلات تا حداکثر سقف درآمد اختصاصی دانشگاه‌ها تعیین شده است. - وجود دیوانسالاری و ضعف در همکاری بانک‌ها با دانشگاه‌ها برای اخذ و اعطای تسهیلات. - محدودیت اعتبارات صندوق‌های رفاه دانشجویان برای پرداخت یارانه سود و کارمزد تسهیلات. به طور کلی با توجه به اینکه بیش از ۳۵۰ هزار دانشجوی متأهل در کشور وجود دارد، آمارهای فوق درخصوص ایجاد خوابگاه‌های متأهلین به هیچ‌وجه پاسخگوی نیاز کشور نیست. پیشنهاد: افزایش اعتبارات عمومی صندوق‌های رفاه دانشجویی و ایجاد ردیف جداگانه برای یارانه سود و کارمزد تسهیلات برای پرداخت به دانشگاه‌هایی که موفق به اخذ تسهیلات شده‌اند. |
| تبصره / بند | تبصره «۹» بند «ل» |
| موضوع تبصره | هزینه‌کرد حداقل پنج درصد از اعتبارات هزینه‌ای وزارت علوم و بهداشت به استثنای فصول ۱ و ۴ و ۶ در حوزه‌های فرهنگی، دینی، تربیتی و انقلابی دانشجویان و اساتید |
| عملکرد | به دلیل اینکه تماماً یا درصد بالایی از اعتبارات هزینه‌ای دانشگاه‌ها صرف فصول ۱ و ۶ می‌شود، عملاً اعتبارات قابل ملاحظه‌ای برای مصرف در «قالب فعالیت‌های فرهنگی، دینی، تربیتی و انقلابی دانشجویان و اساتید» باقی نمی‌ماند. با وجود این اغلب دانشگاه‌ها از محل‌های دیگر برای مصارف فوق هزینه کرده و دارای عملکرد بوده‌اند. برای نمونه دانشگاه‌های ایلام، یاسوج، فردوسی مشهد و شهید بهشتی به ترتیب ۱.۵ میلیارد، ۷۵۵ میلیون، ۳ میلیارد و ۶.۴ میلیارد تومان در این حوزه‌ها هزینه کردند. |
| اظهارنظر کارشناسی | ۱- ابهام حقوقی درخصوص این بند از این منظر که آیا شامل دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزشی هم می‌شود یا صرفاً مربوط به وزارتین است. ۲- تصویب دیرهنگام آئین نامه اجرایی به دلیل ابهامات حقوقی. ۳- نبود ردیف جداگانه ای برای مصرف در فعالیت‌های موضوع بند فوق |
بررسی وضعیت اعتبارات عمومی برخی از دانشگاه‌ها نشان می‌دهد بیش از ۹۰ درصد اعتبارات این دانشگاه‌ها صرف هزینه‌های اجتناب ناپذیر نظیر حقوق و دستمزد می‌شود و امکان پرداختن به سایر برنامه‌ها و فعالیت را برای آنها دشوار کرده است.
به نظر می‌رسد چنین وضعیتی بر اغلب مؤسسات آموزش عالی و پژوهشی کشور حاکم باشد. نتیجه این شرایط در دانشگاه‌ها و سایر مؤسسات آموزش عالی و پژوهشی دولتی فرسودگی بناها و تأسیسات ساختمان‌های آموزشی و رفاهی کاهش فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی و افت کیفیت و کمیت رفاهیات دانشجویی بوده است، به طوری که بالغ بر ۱.۵ میلیون مترمربع از زیربنای خوابگاه‌های دانشجویی نیاز به بازسازی دارند.
میزان اعتبارات هزینه‌های صندوق‌های رفاه دانشجویان وزارت علوم نشان می‌دهد این اعتبارات با برنامه‌ها، فعالیت‌ها و تکالیف قانونی پیش بینی شده برای این صندوق تناسب ندارد (سهم
هر دانشجو ۳۶۵ هزار تومان)، برای مثال تنها حدود ۳ درصد از دانشجویان تحت پوشش این صندوق شانس دریافت وام شهریه دارند.
ازجمله تکالیف صندوق‌های رفاه دانشجویی که عمل به آنها از عهده این صندوق‌ها خارج یا بسیار دشوار است، پرداخت یارانه سود و کارمزد تسهیلات با اولویت تسهیلات مربوط به احداث و تکمیل خوابگاه‌های متأهلین موضوع بند «الف» تبصره «۹» به دلیل محدودیت اعتبارات صندوق‌های رفاه دانشجویان برای پرداخت یارانه سود و کارمزد تسهیلات است.
پرداخت مازاد هزینه تحصیلی دانشجویان تحت پوشش کمیته امام خمینی (ره)، سازمان بهزیستی کشور و ایثارگران و فرزندان آنها موضوع بند «ب» تبصره «۹» از محل این بند ممکن نبوده است. زیرا میزان اعتبارات صندوق رفاه دانشجویان وزارت علوم و بهداشت از محل این بند بهترتیب ۱.۸ میلیارد تومان و صفر بوده است.