خبرگزاری مهر؛ گروه مجله: بعد از آن که نخستین جام بین قاره‌ای که سال ۱۹۲۰ با شرکت ۱۳ تیم اروپایی و مصر برگزار شد، سال ۱۹۲۸ فیفا مصمم شد جام بین قاره‌ای را بین‌المللی کند و اروگوئه را که قهرمان دور دوم و سوم مسابقات بین قاره‌ای شده بود به عنوان کشور میزبان معرفی کرد.
تا قبل از سال ۲۰۰۰ و میزبانی لبنان از مسابقات جام ملت‌های آسیا از طرفی هم تا پیش از سال ۱۹۶۶ و میزبانی انگلستان از دور بازی‌های جام جهانی، تنها یک پوستر از بازی‌ها منتشر می‌شد و خبری از لوگو یا عروسک‌هایی که به عنوان نماد شانس یا پیروزی معرفی می‌شوند نبود؛ اما درست از شروع میزبانی این دو کشور روال تغییر کرد و اولین عروسک‌های شانس در آسیا و اروپا رونمایی شدند. حتی در دوره‌های بعدی علاوه بر عروسک‌ها، گاهی یک توپ اختصاصی هم برای مسابقات جام جهانی طراحی شد.
جام ملت‌های آسیا؛ از پرنده آبی لبنان تا موش های صحرایی قطر
AFCسال ۲۰۰۰ لبنان را برای میزبانی از دوازدهمین دور مسابقات جام ملت‌ها انتخاب کرد. آن زمان بخش‌های زیادی از لبنان به دلیل جنگ و درگیری آسیب دیده بود و اوضاع این کشور سر و سامانی نداشت؛ به همین منظور لبنان پرنده‌ای با رنگ آبی را به عنوان «نماد صلح و همبستگی» به ملت‌ها معرفی کرد و آن را «نور» نامگذاری کرد. این اولین باری بود که «عروسک شانس» در آسیا نیز باب شد.
سال ۲۰۰۴ وقتی پکن به عنوان برگزارکننده رقابت جام ملت‌های آسیا انتخاب شد این سال در فرهنگ مردم چین با نماد «میمون» شهره شده بود؛ آنها نیز از این فرصت استفاده کردند و میمونی را با خصلت بازیگوشی، نماد خود معرفی کردند.
دور بعدی از این رقابت‌ها که سال ۲۰۰۷ برگزار شد، ویتنام، تایلند، مالزی و اندونزی میزبانان ملت‌های آسیایی بودند. به نظر می‌رسد در این دوره از رقابت‌ها آنها به نماد یک توپ که چهار رنگ زرد، ابی، سبز و قرمز دارد و هر کدام از این رنگ‌ها به یکی از این کشورها دلالت دارد، بسنده کردند.
سال ۲۰۱۱ قرعه به نام قطر افتاد و پای مسابقات جام ملت‌های آسیا را به دوحه باز کرد. کمیته برگزاری مسابقات جام ملت‌های ۲۰۲۳ قطر در مراسمی از عروسک‌های خود رونمایی کرد. دوحه از سمبل بازی‌ها که یک خانواده پنج نفره از گونه‌ای موش صحرایی است، رونمایی کرد. این پنج شخصیت از محیط طبیعی و اکوسیستم کشور قطر الهام گرفته شده است.
در این نماد پنج شخصیتی، «سبوق» ورزشکار و پسر ارشد این خانواده، به رنگ آبی است که وفاداری، اعتماد و صداقت را نشان می‌دهد. «زکریت» پدر خانواده، با رنگ سبز یادآور منطقه زکریت در غرب قطر است. مادر خانواده «ترانا» نام دارد، رنگ او ارغوانی و معرف منطقه ترانا در جنوب غربی قطر است. فرزند بزرگ خانواده دختری صورتی رنگ به نام «فریحه» است، او معرف منطقه‌ای به همین نام در شمال قطر است و بالاخره، فرزند آخر این خانواده «تمبکی» نامیده شده که با رنگ زردش معرف منطقه تمبک در شرق قطر است. انتخاب موش‌ها به عنوان سمبل مسابقات به خاطر «باهوش و سریع» بودن این حیوان بود، که از صفات یک فوتبالیست خوب به شمار می‌رود.
بعد از آن، استرالیا میزبان جام ملت‌های آسیا در ۲۰۱۵ شد و این اولین بار بود که جام ملت‌ها در خاک قاره اقیانوسیه برگزار می‌شد. باوجود شناخته شدن استرالیا به کانگورو و کوالاهایش، آنها تصمیم گرفتند گونه جانوری جدیدی را به دنیا معرفی کند و «وُمبات» را با نام «ناتنگ» به معنی جوزهندی، مظهر خوش شانسی خود قرار دادند. رونمایی از این سمبل در مراسمی خاص در باغ‌وحش «وایلد لایف» شهر سیدنی با حضور دروازه‌بان پیشین تیم ملی استرالیا و سفیر بازی‌های جام ملت‌های آسیا برگزار شد.
امارات هم نوزدهمین دور مسابقات جام ملت‌های آسیا را میزبانی کرد و از شاهین که نماد ملی این کشور است و محبوبیت خاصی در شبه جزیره عرب دارد استفاده کرد. این شاهین کنار پسر عروسکی به نام «منصور» طراحی شد که لباس عربی و خصیصه‌های اماراتی در آن نمایان بود و به نماد عروسکی رقابت‌های سال ۲۰۱۹ تبدیل شد.
حالا در سال ۲۰۲۳ بار دیگر این رقابت‌ها آغاز شده است. ابتدا قرار بود این دوره از مسابقات به میزبانی چین برگزار شود اما وقتی شیوع کرونا در چین دوباره بالا گرفت این کشور از میزبانی انصراف داد و ای اف سی اعلام کرد به جای چین، قطر برگزارکننده مسابقات خواهد بود. قطر که سال ۲۰۱۱ هم این میزبانی را تجربه کرده بود، برگزاری عالی جام جهانی ۲۰۲۲ را نیز در کارنامه داشت و جایگزین خوبی برای چین بود.
قطری‌های این بار برای نماد و عروسک‌های جام ملت‌های آسیا از همان خانواده پنج نفره مسابقات سال ۲۰۱۱ استفاده کردند که حالا بعد از گذشت حدود ۱۲ سال بالغ شدند و دوباره آماده شرکت در مسابقات هستند. آنها روی پوستری که از این نماد پنج شخصیتی منتشر شده نوشته‌اند: «سلام دوستان؛ ما برگشتیم!»
این پنج شخصیت فرصتی برای به نمایش گذاشتن جغرافیا، فرهنگ و میراث قطری‌ها برای تمامی هواداران فوتبال در سراسر جهان است. نکته قابل توجه آن است که قطری‌های به جای استفاده یک شخصیت مستقل از یک جمع خانوادگی به عنوان نماد این رقابت‌ها استفاده کرده‌اند. تاکید بر نقش محوری خانواده می‌تواند «وحدتی قدرت‌بخش» را یادآوری کند، چیزی که برای رشد و شکوفایی در ورزش و سایر زمینه‌ها کلید موفقیت است.
عروسک‌های جام جهانی؛ از شلاق گاوچرانی تا فلفل هالوپینو
علاوه بر جام ملت‌ها، در رقابت‌های جام جهانی هم از سال ۱۹۶۶ که انگلستان میزبان جام جهانی شد، ترکیب همیشگی «توپ و زمین و پرچم» برای رونمایی تغییر کرد و یک عروسک به آن اضافه شد. سال ۱۹۹۶ عروسک یا نماد شانس در چهره یک شیر به پوستر و لوگوی این رقابت‌ها اضافه شد. نام عروسک «ویلی شیره» بود که لباسی با طرح و رنگ پرچم انگلستان به تن داشت. بخت با این عروسک یار شد و آن سال انگلستان را به قهرمانی رساند.
از آن به بعد میزبانان جام جهانی عروسی را به عنوان نماد رقابت‌ها انتخاب می‌کردند. دوره بعد در جام جهانی ۱۹۷۰ مکزیک، عروسک شانس پسربچه‌ای به نام «خوآنیتو» بود با لباس آن دوره تیم ملی مکزیک که کلاه معروف مکزیکی یا همان «سامبررو» را به سر داشت.
پسر خوش اقبال ۱۹۷۸ آرژانتین هم «گوشیتو» نام داشت. او نیز لباس تیم ملی این کشور را به تن داشت، با کلاهی بر سر و شلاقی در دست؛ شلاق این عروسک نماد گاوچران‌های آمریکای جنوبی بود که به اسم «گائوچوس» شهرت دارند.
سال ۱۹۸۲ وقتی اسپانیا منتخب میزبانی از تیم‌های شرکت‌کننده در جام جهانی شد، برخلاف میزبانان قبلی به جای بهره بردن از حیوانات یا شخصیت یک پسر بچه، «پرتقال» میوه محبوب در این کشور را نماد شانس خود معرفی کرد. این عروسک شبیه یک پرتقال با لباس تیم ملی بود که نام «نارانجیتو» را برایش انتخاب کرده بودند.
مکزیک هم در ۱۹۸۶ حرکت مشابهی را پیاده کرد و از یک میوه به عنوان نماد شانس خود استفاده کرد. مکزیکی‌ها فلفل «هالوپینو» را که سمبل غذای ملی آنهاست را به عنوان نماد معرفی کردند و کلاه «سامبررویی» را روی سرش قرار دادند؛ این کلاه نشانی از پوشش محلی آنها بود.
بعد از آن وقتی ایتالیا میزبان شد، متفاوت عمل کرد و عروسک بخت او از جنس چوب و با سری به شکل توپ و بدنی به رنگ پرچم ایتالیا بود. نام این عروسک را «چائو» گذاشتند که در زبان ایتالیایی به معنی «سلام» است. نوبت بعدی به آمریکا رسید و آنها رایج‌ترین حیوان خانگی مردم این کشور یعنی سگ را به عنوان نماد بازی‌ها معرفی کرد و نام آن را «استرایکر» گذاشتند که لباس تیم ملی ایالات متحده را به تن داشت.
خروس از دیرباز نماد کشور فرانسه بوده و تصویر آن روی لباس تیم‌های ورزشی ملی این کشور وجود داشته است. برای همین تعجبی نداشت سال ۱۹۹۸ وقتی فرانسه میزبان رقابت‌های جام جهانی شد، خروس انتخاب آنها به عنوان نماد باشد. آنها از ترکیب دو کلمه فوتبال و «آستریکس» که شخصیت مشهور فرانسوی است استفاده کردند و نام این عروسک «فوتیکس» گذاشتند.
دوره بعدی ژاپن و کره جنوبی برگزارکننده جام جهانی بودند؛ آنها برای اولین بار در تاریخ جام جهانی سه عروسک شانس با نام‌های «آتو، کاز و نیک» به عنوان نماد بازی‌ها در معرفی کردند. این سه شخصیت متناسب با حال و هوای آدم‌های «نسل کامپیوتر» و «دنیای آینده» طراحی شدند و اسم آنها نیز به صورت آنلاین و بعد از رأی‌گیری از طریق فروشگاه‌های «مک‌دونالد» در کشورهای میزبان انتخاب شد.
سال ۲۰۱۴ فیفا، برزیل را کشور میزبان معرفی کرد. عروسک شانس بازی‌ها در این کشور «آرمادیلو» جانوری بومی و در معرض انقراض بود که اسمش را «فولکو» گذاشتند. فولکو از ترکیب فوتبال و «اکولوژی» ساخته شده بود تا توجه مخاطبان را به اهمیت محیط زیست جلب کند.
عروسک شانس روس‌ها با نام «زابیویکا» در سال ۲۰۱۸ به شکل یک گرگ با لباس تیم ملی روسیه طراحی شد. زابیویکا در زبان روسی به معنی کسی است که امتیاز می‌گیرد، و این عنوان، اجتماعی بودن و اعتماد به نفس بالا را نمایان می‌کرد.
بالاخره در آخرین دوره از جام جهانی «لعیب» نماد پرطرفدار و متفاوت رقابت‌های ۲۰۲۲ قطر بود که توسط طراح ایرانی خلق شد. به دنبال فراخوان فیفا برای طراحی نماد جام جهانی قطر طرح اولیه «سید حسن اجاقی» که شاهین، پرنده ملی قطر بوده به عنوان یکی از سه طرح برتر برگزیده می‌شود، اما پس از نظرسنجی عمومی رأی نمی‌آورد.
با این حال تمایل امیر قطر به همکاری با طراح ایرانی و جذابیت طرح شاهین برای او باعث می‌شود که از سوی بخش برندینگ کمیته عالی برگزاری مسابقات جام جهانی، ایمیلی مبنی بر تمایل به همکاری برای حسن اجاقی ارسال شود؛ در نهایت ایده اولیه طراحی «لعیب» از سوی کمیته مطرح شد و به دست طراح ایرانی به مرحله نهایی رسید.
«لعیب» واژه‌ای عربی به معنای بازیکن فوق‌العاده ماهر در فوتبال است. در طراحی این شخصیت تلاش شده که مضامین فرهنگی، لباس محلی و رنگ پرچم قطر در آن گنجانده شود؛ این شخصیت چفیه سفید دارد و روی آن عقال گذاشته است؛ عقال بندی شبیه به طناب به رنگی مشکی است که عرب‌ها برای نگه داشتن چفیه به سرشان می‌بندند. این نماد توانست درست به اندازه خانواده موش‌ها که در جام ملت‌های آسیا طراحی شده بود، ابعاد مختلفی از فرهنگ قطر را کامل به تصویر بکشد.
معرفی فرهنگ از سکوی پربیننده فوتبال
از جام جهانی ۱۹۶۶ انگلستان گرفته تا ۲۰۲۲ قطر، از جام ملت‌های آسیا در سال ۲۰۰۰ لبنان گرفته تا رقابت‌های امروز در سال ۲۰۲۳ باز هم در قطر، استفاده از عروسک و نماد متداول شده است. در هر دور از مسابقات، کشورهای میزبان تدارک وسیعی می‌بینند و با این عروسک‌های خوش اقبال به میهمانان خوش‌آمد می‌گویند.
تمام نمادها به غیر از خوش‌شانسی معانی دیگری هم در خود داشتند؛ معانی که گاهی همانند امارات و قطر از فرهنگ و شرایط کشور میزبان برمی‌خاست، گاهی پرتقال اسپانیایی و فلفل هالوپینو مکزیکی را به تصویر می‌کشید و گاهی نیز قصد داشت گونه جانوری جدید یا در حال انقراضی را به دنیا معرفی کند.
عروسک و نمادها گاهی به فروش می‌رسند و آورده اقتصادی آن می‌تواند به هرچه بهتر برگزار کردن مسابقات کمک کند. این عروسک‌ها علاوه بر آنکه در چرخه اقتصادی بازی‌ها نقش ایفا می‌کنند حاوی پیام‌هایی برای مردم سایر کشورها هستند.
اینکه عروسک‌ها به ارزش‌های زیستی و فرهنگی اشاره می‌کنند و یک تصویر عمومی مشترک، رنگارنگ و سرزنده در ذهن میهمانان از سراسر دنیا می‌سازند کار ارزشمندی است که حتماً به بیشتر دیده شدن فرهنگ کشور میزبان و شناخته شدن مضامین بومی آن، از روی سکوی پر بیننده فوتبال کمک کنند.