خبرگزاری مهر -گروه دین و اندیشه- نگار احدپور اقبلاغ: نوگرایی در دنیای اسلام در همه جوانب زندگی مسلمانان بروز کرد. از جلوه‌های بروز آن می‌توان به توجه جدی نسبت به منابع اسلامی و نگاهی نو به این منابع و اصولاً نهضت بازگشت به مبانی غنی اسلامی اشاره کرد. کتاب نهج‌البلاغه که گردآوری بخشی از سخنان و مکاتبات امیرمؤمنان علی (ع) است، به دلیل داشتن مفاهیم و موضوعات، سیاسی منبعی برای حکمت اصول سیاسی اسلام است که توجه همگان را جلب کرده است. میرزای شیرازی و محمد عبده از پیشگامان توجه به نهج‌البلاغه هستند. در انقلاب مشروطه نهج‌البلاغه نقش جدی داشت و این نقش برجسته نهج‌البلاغه را به وضوح می‌توان در کتاب مهم تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله آیت الله نایینی مشاهده کرد. آیت الله مرتضی مطهری در کتاب نهضت‌های اسلامی در صدسال اخیر در خصوص تأثیر نهج‌البلاغه بر کتاب میرزای نایینی می‌گوید: انصاف این است که تفسیر دقیق، از توحید عملی، اجتماعی و سیاسی اسلام را هیچکس به خوبی علامه بزرگ و مجتهد سترگ، میرزا محمدحسین نایینی توأم با استدلال‌ها و استشهادهای متقن، از قرآن و نهج‌البلاغه، در کتاب ذی‌قیمت تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله بیان نکرده است.
توجه دوباره به نهج‌البلاغه همزمان با آغاز نهضت اسلامی در اوایل دهه چهل شمسی است و با تأکید امام خمینی و تلاش‌های متفکران و پژوهشگران و فعالان نهضت اسلامی نظیر آیت الله طالقانی، آیت الله خامنه‌ای، شهید مطهری، محمدرضا حکیمی، محمدتقی شریعتی و علی شریعتی و… که در جنبش اسلامی ایران معاصر حضور جدی داشتند، از نهج‌البلاغه در اخذ اصول حکمت سیاسی اسلام بهره برده شد.
اهتمام به این کتاب شریف را می‌توان در سخنرانی‌های حضرت آیت الله خامنه‌ای در کنگره نهج‌البلاغه که نخستین بار در بهار ۱۳۶۰ ایراد شد، مشاهده کرد: ما امروز در دنیای اسلام - که درک و دریافت و بینش اسلامی در آن گاهی با فاصله‌هایی به اندازه‌ی فاصله‌ی ایمان و کفر از هم دور هستند - با واقعیتی مواجه هستیم. امروز آشکارترین و روشن‌ترین حقایق اسلامی به وسیله‌ی بعضی از مدعیان اسلام در کشورهای اسلامی نادیده گرفته می‌شود. امروز همان روزی است که شعارها یکسان است اما جهت‌گیری‌ها به شدت مغایر یکدیگر است، امروز شرایطی مشابه شرایط دوران حکومت امیرالمؤمنین است، پس روزگار نهج‌البلاغه است. امروز می‌شود از دیدگاه دقیق و نافذ امیرالمؤمنین علی علیه‌السّلام به واقعیت‌های جامعه و واقعیت‌های جهان نگاه کرد و بسیاری از حقایق را دید و شناخت و علاج آنها را پیدا کرد. لذاست که به نظر ما امروز از همیشه به نهج‌البلاغه ما محتاج‌تریم. این یک جهت که ضرورت پرداختن به نهج‌البلاغه و بازگشت به این مجموعه‌ای که از زبان امیرالمؤمنین و مولای متقیان نقل شده، و هر چه بیشتر کار کردن روی اینها از لحاظ مقدماتی که آنها را بتواند معتبرتر و قابل استنادتر و قابل فهم تر و قابل تطبیق تر بکند از همیشه ضروری‌تر و لازم‌تر است.
خبرگزاری مهر در سلسله گزارش‌ها و گفت‌وگوهای «بازگشت به نهج‌البلاغه» به تبیین و واکاوی هم موضوعات مرتبط با این کتاب شریف و آموزه‌هایش خواهد پرداخت. آنچه در ادامه می‌خوانید قسمت سیزدهم از این مجموعه است:
شرایط فرهنگی و اجتماعی، امروزه به گونه‌ای است که جوانان مانند سایر گروه‌های سنی در معرض بمباران بی‌وقفه پیام‌های اطلاعاتی مختلف قرار دارند. رسانه‌ها، زبان ارتباطی این پیام‌ها با مردم است و نقش گسترده و فراگیر آنها برای هیچکس قابل انکار نیست. علل و عواملی که زمینه ساز انحرافات اخلاقی انسان است و مانع رسیدن او به مقام خلیفه اللهی است گاه مربوط به بعد ادراکی و بینشی اوست و گاه با بعد تحریکی و گرایشی وی مرتبط است.
عقل مصلحت اندیش و آینده نگر است
حجت الاسلام مرتضی امامی، عضو هیئت علمی دانشگاه کاشان، در گفت و گو با خبرگزاری مهر، در خصوص عوامل زمینه ساز انحرافات اخلاقی در جامعه با اشاره به فرمایش حضرت امیرالمومنین علی (ع) در نهج‌البلاغه در این خصوص عنوان کرد: حضرت امیر (ع) در نهج‌البلاغه می‌فرمایند: «کَمْ مِنْ عَقْلٍ أَسِیرٍ تَحْتَ هَوَی أَمِیرٍ» (چه بسیار عقل‌هایی که اسیر هوی و هوس شدند). منظور حضرت از این سخن پرمایه این است که شهوات، هوا و هوس، غضب و.. کاری با انسان می‌کنند که عقل او از کار می‌افتد، اسیر شده و به بند کشیده می‌شود و انسانی که عقلش به بند کشیده شد، ممکن است تفکر داشته باشد اما تعقل ندارد.
وی با تاکید بر اینکه عقل با تفکر متفاوت است، بیان کرد: عقل و قوه تعقل انسان با اندیشه و علم و دانش و… متفاوت است عقل، آینده نگر، مصلحت اندیش و سود و زیان سنج است، اما تفکر ممکن است اینگونه نباشد، ما افکار بد می‌توانیم داشته باشیم، دانشمندان بد بسیاری داریم، بنابراین فکر خنثی است، اما همین فکر اگر عقال شود (به معنی افسار داشتن)، می‌شود تعقل و همان اندیشه‌های آینده نگر، مصلحت نگر و سود و زیان سنج.
انحرافات خلاقی زمانی شکل می‌گیرد که نفس اماره بر عقل چیره شود
امامی تصریح کرد: تعقل گوهر وجودی است که خداوند به انسان بخشیده و باید فعال شود، گناه، فساد، فحشاء، شهوات و غضب، علایق جنسی، حب مال و ثروت و جاه و مقام، خشم، کینه، نفرت، حسد و… به صورت هوا و هوس سرکش درآیند، عقل را در چنگال اسارت خود می‌گیرند و در این مرحله گاه از تشخیص واضح‌ترین مسائل باز می‌ماند و گاه دست به کارهایی می‌زند که یک عمر باید جریمه و کفاره آن را بپردازد و متأسفانه جامعه را نیز درگیر می‌کند.
وی افزود: برای مقابله با این انحرافات، عوامل گناه را باید از جامعه کم کرد، تا اینکه عقل جمعی، خرد جمعی بتواند راه خود را در پیش بگیرد، ماه‌های رجب و شعبان و ماه رمضان و زمان‌هایی نظیر این بهترین فرصت هستند، اینکه میگویند «چند خوردی چرب و شیرین از طعام» یعنی هر اندازه که تا به حال به دنبال تمایلات میل و هوس و شکم و خواب و خور و خشم و شهوت بودی، نفس اماره ایجاد شده و نفس اماره هم میدانید که ساخته خود انسان است، بر خلاف نفس لوامه و مطمئنه که خداوند در وجود آدمی نهادینه کرده، آنقدر که انسان، هر چه دلش خواست، خورد، هرجا که خواست، رفت، به هر شکلی که خواست زندگی کرد، به مرور نفس اماره، در وجودش تبدیل شد به امیر و فرمانده، در این حالت دیگر انسان توانایی ایستادگی در برابر نفس خود را ندارد و هر چه امر می‌کند باید اطاعت کند. باید این نفس را از امارگی و فرماندهی خارج کنیم، انقلاب کنیم و این حاکم درون را سرنگون و ضعیف و شکننده کنیم، این دهان بستی دهانی باز شد تا خورنده لقمه‌های راز شد» باید این دهان شهوت بسته شود تا دهان عقل باز شود، بعد که این دهان عقل باز شد، به واسطه فطرت الهی که در وجود آدمی نهاده شده، انسان به سوی خداوند حرکت می‌کند، آنطور که در قرآن کریم آمده «فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا» سپس شر و خیر را به او الهام کرده است؛ یعنی در ساختار وجودی آدمی، هم خیر و هم شر را قرار دادیم، لذا انسان به واسطه موهبتی که خداوند در اختیار او قرار داده، گناه، خوبی و بدی را می‌شناسد، به شرطی که دسیسه نکرده باشیم و این قوه تعقل را اسیر نکرده باشیم، عقل آدمی، به سوی فطرت خود حرکت می‌کند بدون اینکه نیازی به آموزش داشته باشد.
این عضو هیئت علمی دانشگاه کاشان با اشاره به اینکه برخی از اساتید بزرگ عرفان و معرفت، شاید سواد آکادمیک هم نداشتند، خاطرنشان کرد: آنقدر آدم درس نخوانده داریم که اساتید بزرگ باید بروند و پیش آنها زانو بزنند، مگر عرفا و بزرگان ما همه به مکتب خانه، مدرسه و حوزه رفتند و درس خواندند؟ خیر، آنها کسانی بودند که قوه تعقل خود را آزاد کردند، امیر و فرمانده وجودشان همین عقل و فطرت‌شان بوده و به همین خاطر به کمالات و درجات بالا رسیدند.
وی در ادامه گفت: اگر در جامعه ما، این ساختارها اصلاح شود، تعقل در جوانان فعال شود و اقتصاد ما اصلاح شود، مردم وجهه مثبتی از دین و اسلام و انقلاب ببینند، دوباره همانند زمان انقلاب به دین و اسلام بیش از پیش روی می‌آورند، مگر در دوران انقلاب و سال‌های ۵۶، ۵۷، جوانان ما کجا بودند، جوانان ما یا در صف سینما بودند با آن فیلم‌های کذایی و یا لب دریا بودند با آن اوضاع نامناسب، اما ندای حقی آمد و همان جوانی که در صف سینما می‌ایستاد، رفت و در صف جبهه ایستاد.
تسهیل ازدواج جوانان، راه مقابله با انحرافات اخلاقی
امامی افزود: در حال حاضر هم اگر شرایط اقتصادی اصلاح شود، جوان اگر بتواند ازدواج کند، متعهد می‌شود، وقتی متعهد شد، از بسیاری انحرافات، اقدامات غیر اخلاقی، بی بند و باری و… دست بر می‌دارد، چه دختران جامعه ما و چه پسران. اگر مردم احساس کنند که اوضاع اقتصادی طوری است که می‌توان راحت زندگی کرد و دخل و خرج متناسب است، خوش بین می‌شوند، خوش بین که بشوند، آن زمان به حرف دین و عقل عمل می‌کنند.
وی تصریح کرد: تا زمانی که این مشکلات وجود داشته باشد، بخش‌هایی از مردم بد بین و بی اعتماد خواهند بود، باید اعتماد آن بخش‌ها از مردم را برگردانیم، مسئولین، دولت و دست اندرکاران فرهنگی باید فطرت‌ها و عقل‌ها را بیدار کنند، به مراسم‌های مذهبی جذب کنند، مردم اگر خیر و برکت دین را ببینند جذب می‌شوند.
امامی در پایان بیان کرد: این فراز و نشیب‌ها همیشه در طول تاریخ بوده، امروز هم هست، خیلی نگران کننده نیست به شرطی که ان‌شاءلله با این افقی که پیش رو است، اسرائیل شکست بخورد، جبهه مقاومت پیروز شود، شرایط اقتصادی، تغییر کند، شرایط سیاسی تغییر کنه، اوضاع جامعه عوض می‌شود، دولت مردان هم که به مجلس و دولت و حکومت راه پیدا می‌کنند، شرایط را درک کنند، تصمیمات درست بگیرند و قوانین خوب وضع کنند.