خبرگزاری مهر، گروه استانها - مریم محرمی: سخن از فرار مغزها و مهاجرت نخبگان از ایران همواره مطرح بوده اما آنسوی دیگر این ماجرا هیچگاه آنطور که باید به چشم نیامده است.
در چند دهه اخیر همواره گلایه از این بوده که چرا مهاجرت نخبگان ایرانی بازگشتی به کشور ندارد یا چرا به همان میزان که در صادرات مغزهای ایرانی فعال هستیم در واردات آن کوتاهی کرده‌ایم؟ اصلاً سهم ما در جذب دانشجویان خارجی در همه این سال‌ها چقدر بوده است؟
زمانی که صحبت از همکاری‌های بین‌المللی است، حضور دانشجویان بین المللی به عنوان یکی از ارکان اصلی بین المللی شدن تجلی پیدا می‌کند. یعنی اگر دانشجوی بین المللی در دانشگاهی حضور نداشته باشد نمی‌توان انتظار داشت که دانشگاه چهره بین المللی به خود بگیرد. بنابراین اگر بخواهیم در حوزه مرجعیت علمی گام برداریم باید به موضوع جمعیت دانشجوی بین‌الملل در دانشگاه‌ها توجه داشته باشیم.
توسعه علمی یک حرکت چند وجهی است که در ظرف محیط بین المللی رخ می‌دهد، پدیده جهانی شدن اقتصاد و فرهنگ از سویی و موضوع جهانی بودن علم و فناوری از سوی دیگر، روند رو به رشد فعالیت‌های بین المللی را افزایش داده است. از این رو پدیده و سیاست بین المللی شدن آموزش عالی در دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی کشورها و مناطق مختلف با رشد فراگیر و استقبال روز افزونی رو برو بوده است.
بهانه این گفت‌وگو با همین سوالات کلید خورد تا ما به سراغ دکتر اسماعیل چمنی؛ رئیس دانشگاه محقق اردبیلی برویم تا به این سوالات پاسخ دهد. کسی که توانست بیش از یک هزار و ۷۰۰ دانشجوی خارجی را به این دانشگاه جذب کند.
حضور ۱۷۰۰ دانشجوی خارجی در اردبیل، در استان بازتاب‌های متفاوتی از نظر مردم داشت. برخی از آنها این تعداد را باعث افتخار و به نوعی به کیفیت بالای نظام آموزش عالی ایران و دانشگاه محقق اردبیلی نسبت می‌دادند و معتقد بودند جامعه ایرانی عادت دارد خوبی‌های خودش را نبیند و در مقابل عده‌ای معتقد بودند مقایسه این تعداد با موج مهاجرت نخبه‌ها از ایران از اساس اشتباه است و دلیل این حضور را به نوعی تجارت دانشجو می‌دانستند که در همه جای دنیا معمول است.
* مزایای بین المللی شدن دانشگاه محقق اردبیلی را بفرمائید؟
دانشجویان ما سفیران ما در کشورهای خودشان هستند چرا که با فرهنگ و آداب و رسوم اصیل ایرانی آشنا می‌شوند و روابط فردی- اجتماعی زیادی با کشور ما برقرار کرده اند.
با حضور این دانشجویان در دانشگاه‌های کشور روند جذب دانشجویان خارجی افزایش پیدا می‌کند چرا که در صورت رضایتشان از دانشگاه محل تحصیلشان به عنوان مبلغان آن دانشگاه در کشور خودشان خواهند بود و دوستان و افراد زیادی را به تحصیل در ایران و در آن دانشگاه ترغیب خواهند کرد.
در کل تحصیل دانشجویان خارجی از جنبه‌های علمی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی برای کشور ما مفید است. دیپلماسی علمی یکی از دستاوردهای حضور این دانشجویان در ایران است. بطوریکه می‌توانند پل ارتباطی بین اساتید ایران و کشور خودشان باشند و پروژه‌های مشترک علمی و فناوری بین دو کشور را پیش ببرند.
در بعد اقتصادی می‌توانند به کنشگران اقتصادی فعال در مبادلات اقتصادی دو کشور تبدیل شوند و با مراودات بازرگانی که در این راستا اتفاق می‌افتد منجر به افزایش ارزآوری کشور از طریق صادرات محصولات ایرانی یا محصولات دانش بنیان مراکز رشد دانشگاه‌ها یا پارک‌ها گردند.
در بعد سیاسی با افزایش مناسبات سیاسی دو کشور منجر به بهبود روابط دو کشور می‌شوند و در درازمدت با گرفتن کرسی‌های مهم سیاسی کشورشان عامل تقویت همکاری‌های سیاسی دو کشور می‌شوند. زندگی در کنار دانشجویان ایرانی یا دانشجویان کشورهای دیگر که در دانشگاه‌های ایران در حال تحصیل هستند منجر به تبادلات فرهنگی آنها شده و سازگاری و تاب آوری با زندگی در کنار فرهنگ‌های متنوع دنیا از نتایج دیپلماسی فرهنگی حضور این دانشجویان در ایران است.
* چالش‌ها و موانع بین المللی شدن دانشگاه چیست و چه راهکاری را برای حل این چالش‌ها پیشنهاد می‌دهید؟
ابتدا توضیح این مورد ضروری است که بالاخره وقتی کار جدید و حرکتی نو در محیطی شروع می‌شود قطعاً مشکلاتی خواهد داشت و بعضاً موانعی در این راه ایجاد خواهد شد ولی از آنجایی جذب دانشجویان خارجی سبب بین المللی شدن دانشگاه و افزایش اعتبار آن‌در سطح ملی و بین المللی می‌شود باید این موارد را پذیرفت و ریل‌گذاری صحیحی انجام داد.
به این سوال از چند جنبه می‌توان پاسخ داد. جنبه اول ظرفیت بسیار بزرگ اساتید نخبه موجود در دانشگاه‌های کشور است که به جرأت می‌توان گفت در سطح بین المللی جزو نفرات اول دنیا هستند از جمله دانشمندان ۱ درصد و ۲ درصد کشور. ولی آنچنان که باید شناخته شده نیستند و این برمی‌گردد به تبلیغات کم در عرصه بین المللی و گاهاً تبلیغات منفی که علیه ایران در عرصه بین المللی وجود دارد.
برای حل این مشکل باید مزیت‌های تحصیل در ایران و دانشگاه‌های کشور همچنین مزیت‌های کشور ایران از حیث فرهنگی، گردشگری و اقلیمی و موقعیت سیاسی آن برای دانشجویان تبلیغ شود.
جنبه دوم عدم آشنایی برخی دستگاه‌ها و مسئولین کشور به اهمیت حضور این دانشجویان در ایران است چرا که به جنبه راهبردی حضور دانشجویان بین الملل و نقش بی همتای آنها در دیپلماسی علمی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی اهمیت نمی‌دهند؛ برای حل این مشکل باید با برگزاری جلسات توجیهی متعدد چه از طریق رسانه‌ها و چه از طریق متولیان امر اهمیت حضور این دانشجویان برجسته شود.
جنبه سوم جایگاه امور بین الملل دانشگاه‌ها در سطح وزارتخانه است که پیشنهاد می‌شود در چارت سازمانی به صورت یک دست در کل دانشگاه‌های کشور از سطح مدیریت به معاونت تبدیل شود که با چنین تغییری پیشرفت بهتری در حوزه بین المللی سازی دانشگاه‌ها می‌تواند اتفاق افتد.
جنبه چهارم کندی روند صدور ویزای تحصیلی است که البته اخیراً با پیگیری‌های سازمان امور دانشجویان به مراتب بهتر از قبل شده است ولی همچنان می‌توان با چابک سازی روند صدور ویزا و تسهیل محدودیت‌های اقامت و تردد دانشجویان به این امر کمک کرد.
* راهکارهای بهبود جذب دانشجوی خارجی چیست؟
شرکت در نمایشگاه‌های جذب دانشجویان خارجی در اقصی نقاط دنیا، رایزنی با سفیران ایران در کشورهای مختلف دنیا و برگزاری نشست‌های مختلف با مسئولین کشورهای مختلف، ایجاد بورسیه‌های مختلف از طریق وزارت علوم ایران یا وزارت امور خارجه برای جذب و معرفی نخبگان کشورهای مختلف به دانشگاه‌های ایران، ساماندهی شرکت‌ها و کارگزارهای جذب دانشجویان خارجی و تشویق آنها به منظور جذب از سایر نقاط دنیا نه فقط کشورهای همسایه از جمله راه کارهای بهبود ساز و کار جذب دانشجویان خارجی است.
* راه اندازی سامانه جذب دانشجویان بین المللی در دانشگاه محقق اردبیلی برای بین المللی شدن دانشگاه چه اقداماتی لازم است و دانشگاه محقق اردبیلی چه اقداماتی انجام داده است؟
علاوه بر ارتقای سطح علمی دانشگاه و افزایش مقالات و کتب علمی قابل استناد، ثبت اختراعات در سطح جهانی، کسب رتبه‌های بالا در نظام‌های مختلف رتبه بندی بین المللی، یک سری اقدامات زیربنایی نیز لازم است.
در این راستا دانشگاه محقق اردبیلی با توسعه اداره امور بین الملل از طریق اختصاص ساختمان جداگانه، افزایش تعداد کارکنان این بخش، ایجاد اداره امور کنسولی جهت انجام مراحل صدور ویزا و اقامت این دانشجویان، همچنین اخذ مجوز مرکز آموزش زبان فارسی به غیرفارسی زبانان «آزفا» و راه اندازی سامانه جذب دانشجویان بین المللی اقداماتی انجام داده است.
در حال حاضر معاونت‌های مختلف دانشگاه در حال تدوین برنامه‌های مختلف دانشجویی، فرهنگی و تربیتی برای این دانشجویان هستند که با برگزاری دوره‌ها و اردوهای مختلف فرهنگ اصیل ایرانی – اسلامی را بهتر به آنها منتقل کنند. قدم بعدی احداث خوابگاه دانشجویان بین الملل و همچنین اخذ مجوز راه اندازی پردیس بین الملل دانشگاه است که در دستور کار قرار دارد.
* مهمترین سیاست‌ها، مقررات و قوانین جذب دانشجویان خارجی چیست؟
امروزه اهمیت تبادل دانشجویان در عرصه بین المللی بر کسی پوشیده نیست و در همین راستا رقابت شدیدی بین کشورهای مختلف در جذب دانشجو وجود دارد. هر کشوری که چشم انداز ماندگاری برای دانشگاه و آموزش عالی خود از حیث علمی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی قائل است وارد این رقابت بین المللی می‌شود.
با در نظر گرفتن مزیت‌های عنوان شده ایران که دانشگاه‌هایی در تراز بین المللی دارد و آموزش عالی آن مزیت‌ها و ظرفیت‌های زیادی دارد وارد این رقابت شده است تا به جایگاه مطلوبی در مرجعیت علمی برسد و در گسترش زبان فارسی نیز تأثیرگذار باشد. سیاست کنونی کشور جذب دانشجویان از همه کشورهای دنیا و بعبارتی تنوع ملیتی است.
* در شرایط جهانی شدن اقتصاد، فرهنگ و فناوری نقش دانشجویان خارجی در تولید علم و تسهیل فناوری چیست؟
همانطوری که عنوان شد تقویت مرجعیت علمی، رشد دیپلماسی عمومی و گسترش زبان فارسی سه علت اصلی جذب دانشجوی بین الملل است.
رسیدن به مرجعیت علمی، یعنی توجه دنیا نسبت به علم ایران و پذیرش مرجعیت ایران در حوزه علم و دانش، مرهون حضور دانشجویان بین الملل در دانشگاه‌های ایران است چرا که هر کدام از این دانشجویان صاحب مقالات علمی یا شرکت‌های دانش بنیان هستند و می‌توانند با نقش آفرینی در عرصه دانش و فناوری کشور ایران را سردمدار علم و دانش کنند و در تولید علم که همان مرجعیت علمی است مؤثر باشند.
* وضعیت موجود دانشجویان بین الملل در ایران و در اردبیل رو بفرمائید؟
در حال حاضر بیش از ۱۰۰ هزار دانشجو از بیش از ۹۰ ملیت در ایران مشغول به تحصیل هستند که با وجود رشد خوب نسبت به گذشته، هدف گذاری روی جذب بیش از ۲۵۰ هزار دانشجو در یک بازه زمانی ۵ ساله در کل کشور در نظر گرفته شده است.
دانشگاه محقق اردبیلی نیز همراستا با سیاست‌های بالادستی از سال ۱۴۰۱ به صورت جدی به موضوع جذب دانشجویان خارجی وارد شد که حاصل آن جذب بیش از ۱۷۰۰ دانشجوی خارجی از کشورهای عراق، سوریه، نیجریه و ترکیه بوده است.
* دانشجویان خارجی در اردبیل در چه رشته‌هایی تحصیل می‌کنند؟
دانشجویان خارجی در رشته‌های مختلف موجود در دانشگاه تحصیل می‌کنند که پرتقاضاترین آنها به ترتیب رشته‌های مدیریت بازاریابی و ارتباطات ورزشی، مدیریت بازرگانی، مدیریت آموزشی، اقتصاد توسعه و برنامه ریزی، زبان و ادبیات عربی، مدیریت کسب و کار مالی، روانشناسی تربیتی، آموزش زبان انگلیسی، مطالعات منطقه‌ای گرایش خاورمیانه و شمال آفریقا، جغرافیا و برنامه ریزی شهری، آمار ریاضی، مدیریت سازمان‌ها و باشگاه‌های ورزشی، مهندسی عمران، زیست شناسی سلولی-مولکولی، تاریخ، روانشناسی عمومی، مهندسی مکانیک تبدیل انرژی، مهندسی کامپیوتر و شیمی تجزیه هستند.
اگر به ترتیب دانشکده‌ها از پرتقاضاترین به کم تقاضاترین عنوان کنیم دانشکده علوم اجتماعی، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشکده علوم، دانشکده فنی و مهندسی و دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی قرار دارند.
* انگیزه حضور دانشجویان خارجی در اردبیل چیست؟
تبادل دانشجویان در عرصه بین المللی موضوع جدیدی نیست و سال هاست کشورهای مختلف به علت نقش راهبردی دانشجویان دنیا در گسترش دیپلماسی علمی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی به اعزام دانشجویانشان به کشورهای مختلف دنیا و پذیرش دانشجویان از کشورهای مختلف دنیا اقدام می‌کنند.
کشور ایران با توجه به داشتن دانشگاه‌های همتراز با دانشگاه‌های معتبر دنیا مقصد بسیاری از دانشجویان از جمله دانشجویان کشورهای دوست و همسایه است.
علاوه بر این، ظرفیت پذیرش دانشجویان در بعضی کشورها مثل عراق به خصوص در مقاطع تحصیلات تکمیلی بسیار پایین است و به همین علت بسیاری از دانشجویان این کشورها برای تحصیل در مقاطع بالاتر که امکان آن در کشور خودشان مهیا نیست به دانشگاه‌های برتر کشورهای دیگر از جمله ایران می آیند. به علت قرابت فرهنگی و تاریخی بسیار زیاد بین ایران و عراق و با توجه به مسلمان بودن دو کشور، ایران اولین مقصد تحصیل برای دانشجویان عراقی و حتی سوری است.
هزینه تحصیل و زندگی در ایران نیز برای این دانشجویان به نسبت پایین است و علاوه بر آن جاذبه‌های تاریخی و گردشگری فراوانی وجود دارد که در کنار تحصیل می‌تواند از بعد تفریحی هم حائز اهمیت باشد و در کنار آن نزدیکی به ایران برای کشورهای همسایه از دیگر مزیت تحصیل در ایران برای آن هاست.
* کلام آخر؟
به نظر می‌رسد امروزه کشورها با ارتقای سطح همکاری‌ها و تبادلات بین المللی علمی نه تنها مشروعیت جانبی و منزلت اجتماعی کسب می‌کنند بلکه به نوسازی اقتصاد و کارآمدی فناوری خود مدد می‌رسانند.
یکی از ابعاد بین المللی سازی، ارتقای هویت ملی است و این ابزاری است برای معرفی زبان و فرهنگ ملی کشورها در عرصه بین المللی است تا کشورها بتوانند از راه گسترش آموزش عالی در قلمرو بین المللی از وابستگی صرف به کشورهای غربی بکاهد.
حضور دانشجویان با زبان‌ها، قومیت‌ها، نژادها، فرهنگ‌ها و سطح اجتماعی-اقتصادی متفاوت در دانشگاه‌های ایران، سابقه‌ای طولانی دارد. استفاده از این تجربه در انسجام و انطباق سریع‌تر دانشجویان بین المللی می‌تواند دانشگاه‌های ما را محل مطلوبی برای پذیرش دانشجویان از کشورها و فرهنگ‌های دیگر کند.
بین المللی شدن دانشگاه‌ها و جذب دانشجویان بین المللی مزیت‌های گوناگونی برای کشور و نظام آموزش عالی ایران دارد. از جمله این مزایا، بهبود کیفیت دانشگاه، دستیابی به مرجعیت علمی، افزایش تعامل فرهنگی - اجتماعی، جذب نخبگان علمی، افزایش سرمایه‌های اجتماعی، اشتغالزایی و درآمدزایی ارزی، توسعه دامنه نفوذ فرهنگی و ایجاد امنیت پایدار در منطقه و در نهایت افزایش قدرت نرم کشور است و این فارغ التحصیلان غیر ایرانی می‌توانند سفیران و مبلغان نظام آموزشی ایران به شمار روند.