خبرگزاری مهر _ گروه فرهنگ و ادب: پرویز قاسمی کارشناس و پژوهشگر مسائل آسیای مرکزی، روسیه و قفقاز که به‌تازگی از ماموریت رایزنی فرهنگی ایران در قرقیستان بازگشته، مقاله‌ای با عنوان «بازتاب‌ها و واکنش‌ها در جمهوری آذربایجان نسبت به شهادت ریاست جمهوری ایران و همراهانش» نوشته و آن را برای انتشار در اختیار خبرگزاری مهر قرار داده است.
مشروح متن این یادداشت را در ادامه می‌خوانید:
بروز سانحه برای بالگرد حامل حضرت آیت الله رئیسی رئیس جمهور اسلامی ایران و همراهان ایشان در بازگشت از افتتاح پروژه‌های ملی در نقطه مرزی ارس؛ در همان لحظات اولیه به خبر اول رسانه ملی تبدیل شد و تمام شبکه‌های داخلی با نگرانی بسیار نسبت به اطلاع رسانی آخرین وضعیت جستجو و امدادرسانی پرداختند. این خبر در مقیاسی دیگر در بسیاری از رسانه‌های جهان و از جمله در رسانه‌های منطقه بازتاب و انعکاس پیدا کرد و در برخی کشورها حتی در صدر خبرها قرار گرفت.
کشورهای حوزه شوروی سابق خاصه جمهوری‌های پیرامونی در آسیای مرکزی و قفقاز و روسیه نیز جزو همین دسته اخیر بودند. به محض کشف محل سقوط بالگرد و اعلام خبر شهادت حضرت آیت الله رئیسی و همراهان ایشان در بامداد روز دوشنبه ۳۱ اردیبهشت ماه؛ حجم انتشار مطالب مربوط به این حادثه رو به فزونی گذاشت و از این مرحله به بعد؛ به تدریج خبرهای مربوط به واکنش‌ها و پیام‌های مقامات و شخصیت‌ها و گروه‌های مردمی در این کشورها بر روی خروجی خبرگزاری و صفحات سایت‌ها و شبکه‌های اجتماعی قرار گرفت.
رصد و بررسی صورت گرفته نشان می‌دهد تقریباً تمامی سایت‌های روس زبان حوزه آسیای مرکزی و قفقاز از جمله خبرگزاری اسپوتنیک به ویژه در کشورهای آذربایجان؛ ارمنستان؛ قزاقستان؛ قرقیزستان و تاجیکستان بخشی از مطالب خود را به این موضوع اختصاص داده بودند. در این بین؛ بیشتر خبرهای درج شده از بین شعبات روسی زبان خبرگزاری اسپوتنیک؛ مربوط به خبرگزاری اسپوتنیک تاجیکستان بوده است.
نویسنده ضمن رصد روزانه خبرها و تحلیل‌های مربوط به شهادت حضرت آیت الله رئیسی رئیس جمهور مردمی و همراهان ایشان در سایت‌ها و صفحات روسی زبان منطقه؛ داده‌ها و اطلاعاتی را در ارتباط با واکنش‌ها و بازتاب‌ها از برخی خبرگزاری‌ها و سایت‌های جمهوری آذربایجان از جمله اسپوتنیک؛ رپرت و کالیبر و نیز صفحات و کانال‌های ارتباطی سفارت ج. ا. ایران در باکو در شبکه‌های اجتماعی استخراج؛ ترجمه و تدوین نموده است.
نتیجه این بررسی و رصد عجالتاً و به صورت خلاصه وار به شرح ذیل ارائه می‌گردد:
پیام‌های تسلیت و همدردی مقامات سیاسی جمهوری آذربایجان:
• پیام تسلیت الهام علی اف رئیس جمهور آذربایجان به مقام معظم رهبری
الهام علی اف رئیس جمهور آذربایجان در پیامی مکتوب به مقام معظم رهبری؛ شهادت جانگداز حضرت آیت الله رئیسی و جناب آقای حسین امیرعبدالهیان وزیر امورخارجه و سایر اعضای هیأت همراه را به محضر مبارک ایشان؛ دولت و ملت شریف ایران و خانواده شهدا تسلیت و برای ایشان علوم صبر را خواستار شدند.:
«مردم ایران در سیمای رئیس جمهور سید ابراهیم رئیسی؛ دولتمردی برجسته را از دست داد که تمام عمر با فداکاری و وفاداری به کشورش خدمت کرد. یاد و خاطره گرامی او همیشه در قلب ما زنده خواهد بود».
• پیام تسلیت علی اسداف نخست وزیر جمهوری آذربایجان به معاون اول رئیس جمهور کشورمان
• پیام تسلیت جیحون بایرام اف وزیر امور خارجه جمهوری آذربایجان به دولت و ملت ایران در حساب کاربری خود در شبکه اجتماعی ایکس: «با شنیدن خبر درگذشت رئیس جمهور ایران؛ وزیرامور خارجه و سایر همراهان بسیار متأثر شدم. از خداوند متعال برای جان باختگان این حادثه غم انگیز غفران و رحمت الهی و به مردم دوست ایران صمیمانه تسلیت عرض می‌نمایم».
این جدا از پیام تسلیتی ست که وزارت امور خارجه جمهوری آذربایجان به همین مناسبت به دولت و ملت ایران منتشر نموده بود.
• پیام تسلیت سپهبد ذاکر حسن اف وزیر دفاع جمهوری آذربایجان به سرلشکر محمدحسین باقری رئیس ستاد کل نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران
• پیام تسلیت صاحبه غفارزاده رئیس پارلمان جمهوری آذربایجان به رئیس مجلس شورای اسلامی
• پیام تسلیت کمال الدین حیدراف وزیر حوادث غیرمترقبه جمهوری آذربایجان به وزیر کشور ج. ا. ایران. وی ضمن ابراز همدردی با احمد وحیدی در چنین لحظات سخت؛ عمیق‌ترین تسلیت خود را ابلاغ نموده است.
• گفتگوی تلفنی جیحون بایرام اف وزیر امورخارجه جمهوری آذربایجان با علی باقری سرپرست وزارت امورخارجه و ابراز مراتب تأثر عمیق و تسلیت دولت و مردم جمهوری آذربایجان به مناسبت شهادت رئیس جمهور؛ وزیر امورخارجه و سایر همراهان ایشان و اظهار همدردی با خانواده این شهدای گرانقدر. وی نقش حرفه ای دکتر امیر عبدالهیان در عادی سازی و توسعه روابط دوستانه میان دو کشور در مقطع پیچیده روابط را حائز اهمیت برشمرد.
پیام‌های تسلیت و همدردی شخصیت‌های دینی جمهوری آذربایجان
• پیام تسلیت شیخ الاسلام الله شکور پاشازاده رئیس اداره دینی مسلمانان قفقاز به مقام معظم رهبری
ادای احترام به پیکر شهید رئیسی در سالن اجلاس سران:
• حضور نخست وزیر و وزیر امور خارجه جمهوری آذربایجان در سالن اجلاس سران در تهران و ادای احترام به پیکر پاک شهیدان آیت الله دکتر سیدابراهیم رئیسی و دکتر حسین امیر عبداللهیان
ابراز همدردی از طریق امضای دفتر یادبود:
• حضور الهام علی اف رئیس جمهور آذربایجان در سفارت جمهوری اسلامی ایران در باکو و امضای دفتریادبود به مناسبت شهادت حضرت آیت الله رئیسی رئیس جمهور کشورمان و همراهان ایشان در سانحه سقوط بالگرد در ورزقان -۱/۳/۱۴۰۳
• حضور شیخ الاسلام الله شکور پاشازاده رئیس اداره مسلمانان قفقاز در سفارت جمهوری اسلامی ایران در باکو؛ امضای دفتر یادبود رئیس جمهور شهید آیت الله رئیسی و سایر شهدای خدمت و ابراز مراتب تسلیت و تعزیت خود به مقام معظم رهبری و امت مسلمان بخاطر این سانحه تلخ و ناگوار
• حضور علی علیزاده سفیر فوق العاده و تام الاختیار جمهوری آذربایجان در تهران در سفارت جمهوری اسلامی ایران در باکو و امضای دفتر یادبود شهدای خدمت
• حضور سفرای کشورهای خارجی مقیم جمهوری آذربایجان در سفارت کشورمان در باکو برای امضای دفتر یادبود شهدای خدمت در روز سوم گشایش دفتر یادبود
• گشایش دفتر یادبود بمنظور ادای احترام مسئولین دولتی و دانشجویان ایرانی دانشگاه دولتی جمهوری خودمختار نخجوان از تاریخ ۰۱/۰۳/۱۴۰۳ تا ۰۳/۰۳/۱۴۰۳ به مدت سه روز در محل سرکنسولگری جمهوری اسلامی ایران در نخجوان
ابراز همدردی از طریق اهدای شاخه گل:
• حضور رهبران و نمایندگان برخی تشکل‌های غیردولتی جمهوری آذربایجان در مقابل ساختمان سفارت جمهوری اسلامی ایران در باکو و اهدای شاخه گل به علامت همدردی با مردم ایران و اعلام اینکه در روزهای سختی و غم؛ در کنار مردم ایران هستند.
• اهدای دسته و تاج گل از سوی ایرانیان مقیم و برخی از شهروندان آذری در مقابل ساختمان سفارت ج..ا. ایران در باکو
گرامیداشت یاد و خاطره شهیدان سانحه سقوط بالگرد:
• گرامیداشت یاد و خاطره رئیس جمهور شهید ایران و سایر شهدای حادثه سقوط بالگرد با یک دقیقه سکوت در مجلس ملی جمهوری آذربایجان
تحلیل فضای حاکم بر رسانه‌ها وافکار عمومی جمهوری آذربایجان پس از سانحه سقوط بالگرد حامل رئیس جمهور:
خبر تلخ سقوط بالگرد ریاست جمهوری به همراه ۴ تن از خدمتگزاران نظام اسلامی که در رأس آنها شهید سیدابراهیم رئیسی رئیس جمهور کشورمان قرار داشت؛ در کشور همسایه جمهوری آذربایجان واکنش‌های رسانه‌ای مختلفی پدید آورد. بررسی رسانه‌های این کشور طی ۶ روز گذشته نشان داد که فضای مردمی تشییع پیکر شهدای خدمت در جمهوری اسلامی ایران بر جو رسانه‌ای دولت همسایه تأثیر بیشتری داشته و طرف آذری هم اخبار مربوطه و حضور مردم بزرگ و شریف ایران به ویژه در استان آذربایجان شرقی به مرکزیت تبریز را پوشش داده است. این حضور و بدرقه میلیونی نه تنها عملاً جلوه‌ای از محبوبیت مسئولان کشوری و استانی به ویژه قشر روحانیت یعنی آیت الله رئیسی و آیت الله ال هاشم را به نمایش گذاشت؛ بلکه انتشار برخی شایعات درباره جو امنیتی سنگین بر جامعه ایرانی و عدم پذیرش روحانیت از سوی مردم ایران را در افکار عمومی کشور همسایه و دوست زیر سوال برد و با تلطیف شدن فضای حاکم بر روابط دو کشور که نقطه شروع آن از جدیت و اهتمام شخص رئیس جمهور شهید و وزیر مجاهد و انقلابی‌اش شهید امیرعبدالهیان برای افتتاح پروژه‌های مشترک سد قیز قلعه سی و بهره برداری از سد خدا آفرین بر روی رود ارس و حضور در مراسم رسمی افتتاحیه این پروژه‌ها بود و با شهادت آنان در مسیر بازگشت از افتتاحیه این پروژه‌ها و متعاقباً حضور مقامات و شخصیت‌های رسمی جمهوری آذربایجان در مراسم‌های یادبود این شهیدان؛ ارسال پیام‌های تسلیت و همدردی و امضای دفتر یادبود به اوج خود رسید؛ اکنون جامعه آذربایجان با پنجره‌ای نو در مواجهه با مسائل جمهوری اسلامی ایران روبروست.
البته نمی‌توان و نباید به شرایط جدید تلطیفی شکل گرفته در فضای رسانه‌ای و افکار عمومی جمهوری آذربایجان به صورت خوشبینانه مطلق نگاه کرد ولی در کل به نظر می‌رسد سیاست دولت سیزدهم در توسعه و گسترش مناسبات با کشورهای همسایه که امیر دیپلماسی ایران مجری اصلی و پیش برنده آن بود حداقل در ارتباط با بسیاری از کشورهای همسایه جواب داده و به ثمر نشسته است و در ارتباط با جمهوری آذربایجان نیز علیرغم وجود برخی موانع و مشکلات؛ اراده زایدالوصفی را از تیم ایشان برای گره گشایی در مناسبات شاهد بودیم و با افتتاح رسمی پروژه‌های یادشده با حضور رؤسای جمهور دو کشور؛ عملاً گامی مهم و عملی برای نیل به این هدف برداشته شده است.
برخی گزارش‌ها و تحلیل‌های منتشر شده:
• گزارش خبری با عنوان «مراسم تشییع جنازه و وداع با پیکر حضرت آیت الله رئیسی رئیس جمهور و امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه در تبریز "-۱/۳/۱۴۰۳ - سایت خبری report.az
• گزارش خبری گشایش دفتریاد بود در سفارت ایران در باکو برای عرض تسلیت و ادای احترام به شهید رئیسی و دیگر جانباختگان سانحه سقوط بالگرد .۳۱/۲/۱۴۰۳- سایت خبری report.az . در این خبر اعلام شده؛ دفتر یادبود در سفارت برای مدت ۳ روز از تاریخ ۲۱ می باز خواهد بود. از ۲۱ تا ۲۳ می مختص شخصیت‌ها و مقامات رسمی آذربایجان؛ ۲۲ و۲۳ می سفیران و دیپلمات‌های خارجی مقیم در باکو و ۲۴ می نیز مختص شهروندان و اتباع ایرانی ساکن در جمهوری آذربایجان
• گزارش در سایت report.az در تاریخ ۲۰ می به نقل از مقاله درج شده در سایت news.ru با عنوان «عملاً شانسی برای نجات مسافران بالگرد سانحه دیده در ایران باقی نمانده است». سایت مذکور این مطلب را از قول سرگئی لیپووی سرلشکر هوانوردی روسیه ذکر نموده است. او در این مصاحبه گفته چراغ اضطراری بالگرد به احتمال زیاد بخاطر بار سنگین جداشده و سوخته است به همین دلیل کار جستجو و کشف محل سقوط بالگرد طولانی شده است". لیپوی همچنین گفته علت سانحه ممکن است خطای خلبانی باشد: " بالگرد نتوانسته ارتفاع امنی پیدا کند و در یک شیب گرفتار شده است". این کارشناس همچنین بارگذاری بیش از حد bell-212 را رد نکرده است. این مدل بالگرد ظرفیت زیادی برای بارگیری ندارد. ۸ نفر مسافر برای این مدل بالگرد زیاد است. علاوه بر آن؛ این امکان وجود دارد که سیستم ضد یخ کار کرده باشد و قدرت را از بالگرد بگیرد.و به همین دلیل است که نیروی رانش و بالابر ضعیف شده شاید این عامل خاص به بالگرد اجازه نداده به موقع به ارتفاع ایمن بالای کوه برسد". این کارشناس نظامی و مهندس هوانوردی روس این را نیز رد نمی‌کند که هم خطای خلبان و هم نقص فنی بالگرد می‌تواند منجر به سقوط آن گردد. وی در ادامه چنین می‌گوید: " باید اجزا و قطعات باقی مانده بالگرد از لحاظ فنی مورد بررسی قرار گیرد. بررسی و ارتقای تمام شاخص‌های فنی پیش از پرواز ضروری است: نحوه سرویس دهی؛ عملکرد؛ تعویض واحدها و اجزای بالگرد؛ عملکرد جعبه سیاه و..... همین گفته در مورد خلبان و کادرفنی هم صدق می‌کند. آیا آنها آمادگی پرواز در کوهستان در این شرایط سخت آب و هوایی را داشتند؟ "
• گزارش خبرگزاری رپرت با عنوان "تشییع رئیس جمهور ایران در تاریخ ۲۳ می‌خواهد بود." در این خبر که به نقل از رسانه‌های ایرانی و برگرفته از مصاحبه آقای منصوری معاون اجرایی رئیس جمهور می‌باشد؛ ذکر شده پیکر آقای رئیسی شامگاه پنج شنبه در زادگاهش شهر مشهد تشییع و در جوار مرقد حضرت امام رضا به خاک سپرده خواهد شد.
• گزارش در خبرگزاری کالیبر با عنوان"رئیس جمهور جدید ایران سیاست نزدیکی با روسیه؛ چین؛ آذربایجان و ترکیه را ادامه خواهد داد". این مطلب مصاحبه خبرنگار این سایت آذری با لانا راوندی فدایی نامزد علوم تاریخ؛ رئیس مرکز فرهنگ شرقی؛ کارشناس ارشد انستیتو شرقشناسی اکادمی ملی علوم روسیه و رئیس گروه شرق و آفریقای معاصر یکی از دانشگاه‌های روسیه است. او در پاسخ به این سوال خبرنگار که اوضاع سیاسی ایران پس از درگذشت آیت الله رئیسی چگونه خواهد بود و آیا این احتمال وجود دارد که کارزار سخت سیاسی بین لیبرال‌ها و محافظه کاران را در ایران شاهد باشیم؟
می‌گوید: "در واقع؛ بسیاری رئیسی را یکی از گزینه‌های روشن برای آینده رهبری ایران می‌دانستند. در ایران این رهبر است که قدرت کامل را در اختیار دارد نه رئیس جمهور. با درگذشت رئیسی؛ حالا مجتبی خامنه‌ای فرزند رهبر کنونی ایران این موقعیت و امکان را می‌تواند داشته باشد. در مورد کارزار سیاسی بین لیبرال‌ها و محافظه کاران هم باید بگویم اولاً اصطلاح لیبرال کمی اشتباه است چرا که در ایران لیبرال کلاسیک به معنای دقیق علوم سیاسی وجود ندارد. برای مثال همه ایرانی‌های به اصطلاح لیبرال از پیوندی جدانشدنی بین دین و سیاست دفاع می‌کنند که با مبانی لیبرالیسم کلاسیک در تضاد است اما اساساً تقسیم بندی در ایران شامل اولت را محافظه کاران محافظه کاران میانه و اصطلاح طلبان است." این کارشناس در پاسخ این سوال که آیا احتمال تغییر در سیاست خارجی ایران از جمله نسبت به آذربایجان و ترکیه وجود دارد یا نه؛ نیز گفته است: " راستش را بخواهید؛ نه؛ فکر نمی‌کنم. ترکیه و آذربایجان برای ایران بسیار مهم هستند. به یاد داشته باشید این ترکیه بود که برای کمک به جستجو و پیداکردن بالگرد حامل ریاست جمهوری ایران؛ امدادگران خود را به ایران فرستاد و یک پهپاد پیشرفته برای مکان یابی سقوط بالگرد اختصاص داد. آذربایجان نیز آمادگی خود را برای ارائه کمک اعلام نمود. بنابراین من فکر می‌کنم سیاست تهران در قبال ترکیه همچنان به روال کنونی باقی خواهد ماند. و اما در مورد سیاست تهران در قبال باکو: من قطعاً شکی در این ندارم: طرفین اخیراً گام‌های زیادی را برای نزدیک شدن به یکدیگر برداشته‌اند. شاید صداهایی را بشنویم که بی مورد آذربایجان و ترکیه را متهم می‌کنند اما این حملات تأثیری در سیاست خارجی رسمی تهران نخواهند داشت. چنین نیروهای ارتجاعی همیشه در ایران وجود و حضور داشته‌اند".
نتیجه گیری:
- بازتاب‌ها و واکنش‌ها نسبت به حادثه بسیار تلخ و ناگوار شهادت حضرت آیت الله رئیسی رئیس جمهور محبوب مردم ایران و آقای حسین امیر عبدالهیان وزیر امور خارجه (و سایر اعضای هیأت همراه) در بین مقامات و شخصیت‌های سیاسی؛ فرهنگی و دینی و نیز در بین نخبگان و توده‌های مردم کشورهای منطقه؛ خاصه درب ین همسایگان بسیار زیاد و قابل تأمل و تحلیل بسیار می‌باشد. اعلام عزای عمومی در برخی کشورها (از ۱ تا ۳ روز)؛ لغو برخی برنامه‌های فرهنگی و کنسرت‌های از قبل برنامه‌ریزی شده در برخی کشورها از جمله در تاجیکستان و روسیه؛ حضور بیش از ۶۰ هیأت خارجی شامل مقامات و شخصیت‌های برجسته کشورهای مختلف در ایران برای ابراز همدردی و ادای احترام به رئیس جمهور و وزیر امورخارجه شهید؛ حضور شخص الهام علی اف رئیس جمهور آذربایجان در سفارت کشورمان در باکو برای ادای احترام و امضای دفتر یادبود؛ حضور نخست وزیر و وزیر امورخارجه جمهوری آذربایجان در مراسم ادای احترام به پیکر شهیدان رئیسی و امیرعبدالهیان در سالن اجلاس سران در تهران و.... همگی حاکی از جایگاه و اعتبار ایران در جهان و منطقه و میزان محبوبیت و شناخت کشورها از شخصیت پرتلاش رئیس جمهور شهید و امیر دیپلماسی ایران برای برقراری و تقویت مناسبت فیمابین از جمله پیشبرد سیاست حسن همسایگی و حضور در سازمان‌های بین المللی و منطقه‌ای و در جهت تقویت پیوندهای دوستی و صلح بین مردمان منطقه است.
- ترمیم مناسبات با جمهوری آذربایجان و تقویت و گسترش روز افزون این روابط جایگاه برجسته‌ای در سیاست منحصر به فرد و اعلامی دولت سیزدهم در اولویت دادن به روابط با کشورهای همسایه داشته است. آخرین اقدام عملی در این زمینه حضور شخص رئیس جمهور در نقطه صفر مرزی در ارس و افتتاح سد قیزقلعه سی و بهره برداری از سد خداآفرین بوده است. شوربختانه جریان‌هایی در دو کشور هستند که حیات و نفع خود را در دامن زدن به اختلافات بین دولت و مردم دو کشور می‌دانند و در سانحه تلخ اخیر نیز کمابیش تحلیل‌هایی از این جریان‌ها و افراد منتسب به هر دو جریان و گروه افراطی به چشم می‌خورد. در روابط همسایگی هیچ چیزی بهتر از برقراری روابط؛ تبادلات و تعاملات وجود ندارد و این به نفع صلح و ثبات در منطقه ما و به نفع مردمان دو کشور خواهد بود. قطع یقین حضور قدرت‌ها و نیروهای فرامنطقه‌ای و کشیده شدن پای آنها به گفتگوها و تعاملات فیمابین کشورهای همسایه و کشورهای منطقه؛ نافی اراده‌های دولت‌ها و ملت‌های منطقه است و خوشبختانه رئیس جمهور آذربایجان نیز اخیراً در چندین نوبت حضور و دخالت کشورهای خارجی در مسائل منطقه‌ای را رد و بر حل و فصل مسائل توسط کشورهای خود منطقه صراحتاً تاکید نموده است. سیاست و رویکردی که سالهاست جمهوری اسلامی ایران در ارتباط با حل و فصل برخی مسائل و موضوعات مورد اختلاف در منطقه همچون اختلافات آذربایجان و ارمنستان و مسئله قره باغ؛ خزر و.... مطرح کرده است. شرایط جدید شکل گرفته در روابط با جمهوری آذربایجان که نقطه نتیجه بخش آن از افتتاح رسمی پروژه‌های مشترک با حضور رؤسای جمهور دو کشور در مرز ارس بوده و رویکرد تلطیف شده در فضای سیاسی؛ رسانه‌ای و مردمی جمهوری آذربایجان پس از سانحه سقوط بالگرد حامل رئیس جمهور و همراهان ایشان؛ بایستی مغتنم شمرده شود و در مسیر عادی سازی و توسعه هر چه بیشتر روابط با این کشور همسایه و مهم در قفقاز به کار گرفته شود.