خبرگزاری مهر، گروه جامعه: «این تبلیغات که اگر اسلام پیدا شد، مثلاً دیگر زن‌ها باید بروند توی خانه‌ها بنشینند یک قفلی هم درش بزنند، بیرون نیایند! این چه حرف غلطی است که به اسلام نسبت می‌دهند. صدر اسلام زن‌ها توی لشکرها هم بودند؛ توی میدان‌های جنگ هم می‌رفتند. اسلام با دانشگاه‌ها مخالف نیست، با فساد دانشگاه‌ها مخالف است؛ با عقب نگه داشتن دانشگاه‌ها مخالف است. با دانشگاه استعماری مخالف است. اسلام با هیچ چیز از این مظاهرِ تمدن مخالفت ندارد. اسلام زن‌ها را دست‌شان گرفته آورده در قبال مردها نگه داشته؛ در صورتی که در زمانی که پیغمبر اسلام آمد، زن‌ها را هیچ حساب می‌کردند. اسلام زن‌ها را قدرت داده است. اسلام زن‌ها را در مقابل مردها قرار داده؛ نسبت با آنها تساوی دارند». (صحیفه امام خمینی، جلد ۵، صفحه ۲۱۷)
در دورانی که نیازمند چارچوب‌سازی نوع و میزان مشارکت زنان مسلمان در عرصه‌های سیاسی و اجتماعی هستیم، بهره‌گیری از بازخوانی اندیشه‌های بنیان‌گذار انقلاب اسلامی دریچه‌ای است به سوی کشف نگاه اسلام به عنوان راهبرد عملکرد جمهوری اسلامی در حوزه زنان. چرا که پایبندی به فقه دینی، طریقت و شریعت برای دستیابی به هدف حقیقی خلقت آدمی یعنی کمال انسان اولویت دارد. از این رو فرارسیدن ایام ارتحال امام خمینی همواره فرصتی برای بازخوانی اندیشه‌های بنیان‌گذار انقلاب اسلامی در حوزه‌های مختلف از جمله زنان در جامعه اسلامی است.
از آنجا که شارع مقدس، زن را در مقابل دین و جامعه بی‌طرف و خنثی قرار نداده است و توصیه‌های کتاب و سنت در این زمینه مرد و زن را دربرمی‌گیرد و تنها اختصاص به مردان ندارد، زن می‌تواند به شناسایی جامعه و امت بپردازد و برای برآوردن نیازها و حل مشکلات تلاش کند و در صورت ضرورت حتی مسؤولیت حکومتی بپذیرد. فرمان خدا نیز مؤید مسئولیت‌پذیری است و بلکه بالاتر از آن، آن را یک تکلیف بر زن و مرد مسلمان می‌داند و چنین می‌فرماید: وَالْمُؤْمِنُونَ «وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَیُقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَیُطِیعُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولَٰئِکَ سَیَرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ (۷۱ توبه)»
«و مردان و زنان مؤمن همه یاور و دوستدار یکدیگرند، خلق را به کار نیکو وادار و از کار زشت منع می‌کنند و نماز به پا می‌دارند و زکات می‌دهند و حکم خدا و رسول او را اطاعت می‌کنند، آنان را البته خدا مشمول رحمت خود خواهد گردانید، که خدا صاحب اقتدار و درست کردار است».
از این رو در این گزارش ابعاد مختلف این مسوولیت‌پذیری در اندیشه امام را بررسی کرده‌ایم.
حرکت از جهل به سوی علم، اخلاق و معرفت
انقلاب اسلامی در عین حال که فضا را برای استقلال فکری و عملی زن فراهم ساخت، نسبت به رعایت شئونات انسانی و اخلاقی حساس بوده تا مانع از شکسته‌شدن حرمت زن و انسان شود.
در دوران پهلوی اول «شخصیت زن» ملعبه دستان مرموز استعمار و لیبرالیسم هتاک و ویرانگر غرب قرار گرفت و رضاشاه به موجب تصویب قانون کشف حجاب، تلاش کرد تا پردۀ حجاب و عفت زنان مسلمان را برباید. در حکومت پهلوی دوم نیز سیاست شخصیت‌زدایی زن مسلمان ادامه داشت تا اینکه پیروزی انقلاب اسلامی به شخصیت زن، حیاتی دوباره بخشید و با تمسک به قوانین اسلامی به احقاق حقوق زنان و احیای کرامت انسانی آنان دست زد و به شکوفایی استعدادهای‌شان کمک کرد.
امام، زن را مبدا خیرات و سعادت می‌دانست و می‌خواست از وجود زن در ارتقا و تعالی جامعه استفاده کند. ایشان می‌فرمود: «امروز باید خانم‌ها به وظایف اجتماعی و دینی خودشان عمل کنند و عفت عمومی را حفظ بکنند و روی آن عفت عمومی کارهای اجتماعی و سیاسی را انجام بدهند.» (صحیفه امام، جلد ۱۳، صفحه ۱۹۳-۱۹۲)
ایشان فضایی که در آن زنان نیز همانند مردان توانایی تحصیل و رسیدن به مدارج بالای علمی را داشته باشند، می‌ستاید و می‌فرماید: «شما بانوان در ایران ثابت کردید که در پیشاپیش این نهضت قدم برداشتید، شما سهم بزرگی در این نهضت اسلامی ما دارید، شما در آتیه برای مملکت ما پشتوانه هستید… شما در تحصیل کوشش کنید که برای فضائل اخلاقی، فضائل اعمالی، مجهز شوید… دامان شما یک مدرسه‌ای است که در آن باید جوانان بزرگ تربیت بشوند.» (صحیفه امام، جلد ۶، صفحه ۵۲۱)
امام همواره خواهان حضور جدی بانوان در عرصه‌های علمی و فرهنگی بودند و زنان را تشویق به فراگیری علوم مختلف می‌نمودند. «درود بی پایان بر زنان متعهدی که اکنون در سراسر کشور به تربیت نوباوگان و تعلیم بی‌سوادان و تدریس علوم انسانی و آموزش فرهنگ غنی قرآنی اشتغال دارند.» (صحیفه امام، جلد ۱۴، صفحه ۳۱۷)
این در شرایطی بود که در همان زمان برخی طبقات اجتماعی و اصناف جامعه، دختران و زنان خود را از کسب علم و فضیلت به نام دین و دینداری باز می‌داشتند. تا جایی که حتی برخی از ایشان از دانش و سواد اولیه هم بی‌بهره بودند. ایشان می‌فرمود: «در این مدت چند صد سال، بلکه از اول، بعد از پیغمبر تا برسد به حالا، فرهنگ اسلام مظلوم بود، احکام اسلام مظلوم بودند و این فرهنگ را باید زنده کرد و شما خانم‌ها همان‌طوری ¬که آقایان مشغول هستند، همان‌طوری¬ که مردها در جبهه علمی و فرهنگی مشغول هستند، شما هم باید مشغول باشید» (همان، جلد ۲۰، صفحه ۹).
به گفته امام، زنان ابتدا به فرهنگ‌سازی و خودسازی در درون خود روی آوردند و سپس برای نبرد فرهنگی وارد عرصه شدند. امام در سخنان خود، به شاخصه پیشتازی و پیشگامی زنان در عرصه‌های گوناگون اشاره و تصریح می‌کند: «زنان شیردل و متعهد، همدوش مردان عزیز به ساختن ایران عزیز پرداخته؛ چنان‌که به ساختن خود در علم و فرهنگ پرداخته‌اند. شما شهر و روستایی را نمی‌یابید جز آن‌که در آنها جمعیت‌هایی فرهنگی و علمی از زن‌های متعهد و بانوان اسلامی ارجمند به وجود آمده‌است. نهضت اسلامی به¬ برکت اسلام چنان تحولی در نفوس زن و مرد جامعه به¬ وجود آورده که ره صدساله را یک‌شبه طی کرده‌است و شما ملت شریف دیدید که زن‌های محترم متعهد ایران، پیشاپیش مردان به میدان رفته و سد عظیم شاهنشاهی را در هم شکستند» (صحیفه امام خمینی، جلد ۱۲، صفحه ۲۷۵).
انسان با روح بلند، افق فکری وسیع و همچنین بینش و بصیرت حقیقی در وجود خود، می‌تواند موانع را کنار زند و به سعادت واقعی دست خواهد یافت. به نظر می‌رسد سخنان حضرت امام پیام بزرگی برای زنان جامعه اسلامی است و آن پیام چیزی جز تحصیل دانش و معرفت در تمام جنبه‌های زندگی نیست.
امام، باور داشت که سعادت و شقاوت امت‌ها بسته به وجود زنان است و این زن است که با انسان‌سازی، کشور و جامعه را به سوی کمال می‌برد. پس زنان باید در کسب فضائل و کمالات روحی و معنوی و نیز افزایش معرفت خویش تلاش کنند؛ زیرا آنان در رشد دادن معنویت در جامعه نقش بسزایی دارند.
محوریت در خانواده و ایفای نقش انسان‌سازی
از دیدگاه امام خمینی خانواده اولین و مهمترین جایگاه تربیتی بشر و محل بروز و ظهور عواطف انسانی و رکن عمده جامعه است. اگر زن در جامعه بتواند به علم و معرفت و کمالات معنوی و اخلاقی که خدای متعال انسان‌ها در نظر گرفته است، برسد، تربیت فرزندان بهتر خواهد شد و محیط خانواده گرم‌تر و باصفاتر شده و جامعه پیشرفت بیشتری خواهد کرد.
در نگاه امام خمینی می‌توان به روشنی دریافت که زن در یکی از حیاتی‌ترین و زیربنایی‌ترین نهادهای بشری یعنی خانواده تعیین‌کننده جهت حرکت جامعه است. به طوری که می‌فرمایند: «اول مدرسه‌ای که بچه دارد، دامن مادر است». (صحیفه امام خمینی، جلد ۷، صفحه ۲۸۳)
همچنین اهمیت زنان در تعلیم و تربیت از دیدگاه امام خمینی در بیانات زیر کاملاً آشکار است: «از دامن شما باید این مطالب شروع بشود که بچه‌ها را تربیت کنید، یک تربیت صحیح اسلامی. بچه‌ها از مادر بهتر چیز اخذ می‌کنند، آن قدری که تحت تأثیر مادر هستند، تحت تأثیر پدر نیستند، تحت تأثیر معلم نیستند». (صحیفه امام خمینی، جلد ۸، صفحه ۳۶۳)
از دیدگاه امام خمینی زن با حضور در روان و ذهن مردان و فرزندان در خانواده تعیین کننده مسیر حرکت جامعه به سوی تکامل انسانی است. «بچه وقتی در دامن مادرش هست می‌بیند مادر اخلاق خوش دارد. اعمال صحیح دارد. گفتار خوش دارد. این بچه از همان‌جا اعمالش و گفتارش به تقلید از مادر- که از همه تقلیدها بالاتر است - و به تزریق مادر که از همه تزریق‌ها مؤثرتر است - تربیت می‌شود.» (صحیفه امام، جلد ۷، صفحه ۲۸۳)
زنان برای ترویج فرهنگ ایرانی‌اسلامی باید نخستین گام‌ها را در خانه¬ بردارند. امام خمینی در این خصوص می‌فرمایند: «خانه‌های شما باید خانه تربیت اولاد باشد… تربیت دینی، تهذیب اخلاق. توجه به سرنوشت اینها بر عهده پدران. مادران است. مادرها بیشتر مسؤول هستند. مادرها اشرف هستند. شرافت مادری از شرافت پدری بیشتر است. تأثیر مادر هم در روحیه اطفال از تأثیر پدر بیشتر است» (صحیفه امام خمینی، جلد ۷، صفحه ۵۰۴).
امام برای زنان یک نقش محوری در امر تربیت قائل بودند. زنان خود نیمی از جامعه‌اند و هم تربیت‌کنندگان نیم دیگر جامعه. در یک جامعه اسلامی، وظیفه تربیت و تعالی هم بر دوش مردان و هم بر دوش زنان است. چه بسا زنان به‌دلیل حسِ لطیف مادری بیش از مردان از عهده چنین کاری برآیند.
«زن باید در مقدرات اساسی مملکت دخالت کند»
زنان در گذشته، بین دو رویکرد افراط و تفریط قربانی شده بودند. یک تفکر همان تفکری بوده که ریشه در جهان مادی غرب و مدرنیته داشت. این دیدگاه، زنان را به مثابه کالای قابل عرضه به مردان می‌پنداشت و در دست هوس‌بازان قرار می‌داد. امام در مورد این دیدگاه بیانات صریحی دارند: «اساس بر این بود که انحراف درست کنند. اساس بر اصلاحات نبود. اساس این بود که نگذارند یک مملکتی رشد کند؛ لذا از آن میفهمیم که آن کشف حجابی که رضاخان به ¬تبع ترکیه و به¬ تبع غرب و به واسطه مأموریتی که داشت، [انجام داد] برخلاف مصلحت مملکت ما بود» (صحیفه امام خمینی، جلد ۷، صفحه ۳۳۷).
دیدگاه مقابل، دیدگاهی بود که به زن نگاهی متحجرانه داشت که مانع از تحقق اهداف اسلام واقعی می‌شد. این تفکر فاقد فقه پویا در عنصر زمان و مکان بود. امام با ارزش‌گذاری بر زنان تشریح می‌کنند: «در هر صورت همان‌طور که حقوق مردها در اسلام مطرح است، حقوق زن‌ها [هم مطرح است]. اسلام به زن‌ها بیشتر عنایت کرده‌است تا به مردها. اسلام بیشتر حقوق زن‌ها را ملاحظه کرده‌است تا مردها. این مسائلی که برای زن¬ها قائل هستیم- حق رأی¬ دادن دارند، حق انتخاب دارند، حق انتخاب‌شدن دارند. همه اینها هست. تمام معاملات‌شان به اختیار خودشان است و آزاد هستند. در اختیار شغل آزاد هستند.» (صحیفه امام خمینی، جلد ۶، صفحه ۴۳۶).
و در جایی دیگر تاکید می‌کنند: «ما مفتخریم که بانوان و زنان پیر و جوان و خرد و کلان در صحنه‌های فرهنگی و اقتصادی و نظامی حاضر و همدوش مردان یا بهتر از آنان، در راه تعالی اسلام و مقاصد قرآن کریم فعالیت دارند و از محرومیت‌هایی که توطئه دشمنان و ناآشنایی دوستان از احکام اسلام و قرآن بر آنها بلکه بر اسلام و مسلمانان تحمیل نمودند، شجاعانه و متعهدانه خود را رهانده و از قید خرافاتی که دشمنان برای منافع خود به دست نادانان و بعضی آخوندهای بی‌اطلاع از مصالح مسلمین به وجود آورده بودند؛ خارج نموده‌اند.» (صحیفه امام خمینی، جلد ۲۱، صفحه ۳۹۸-۳۹۷)
از دیدگاه امام خمینی در نظام اسلامی، زن به عنوان یک انسان می‌تواند مشارکت فعال با مردان در بنای جامعه اسلامی داشته باشد. «زن باید در سرنوشت خودش دخالت داشته باشد». (صحیفه امام خمینی، جلد ۶، صفحه ۳۰۰)
«همان طوری که مردها باید در امور سیاسی دخالت کنند و جامعه خودشان را حفظ کنند، زن‌ها هم باید دخالت کنند و جامعه را حفظ کنند. زن‌ها هم باید در فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی همدوش مردها باشند.» (صحیفه امام خمینی، جلد ۱۸، صفحه ۴۰۳)
رهبر کبیر انقلاب مشارکت زنان در جامعه را نه یک حق بلکه تکلیف و مسؤولیت آنان می‌دانستند. «خانم‌ها حق دارند در سیاست دخالت بکنند، تکلیفشان است». (صحیفه امام خمینی، جلد ۱۰، صفحه ۱۵)
حضرت امام در اظهارات گوناگون همه تلاش‌ها و حرکت‌های انقلابی و مبنای همه چیز در انقلاب اسلامی را مرهون خانم‌ها دانسته‌اند. «این پیروزی را ما از بانوان داریم قبل از اینکه از مردها داشته باشیم. بانوان محترم ما در صف جلو واقع بودند. بانوان عزیز ما اسباب این شدند که مردها هم جرأت و شجاعت پیدا کنند. ما مرهون زحمات شما خانم‌ها هستیم.» (صحیفه امام خمینی، جلد ۷، صفحه ۶)
امام بزرگوار همواره از حضور زنان در این نهضت قدردانی کرده و زن را مبدأ همه خیرات می‌دانست. کمتر کسی مانند امام خمینی تا این حد به ارزش کار و تلاش زنان جامعه پی برد و بر آن تأکید نمود. ایشان بحث توسعه جایگاه زنان را برای جمهوری اسلامی در اندیشه و عمل ترسیم کردند و به زنان حق دخالت و در امور سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی را دادند.
نقش‌آفرینی در عرصه فرهنگ
در جهان کنونی، زن نقشی انکارناپذیر در فرهنگ ملت‌ها دارد و می‌توان ادعا کرد که جوامع بشری با نقش سازنده و بی‌بدیل زنانشان رشد و تعالی می‌یابند. یکی از عوامل پیروزی انقلاب، شناختی بود که امام نسبت به زنان داشت. ایشان در بخشی از سخنانشان از زنان و جوانان می‌خواهند که فرهنگ واقعی خود را حفظ کنند و به این مهم اشاره می‌کنند: «همان‌طور که با شجاعت ابر قدرت‌ها را خارج کردید، با شجاعت در فرهنگ خودتان کار کنید و در کارهای خودتان، خودتان عمل کنید و اتکای خودتان را هر روز به خارج کم کنید… یکی از امور دیگری هم که باز من گفته‌ام این است که ما را جوری بار آورده بودند که یا باید فرنگی‌مآب باشیم یا هیچ.» (همان، جلد ۱۶، صفحه ۸۴).
یکی دیگر از گستره‌هایی که زنان می‌توانند از طریق آن به ترویج الگوی ایرانی‌اسلامی بپردازند، حوزه اقتصادی مبتنی بر فرهنگ است. اینکه فرهنگ مصرف‌گرایی در کشور توسط مردم به‌خصوص زنان که مصرف کننده اصلی این نوع کالا هستند، کاهش یابد، بر پویایی اقتصاد و جلوگیری از فرهنگ مصرف‌گرای غرب تأثیر ویژه‌ای خواهد گذاشت.
زنان ما به‌عنوان مدیران فرهنگی خانه و جامعه می‌توانند به پیشبرد اهداف همراه با مردان یا حتی بهتر از آنها در این عرصه فعال باشند. امام در وصیت‌نامه خود به این مهم اشاره کرده و می‌افزاید: «ما مفتخریم که بانوان و زنان پیر و جوان و خرد و کلان در صحنه‌های فرهنگی و اقتصادی و نظامی حاضر، همدوش مردان یا بهتر از آنان در راه تعالی اسلام و مقاصد قرآن کریم فعالیت دارند» (وصیت‌نامه سیاسی الهی امام خمینی (ره)، متن: ۸ پیشگفتار).
به نظر می‌رسد بنیان‌گذار انقلاب اسلامی به عنوان فقیهی مسلط به احکام و شریعت و همچنین آگاه از شرایط زمانه نقش زنان در تعالی و رشد جامعه اسلامی به سوی هدف اصلی خلقت یعنی رشد و کمال انسانی را پررنگ دانسته است. ایشان بر خودسازی، علم‌آموزی و رشد تفکر در زنان تاکید می‌کردند. علاوه بر این امام خمینی زنان را به عنوان عضو مؤثر جامعه حائز مسؤولیت‌ها و تکالیف بسیاری در عرصه دین و فرهنگ می‌دانستند. تکلیفی که از خانواده آغاز می‌شود و در عرصه‌های مختلف اجتماعی تجلی می‌یابد. از این رو حضور سیاسی و اجتماعی زن نیز در راستای همین هدف است. جامعه بدون حضور مؤثر زنان متعهد، عفیف و دلسوز به جایی نخواهد رسید.