خبرگزاری مهر -گروه دین و اندیشه-عصمت علی آبادی: نوگرایی در دنیای اسلام در همه جوانب زندگی مسلمانان بروز کرد. از جلوه‌های بروز آن می‌توان به توجه جدی نسبت به منابع اسلامی و نگاهی نو به این منابع و اصولاً نهضت بازگشت به مبانی غنی اسلامی اشاره کرد. کتاب نهج‌البلاغه که گردآوری بخشی از سخنان و مکاتبات امیرمؤمنان علی (ع) است، به دلیل داشتن مفاهیم و موضوعات، سیاسی منبعی برای حکمت اصول سیاسی اسلام است که توجه همگان را جلب کرده است. میرزای شیرازی و محمد عبده از پیشگامان توجه به نهج‌البلاغه هستند. در انقلاب مشروطه نهج‌البلاغه نقش جدی داشت و این نقش برجسته نهج‌البلاغه را به وضوح می‌توان در کتاب مهم تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله آیت الله نایینی مشاهده کرد. آیت الله مرتضی مطهری در کتاب نهضت‌های اسلامی در صدسال اخیر در خصوص تأثیر نهج‌البلاغه بر کتاب میرزای نایینی می‌گوید: انصاف این است که تفسیر دقیق، از توحید عملی، اجتماعی و سیاسی اسلام را هیچکس به خوبی علامه بزرگ و مجتهد سترگ، میرزا محمدحسین نایینی توأم با استدلال‌ها و استشهادهای متقن، از قرآن و نهج‌البلاغه، در کتاب ذی‌قیمت تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله بیان نکرده است.
توجه دوباره به نهج‌البلاغه همزمان با آغاز نهضت اسلامی در اوایل دهه چهل شمسی است و با تأکید امام خمینی و تلاش‌های متفکران و پژوهشگران و فعالان نهضت اسلامی نظیر آیت الله طالقانی، آیت الله خامنه‌ای، شهید مطهری، محمدرضا حکیمی، محمدتقی شریعتی و علی شریعتی و… که در جنبش اسلامی ایران معاصر حضور جدی داشتند، از نهج‌البلاغه در اخذ اصول حکمت سیاسی اسلام بهره برده شد.
اهتمام به این کتاب شریف را می‌توان در سخنرانی‌های حضرت آیت الله خامنه‌ای در کنگره نهج‌البلاغه که نخستین بار در بهار ۱۳۶۰ ایراد شد، مشاهده کرد: ما امروز در دنیای اسلام - که درک و دریافت و بینش اسلامی در آن گاهی با فاصله‌هایی به اندازه‌ی فاصله‌ی ایمان و کفر از هم دور هستند - با واقعیتی مواجه هستیم. امروز آشکارترین و روشن‌ترین حقایق اسلامی به وسیله‌ی بعضی از مدعیان اسلام در کشورهای اسلامی نادیده گرفته می‌شود. امروز همان روزی است که شعارها یکسان است اما جهت‌گیری‌ها به شدت مغایر یکدیگر است، امروز شرایطی مشابه شرایط دوران حکومت امیرالمؤمنین است، پس روزگار نهج‌البلاغه است. امروز می‌شود از دیدگاه دقیق و نافذ امیرالمؤمنین علی علیه‌السّلام به واقعیت‌های جامعه و واقعیت‌های جهان نگاه کرد و بسیاری از حقایق را دید و شناخت و علاج آنها را پیدا کرد. لذاست که به نظر ما امروز از همیشه به نهج‌البلاغه ما محتاج‌تریم. این یک جهت که ضرورت پرداختن به نهج‌البلاغه و بازگشت به این مجموعه‌ای که از زبان امیرالمؤمنین و مولای متقیان نقل شده، و هر چه بیشتر کار کردن روی اینها از لحاظ مقدماتی که آنها را بتواند معتبرتر و قابل استنادتر و قابل فهم تر و قابل تطبیق تر بکند از همیشه ضروری‌تر و لازم‌تر است.
یکی از اتفاقات مثبت در خلال تبلیغات انتخابات ریاست جمهوری توجه و استناد مداوم رئیس جمهور منتخب دکتر مسعود پزشکیان به فرمایشات حضرت امیر علیه السلام در نهج‌البلاغه بود.
خبرگزاری مهر در سلسله گزارش‌ها و گفت‌وگوهای «بازگشت به نهج‌البلاغه» به تبیین و واکاوی هم موضوعات مرتبط با این کتاب شریف و آموزه‌هایش خواهد پرداخت. آنچه در ادامه می‌خوانید قسمت چهاردهم از این مجموعه است:
دکتر سید محمدمهدی جعفری، نویسنده، مترجم، پژوهشگر متون دینی، استاد بازنشستهٔ دانشگاه شیراز است.او در کتاب گران‌مایه خود با عنوان «پژوهشی در اسناد و مدارک نهج‌البلاغه» و در اثر شرح مشترک با آیت‌الله طالقانی در کتاب پرتوی از نهج‌البلاغه، خدمات شایان ذکری به کتاب شریف نهج البلاغه انجام داده است.
سید محمد مهدی جعفری در گفت و گو با خبرنگار مهر، درباره جایگاه نهج‌البلاغه گفت: نهج‌البلاغه مجموعه‌ای از گزیده سخنان امام علی (ع) است. سید رضی در اواخر قرن چهارم شروع به جمع آوری مطالب این کتاب کرد و در ۱۳ رجب سال ۱۴۰۰ آن را به پایان رساند.
وی افزود: این مجموعه کتابی نیست که یک دانشمند متخصص در یک زمینه خاص نوشته باشد و در گوشه کتاب خانه قرار دهد بلکه گزیده ای از سخنان امام علی (ع) اعم از خطبه، کلام، نامه، بخش نامه، وصیت نامه و کلمات قصار ایشان است که در طول زندگی خودشان بخصوص در دوران خلافتشان به مناسبت‌های مختلف بیان کردند.
جعفری ادامه داد: بیشتر مطالب آموزش است، آموزش و رهنمودهایی است که امام علی (ع) از قرآن و رسول خدا و از طبیعت و تاریخ و تجارب مختلف گرفته و به زبان جاری کرده است. از آن جهت آنچنان حکیمانه و عمیق است که نمی‌توان آن را متعلق به یک دین و مذهب دانست بلکه باید گفت سخنان امام علی سخنانی انسانی است برای همه انسان‌ها در هر دین و مذهب و قومیتی که باشند و فرا زمانی و مکانی است و اختصاص به زمان امام علی (ع) و جزیره العرب ندارد بلکه از جهت محتوای انسانی که دارد برای همه زمان‌ها می‌تواند رهنمودهایی برای زندگی دنیا و آخرت همگان داشته باشد.
این محقق و پژوهشگر با بیان اینکه از نظر زیبایی و شکل ظاهری درباره سخنان امام علی (ع) مطالب بیان شده است گفت: نهج‌البلاغه از کلام الهی فروتر و بر سخنان آفریدگان برتر است ما قبل از نهج‌البلاغه، کتاب قرآن کریم را داریم که می‌تواند انسان را در همه زمان‌ها و مکان‌ها راهنمایی و هدایت کند که بعد از آن سخن رسول خدا است و سخنان امام علی (ع) در مرتبه سوم قرار دارد و به جهت شکل، زیبایی و محتوا به گونه‌ای است که برخی گفته اند برادر قرآن است.
وی اضافه کرد: یعنی بعد از قرآن می‌توان به آن مراجعه کرد و از رهنمودهای معارفی و عملی آن استفاده کرد بعد از قرآن و رسول خدا باید نهج‌البلاغه را کتاب راهنمای عمل برگزید اما در مورد اینکه منابع و مستندات نهج‌البلاغه کم آمده و از قریب به ۲۴۰ مطلب قریب به ۷۰ نامه و ۴۵۰ کلمه قصار حکمت آمیز آمده است.
جعفری با اشاره به اینکه مرحوم سید رضی ۱۷ مورد از مطالب بیان شده در نهج‌البلاغه را با منبع و سند آورده است عنوان کرد: شبهه‌هایی از سال ۶۷۰ ایجاد شد که این کتاب از امام علی (ع) نیست برای همین عده‌ای به فکر جمع آوری منابع و اسناد کتاب بر آمدند و بنده نیز در کتاب «پرتویی از نهج‌البلاغه» که پنج جلد است منابع و مستندات حدود ۸۰ درصد از آنچه در نهج البلاغه آمده است را ذکر کردم حتی آن روایاتی که عین آن چیزی که در نهج‌البلاغه نقل شده یا شبیه آن بوده است را در آخر هر خطبه و کلام آورده ام و نشان دادم که سید رضی این مطالب را از خود نساخته است و آنها را از منابعی که برای امام علی (ع) است ذکر می‌کند. سید رضی هیچ گونه کار خلافی نکرده و از خود چیزی نیاورده و با وجود حدیث شناسی که دارد با وسواس می‌گوید بعضی تکرارها به خاطر این است که در منبعی کلامی از امام علی (ع) دیدم و در منبع دیگر همان سخن را به شکل دیگر دیدم و نمی‌توانستم تشخیص دهم که کدام یک از امام است لذا هر دو را آوردم.
این محقق و پژوهشگر تصریح کرد: علت اینکه همه آن منابع امروز وجود ندارد می‌توان به اتفاقاتی اشاره کرد که پس از ۵۰ سال بعد از تألیف نهج‌البلاغه رخ داد یعنی سلجوقیان وارد بغداد شدند و چون جهت ضد شیعی داشتند و کتاب‌های کتابخانه شیعی را در رود دجله ریختند و در دوران مغول در سال ۶۵۶ نیز مغول وارد بغداد شد و آنها نیز مقدار زیادی از کتاب‌ها را از بین بردند و یا آتش زدند و یا نابود کردند و بعدها هم همین اتفاقات افتاد اما با وجود این حوادث هم اکنون ۳۰۰ منبع موجود است که می‌توان سخنان امام علی (ع) را از آنجا استخراج کرد و نهج‌البلاغه را کتابی اصیل از امام علی (ع) دانست که سید رضی آنها را جمع آوری کرده و بهترین کار را انجام داده است.
وی گفت: بنده یک حکمت را در این مجال بیان می‌کنم تا معلوم شود سخنان امام علی (ع) تا چه اندازه به درد انسان‌ها در همه زمان‌ها می‌خورد در میان حکمت‌ها شماره ۳۳۲ حضرت می‌فرماید هرگز مباد به سخنی که از دهان کسی بیرون می‌آید گمان بد ببری در حالی که می‌توانی جهت خیری در آن سخن بیابی؛ انسان نباید به سخن افراد بد گمان باشند اگر انسان توانست در آن سخن جهت خیری پیدا کند باید به همان توجه داشته باشد این از نظر اخلاقی در کمال روابط انسانی است که می‌تواند همه انسان‌ها را با خیر و خوبی الفت و همبستگی دهد.
دکتر پزشکیان بسیار عمیق و دقیق نهج‌البلاغه را مورد مطالعه قرار داده است
محمد مهدی جعفری در پاسخ به این پرسش که استناد مداوم رئیس جمهور منتخب دکتر مسعود پزشکیان به نهج‌البلاغه و کلام حضرت امیرالمومنین علیه السلام چه تأثیری بر جامعه ما دارد گفت: نهج‌البلاغه کتاب حدیثی و روایی نیست بلکه مطالب آن گزیده ای از سخنان امام علی (ع) است که ایشان در طول زندگی پربارشان بیان کرده اند؛ بنابراین مسائلی که برای خود حضرت و مردم پیش می‌آمد و یا در زمینه مسائل هستی شناسی، جامعه شناسی و مردم شناسی وجود داشت و امام آنها را بیان می‌کرد گزیده ای از این سخنان در کتاب نهج‌البلاغه ذکر شده است.
وی ادامه داد: کسی که کتاب نهج‌البلاغه را مطالعه می‌کند در اصل با یک عالم و جهان تازه و نویی روبرو می‌شود و مطالبی دستگیرش می‌شود که برای همیشه می‌تواند از آن مطالب برای حل مسائل و مشکلات فردی و اجتماعی استفاده کند؛ دکتر پزشکیان بسیار عمیق و دقیق این کتاب شریف را مورد مطالعه قرار داده و بر اساس آن مسائلی که مبتلا به مردم است را بیان می‌کردند. لازم است مشکلات و موانع زندگی را با مطالب و راه حل‌هایی که در کتاب نهج‌البلاغه آمده حل کرد، آنها را خوب یاد گرفت و از تظاهر گرایی اجتناب کرد. برخی افراد هستند از نهج البلاغه چیزهایی یاد گرفتند و آنها را در جاهای غیر لازم به کار می‌برند اما دکتر پزشکیان همه مسائل را خیلی خوب و به جا استفاده کرد، ایشان وقتی به شیراز آمدند یک جلد نهج البلاغه برایشان ارسال کردم و در صفحه‌ای نوشتم امیدوارم شما بتوانید به مطالبی که در خطبه ۱۶ نهج البلاغه آمده است عمل کنید گرچه چه همه مطالب خطبه ۱۶ را عملی نکنید اما تا جایی که امکان دارد ان را عملی کنید. دکتر پزشکیان قدرتی را به دست گرفت که لازم است توجه داشته باشد در زمینه رفع مشکلات مردم اعم از داخلی و خارجی از راه حل های نهج البلاغه بهره ببرد و این امر تأثیر زیادی در جامعه خواهد داشت.
جعفری در پاسخ به این پرسش که مرحله بعد از این توجه در بیان و سخن به نهج‌البلاغه و کلام امیرالمومنین چه باید باشد، گفت: ما نباید رئیس جمهوری را انتخاب کنیم سپس بعد از انتخاب ایشان، او را به امان خدا رها کنیم بلکه باید همه مردم، ایشان را به عنوان مسؤولی که تعهداتی بر عهده دارد یاری رسانیم. راه حلی که نهج‌البلاغه دارد این است که راه حل‌ها را به ایشان ارائه دهیم من اطمینان دارم دکتر پزشکیان اگر بتواند باز به نهج‌البلاغه عمل می‌کند و عملی انجام نمی‌دهد که بر ضد آن باشد و نقض غرض شود، این هم بستگی به همکاری مسؤولان دولتی و مردم دارد. همه این مهم را در نظر داشته باشند که حضرت علی (ع) راه حل‌هایی را ارائه می‌دهند و ایشان کتاب راهنمای عمل برای همه است.