خبرگزاری مهر، گروه دین و اندیشه- عصمت علی آبادی: امروز بیست و چهارم ذی الحجة روز مباهله است. بر همین اساس برای بررسی جایگاه اهل بیت (ع) در آیه مباهله با حجت الاسلام امیر امام علی (ع) حسنلو استاد و پژوهشگر تاریخ حوزه و مدیر گروه تاریخ و سیره مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه‌های علمیه به گفت‌وگو پرداختیم که حاصل آن را در ادامه می‌خوانید:
*ماه ذی الحجه در میان دیگر ماه‌ها چه جایگاهی دارد و چه وقایعی در این ماه به وقوع پیوسته است؟
ماه ذیحجه یکی از ماه‌های مهم در تاریخ اسلام است؛ وقوع چندین واقعه که به همدیگر پیوند دارند و تمامیت دین اسلام به این سه واقعه پیوند خورده است؛ یکی حجه‌الوداع رسول الله و دیگری حادثه غدیر خم و به دنبال آن واقعه مهم مباهله هست؛ این سه واقعه و رویداد کاملاً د درباره خاتمیت دین اسلام و سرنوشت آینده اسلام و کمال دین را به زیبایی و هنرنمایی کاملاً بیان نموده‌اند؛ خداوند تمام فرایض و تکالیف دینی را در طول ۲۳ سال ابلاغ وحی به تدریج به رسولش ابلاغ می‌نماید از حجاب تا نماز و زکات و وجوب صوم و واجبات مدنی از وصیت تا ارث که حقوق فردی و اجتماعی و آداب و سبک زندگی دینی همچون ازدواج و آداب و شرایط و حتی آداب خورد و خوراک و نفقه و احسان و نیکوکاری و تعاون و قرض الحسنه و مسائل ریز زندگی همچون احترام به والدین و…اینها همه تبیین نوعی از سبک زندگی است با معیارهای توحیدی که خداوند در قرآن بیان فرموده است؛ اگرچه ما مسلمانان از آنها غفلت داریم و قرآن را تنها در مجالس ترحیم مهم می‌دانیم و برای مردگان قرآن می‌خوانیم در حالی که قرآن برای برنامه حیات و ساختن سبک زندگی دینی برنامه‌های زیبا دارد.
لذا هیچ شکی نیست که ماه ذیحجه ماه بسیار مهم است که در این ماه در صدر اسلام وقایع مهمی روی داد که در اواخر زندگی پیامبر (ص) بود؛ حجه‌الوداع و آخرین حج؛ دو عید مهم اسلام عید غدیر خم و عید قربان نزول آیه اکمال دین و نزول آیات ولایت درشان امیر مؤمنان (ع) از جمله آیه زکات که حضرت در حال نماز انگشتر خود را در حال نماز به فقیر داد و آیه مباهله هم در همین ماه نازل شده است؛ انتخاب حضرت به جانشینی نیز در این ماه است؛ این وقایع هرگز اتفاقی و تصادفی نیست؛ بلکه واقع شدن این رویدادها در این ماه پیام دارد.
*پیام آن چیست؟
مهمترین پیامش اثبات امامت و ولایت علی بن ابی‌طالب (ع) و برتری اهل بیت (ع) بر دیگران و لزوم اطاعت از آنهاست. در این رویدادها و وقایع که اشاره شد به نوعی در همه آنها توجه دادن به اهل بیت و جایگاه آنها مورد تاکید و اساساً مسئله مهم رسالت در این موضوع متمرکز هست؛ امامت و تعیین امام مهمترین پیام پیامبر خاتم (ص) است چنانکه در اولین مراحل دعوت که دعوت عشیره بود آن حضرت جانشین برای خود انتخاب می‌کند و می‌فرماید کدام یک از شما حاضر است وزارت مرا بپذیرد؛ علی دست خود بالا می‌برد؛ لذا در همان مجلس علی (ع) را به عنوان خلیفه معرفی می‌کنند؛ این مأموریت در هر فرصتی اعلام می‌شود وقتی عازم تبوک است در مدینه او را جانشین خود قرار داد و او را منزلتی چونان منزلت هارون به موسی می‌دهد و بارها این وظیفه به انواع صور اعلام شده و برتری علی (ع) و جانشینی‌اش و امامت و خلافت و ولایت او به امت اعلام می‌گردد.
*جریان مباهله چه بود و چه اتفاقی افتاد؟ و چرا مباهله یکی از معیارهای اثبات حقانیت اهل بیت است؟
در واقعه مباهله جهان مسیحیت و اهل کتاب در مقابل رسالت و در مقام رد رسالت قرار گرفته و موضع می‌گیرند و با تمام هیمنه به مبارزه فرهنگی اسلام حاضر می‌شوند؛ اینجا باید اسلام نیز با تمام توان برای مقابله به آنها اقدام کند؛ لذا پیامبر (ص) تمام توان خود را که عبارت است از خود و اهل بیتش یعنی همان‌هایی که آیه مودت و آیه تطهیر در شأن آنها نازل شده است و حدیث ثقلین را درباره آنها حضرت تبیین نموده است را باید ببرد برای مصاف در اینجا هیچیک از زنان و صحابه حضور ندارند؛ صرفاً اهل بیت هستند که در کنار مقام رسالت قرار دارند از حضرت امیر (ع) بعنوان خود رسول الله تعبیر می‌شود «انفسنا»، یعنی امامت همان نفس رسالت است که در اینجا همراه اهل بیت (ع) به مصاف اهل کتاب که در حقانیت سخنان رسول الله (ص) تردید دارند می‌رود.
شیخ مفید می‌نویسد اسقف اعظم به همراه کشیش‌های بزرگ نجران به مدینه با لباس‌های زینتی و فاخر آمدند و درباره دین حضرت و نظرش درباره مسیح سوال نمودند اسقف اعظم همراه سی نفر از کشیشان بزرگ مسیحیت، یهود مدینه به سوی آنان شتافتند و منازعه و نفی یکدیگر پرداختند که در آیه «لستم علی شیء و…» به همین ملاقات اشاره نموده است؛ وقت نماز عصر بود پیامبر (ص) نماز عصر را به جای آورد و آنان وارد شدند نظر حضرت را درباره حضرت عیسی مسیح پرسیدند و حضرت بر اساس آیات قرآن که نازل شده درباره آفرینش عیسی پاسخ آنان «إِنَّ مَثَلَ عِیسَی عِنْدَ اللَّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ قَالَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ» را داد و آنان قانع نشدند؛ لذا دستور از طرف خدا رسید اینجا که آنان قانع با علم و استدلال قانع نمی‌شوند و استدلال و علم به بن بست می‌رسد و آنان سخن حضرت رسول (ص) حضرت را زیر سوال بردند؛ اینجاست که دستور مباهله از سوی خداوند می‌رسد؛ چنانکه هرگاه مردم طغیان می‌کنند در مقابل دین الهی و با هیچ منطقی سازش نمی‌پذیرند و لجاجت می‌کنند خداوند پیامبرانش را به اقدام جدی بنیان افکن فرا می‌خواند همانند داستان نوح و همانند داستان موسی و اقوام عاد و ثمود و…که داستان آنان در قرآن ذکر شده است که انبیا پس از یاس از هدایت اقدام به دعای و نفرین کرده‌اند؛ در اینجا مسیحیان با پیامبر اسلام (ص) در همین نقطه قرار گرفتند؛ لذا قرار شد مباهله شود و آنان از پیش پیامبر (ص) به محل استقرار خود رفتند به فکر فرو رفتند و دیدند جریان مباهله جدی و برایشان خطرناک است و گفتند اگر محمد (ص) با اهل بیتش آمد مباهله نکنیم و اگر با اصحابش آمد مباهله نمائیم؛ «فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِن بَعْدِ مَا جَاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَ أَبْنَاءَکُمْ وَ نِسَاءَنَا وَ نِسَاءَکُمْ وَ أَنفُسَنَا وَ أَنفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَل‌لَّعْنَتَ اللَّهِ عَلَی الْکَاذِبِینَ» اینجا اهل بیت موضوعیت دارد و لابد در کتاب آسمانی مسیح نامی از اهل بیت و جانشین حضرت سخن بمیان آمده است و نام دخترش و جایگاه او و فرزندان ذکر شده است؛ لذا آنها وقتی دیدند اعضای هیأت رسول الله با این ویژگی هستند از مباهله عقب کشیدند؛
فردا صبح شد دیدند رسول خدا (ص) دست علی (ع) را گرفته و حسنین (ع) جلو افتادند و فاطمه (س) پشت سر آنان برای مباهله آمدند؛ اسقف پرسید آنان چه کسانی هستند؛ یکی از کشیش‌ها که می‌شناخت معرفی کرد و گفت او علی محبوب‌ترین عزیزترین فرد نزد او و دامادش و آنان فرزندان دخترش و علی و او هم دخترش فاطمه عزیزترین کس او است، اسقف به عاقب و عبدالمسیح که همراهان و کشیشان بزرگ بودند نگریست و گفت با این وضع که او حاضر شده در حقش استوار و به راهش ایمان دارد از مباهله پرهیز کنیم؛ اگر از طرف قیصر روم ماذون بودم مسلمان می‌شدم و به او ایمان می‌آوردم؛ اسقف خطاب به رسول الله (ص) گفت‌ای اباالقاسم ما مباهله نمی‌کنیم و بر آنچه خواستی با تو مصالحه می‌کنیم؛ صلح نمودند با پیامبر (ص) و عهدی نوشتند بر اطاعت از خواسته پیامبر (ص) و دادن جزیه و قرار داد و نامه‌ای نوشته شد و از طرف حضرت ضمن تبیین مطالبات، آنان را از ربا خواری منع فرمود و امنیت ربا خواران را تضمین نکرد و این نکته مهمی در حکومت اسلامی است که اهل کتاب اجازه ندارند در قلمرو اسلامی اقتصاد اسلامی را به ربا آلوده نمایند.
اساساً معیار بزرگ نیامدن هیئات اسقف اعظم کلیسای روم حضور اهل بیت بود؛ آنان با دیدن اهل بیت (ع) از مباهله منصرف شدند؛ یعنی حضور اهل بیت (ع) نشانه حقانیت دین اسلام است وقتی کنار رسالت قرار می‌گیرند حجت باید به همه اهل دنیا تمام شود و این نکته قابل تأمل است که فرق اسلامی از آن غفلت دارند و درباره جایگاه هدایتی اهل بیت (ع) غفلت می‌ورزند و دیگران را بر آن ترجیح می‌دهند؛ جوانان مسلمان باید به این نکات ظریف تاریخ اسلام تأمل و تفکر نمایند که اهل بیت (ع) چه جایگاهی در دین دارند و ابلاغ دین و حفظ دین با آنان و به آنها سپرده شده است؛
لذا مباهله یکی از معیارهای اثبات حقانیت اهل بیت است؛ اگر مسلمانان در جاهای دیگر تأویل دارند و سستی می‌کنند باید بدانند که آنجا که باید اسلام در مقابل باطل نمایان و تمیز داده می‌شود وجود اهل بیت (ع) است که نور رسالت در کنار آنان و با معیت آنان قابل درک و مشاهده هست و این دو عنصر دین هرگز جدایی پذیر نیستند؛ حقانیت امیر مؤمنان و فضیلت حضرت نیز در اینجا نمادی دیگر دارد و به صورت بسیار برجسته مطرح است که عیناً همچون رسول الله معرفی می‌گردد از جهت وظایف خطیر دینی. چنانکه روزی مأمون به امام رضا (ع) گفت: بزرگ‌ترین فضیلت امام علی (ع) را که قرآن بر آن دلالت دارد به من بگو. امام رضا (ع) فرمود: فضیلت او در مباهله است. سپس آیه مباهله را قرائت کرد و گفت: رسول خدا (ص)، امام حسن (ع) و امام حسین (ع) را دعوت کرد که پسرانش بودند، و حضرت فاطمه (س) را دعوت کرد که در اینجا مصداق کلمه زنان است و امام علی (ع) را دعوت نمود که به حکم خداوند عزّ و جلّ، نفس (جان) پیامبر (ص) است. هیچ آفریده‌ای برتر از پیامبر (ص) نیست؛ پس به حکم خداوند، بایستی کسی برتر از نفس (جان) پیامبر (ص) نباشد.
سخن امام (ع) که به اینجا رسید، مأمون گفت: خداوند «فرزندان» را به لفظ جمع آورده است در حالی که پیامبر (ص) فقط دو پسرش را آورده است، و زنان نیز به لفظ جمع آمده است در حالی که پیامبر (ص) فقط دخترش را آورده است، پس چرا نگوییم که دعوت از نفس [جان] نیز در حقیقت، مرادش خود پیامبر (ص) باشد، و در این صورت، فضیلتی را که برای امیرالمؤمنین (ع) بیان کردی، ساقط می‌شود؟ امام رضا (ع) در پاسخ فرمود: آنچه گفتی درست نیست، زیرا دعوت کننده، کسی غیر از خودش را دعوت می‌کند، هم چنان که آمِر، به غیر خودش دستور می‌دهد، و درست نیست که کسی خودش را حقیقتاً دعوت کند، هم چنان که کسی حقیقتاً نمی‌تواند به خودش دستور دهد. رسول خدا (ص) مردی را در مباهله غیر از امیرالمؤمنین (ع) دعوت نکرد، پس ثابت می‌شود که وی، نفسی است که مقصود خداوند در کتابش است و حکم آن را در قرآن قرار داده است. پس مأمون گفت: با آمدن پاسخ، سوال، برکنده شد.
*مباهله چه پیامی دارد؟
یکی از مهمترین پیام مباهله این است که علیّ بن ابی‌طالب، جان و جایگزین رسول اللَّه است. «أَنفسنا» این بسیار مهم است برای کسانی که درباره جایگاه حضرت مردد هستند و غدیر و دیگر موقعیت‌ها برای آنان درباره مولا علی (ع) ابهام دارد در اینجا دیگر هیچ ابهامی وجود ندارد؛ مباهله یعنی هرکس با علی درافتد به دوزخ افتد و هرکس با فاطمه درافتد و با حسن و حسین دشمنی کند و دشمنان آنها را مدح و ثنا کند غایت راهش به دوزخ خواهد افتاد.
پیام مهم دیگر جهانی بودن دین اسلام و رسالت رسول الله است؛ که در اثبات این امر نیز حضور اهل بیت مهم است و جایگاه دارد یعنی برای معرفی دین کامل اسلام به دیگران باید اهل بیت (ع) نیز معرفی شوند واسلام بدون محبت و مودت و اطاعت اهل بیت معنای جامع ندارد؛ برخی گمان می‌کنند دین اسلام مختص عرب و دین قومی خاص است همانند دین یهود. اما علاوه بر اینکه در کتاب‌های آسمانی غیر تحریف شده بر جهانی بودن نبوت محمد (ص) دلایل کافی هست در قرآن که کتاب آسمانی اسلام است آیات زیادی درباره جهانی بودن اسلام وجود دارد وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا کَافَّةً لِلنَّاسِ بَشِیراً وَ نَذِیراً وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ» در این روی داد این قضیه عملاً روشن شد و رسول خدا بر همه ادیان حجت آورد درباره حقانیت دین خود و مسیحیان نجران از مباهله سر باز زدند، چون دیدند اگر به مباهله بروند هلاک خواهند شد؛ پس مخالفت با اسلام و اهل بیت (ع) مساوی با هلاکت است. حضور اهل بیت در کنار رسالت و معرفی اسلام موضوعیت دارد و بدون آنان دین ناقص هست؛
نکته دیگر که درباره اهل بیت و مباهله قابل استنباط هست این هست که دعای اهل بیت پیامبر (ص)، پذیرفته است در درگاه خداوند؛ لذا پیامبر (ص) دراین منازعه بزرگ آنها را به میدان می‌آورد و هیچیک از زنا ن پیامبر (ص) در این واقعه حضور ندارند؛ درست مانند روی داد نزول آیه تطهیر و حدیث کسا که ام‌سلمه همسر با وفا و مومنه رسول الله در خواست می‌کند که در جمع آنان همراه باشد رسول الله به او می‌گوید این جایگاه خاص است؛ موقعیت معرفتی و شناختی است و کار معرفی ارکان دین هست و جبرئیل در مقام بیان آیه تطهیر دارد برای بشریت راه درست را نمایان می‌کند که جایگاه رسالت و جایگزین رسالت شرط دارد و آن شرط تطهیر هست؛ طهارتی که مهم هست در این جایگاه لذا ام‌سلمه را راه نداد و فرمود تو عاقبت به خیر هستی، اما اینجا جایگاه خاص است؛ که تو در آن نیستی و این مقام وحی است و آینده دین و استمرار دین اعلام شرط طهارت خاص لازم است؛
*مهمترین درس واقعه مباهله چیست؟
مهمترین درس مباهله ترسیم راه رسالت و ادامه آن با این موقعیت و جایگاه و افراد جمع شدن در آن است و این موقعیت یعنی تعیین ادامه راه دین با اهل بیت (ع) است؛ مباهله نیز عیناً همانند آیه تطهیر معرفی جایگاه و حقانیت همراهی با این اهل بیت (ع) و گرد آمدن بر سفره این خاندان است؛ لذا جوانان مسلمان از اهل سنت و غیر مسلمان باید در این حقیقت تأمل بیشتر نمایند؛ مباهله یک راه است که باید در آن رفت مباهله یک حادثه تاریخی صرف نیست؛ این نشانه و تابلو و آدرس به اصطلاح لینک بهشت و راه سعادت هست که باید با این آدرس رفت تا گمراه نشد؛ صرف اثبات حقانیت به اهل کتاب نیست بلکه معرفی اهل بیت بعنوان ادامه دین خاتم به اهل کتاب و اهل اسلام نیز هست؛ تفسیر غدیر است مباهله و تبیینی از غدیر که جامع‌تر معرفی می‌شود تا مسلمانان بفهمند که هرکس شایسته نیست ادعای جانشینی رسالت نماید بلکه اهل بیت او در این جایگاه قرار دارند؛
نکته بسیار دیگر ظریف از مباهله قابل استنباط است و آن این است که حقانیت اسلام با امامت و استمرار امامت امیر مؤمنان (ع) و اولادش که اهل بیت (ع) هستند به همه اهل دنیای آن روز اعم از یهود و مسیح و زرتشتی و مسلمانان اعلام می‌شود تا پای بند به دین اسلامی باشند که با امامت ادامه خواهد یافت؛ طرف مقابل مباهله مسیحیان نجران بودند؛ اما همه شاهد این واقعه بودند که پیامبر (ص) اهل بیت (ع) خود که اعضای آن عبارت بود از وجود و علی و فاطمه و حسن و حسین و خود رسول الله (ص) به سوی مباهله آورد و اینان همان کسانی بودند که آیه تطهیر و آیه مودت و آیه سوره هل اتی درباره آنان نازل شده بود و همه می‌دانستند که حدیث ثقلین درباره آنان است که جایگاهشان همسنگ قرآن بود وبقای قرآن نیز به آنان و حرمت آنان بستگی دارد.
بنابراین می‌توان گفت مباهله در امتداد غدیر است و پیام آن برای عموم پیروان ادیان است و بازتابی از غدیر به همه ملل و نحل که بدانند دین خاتم و رسول خاتم جانشینی بنام علی بن ابی‌طالب و اهل بیت (ع) دارد و اسلام رکنی بنام امامت و این شعار و پیام به عموم بشریت ابلاغ گردید اعم از مسلمان و مسیحی و یهودی؛ اهل بیت (ع) در مباهله معیار و نشانه حقانیتی است که طرف مقابل این حقانیت را می‌شناسد و برای او شناخته شده است حال یا از منابع آسمانی یا به جهت مطالعات و شناختهای دیگر، امام مطمئناً از کتاب آسمانی تورات و عهد عتیق و عهد جدید و انجیل و زبور به این حقیقت آگاهی دارند و وقتی با چنین صحنه‌ای مواجه می‌شوند که اهل بیتش حاضر می‌شوند و همراه اویند فوری عقب نشینی می‌کنند و می‌ترسند که گرفتار عذاب الهی شوند؛ این حادثه باید برای همه اهل اسلام وفرق اسلامی شناخته گردد که اهل چه کسانی هستند. پس مباهله یعنی اهل بیت حقند و همچون رسالت برهان هستند و اعجاز دین شمرده می‌شوند.